بازی ظریف اردوغان و غرب با کارت اوکراین

جنگ اوکراین و درپی آن تقابل روسیه با جهان غرب موجب‌شده کشورهای مختلف هریک به‌نحوی از این تقابل تاثیر بپذیرند و خود را دربرابر تنگناها و درعین‌حال فرصت‌های سیاسی و اقتصادی حاصل از این منازعه ببینند. در این میان ترکیه به‌عنوان کشوری که در نقطه تلاقی روسیه و جهان غرب قرار دارد، ضمن درک موقعیت و جایگاه حساس و ویژه‌اش، نه‌تنها کنترل و مهار پیامدهای منفی این تحول را مدنظر قرار داده، بلکه در جهت بهره‌گیری حداکثری از فرصت‌های جانبی منتج از آن هم دست‌به‌کار شده است. در همین راستا ایان برمر استاد دانشگاه استنفورد، بنیانگذار مرکز مشاوره و تحقیقات ریسک سیاسی گروه اوراسیا و تحلیلگر برجسته نشریه تایم، مقاله اخیرش را به همین موضوع اختصاص داده و با نگاهی موشکافانه، به کندوکاو در ابعاد مختلف روابط کنونی ترکیه و جهان غرب پرداخته است.

  سیاست خارجی محور توجه اردوغان برای انتخابات آینده
ایان برمر تحلیل خود از رابطه ترکیه و غرب را با اشاره به انفجار در میدان استانبول آغاز می‌کند؛ انفجاری که در روز 13 نوامبر به‌وقوع پیوست و موجب کشته شدن شش‌نفر و زخمی شدن بیش از هشت‌نفر شد. اگرچه این انفجار از سوی آمریکا، روسیه، اروپا و دیگر کشورها محکوم شد، اما این حمله درنهایت سیاست خارجی پیچیده کنونی اردوغان را بغرنج‌تر می‌کند؛ همان سیاست خارجی که رئیس‌جمهور ترکیه برای پیروزی در انتخابات ژوئن آینده روی آن حساب ویژه‌ای باز کرده است. بعد از 20 سال حضور در مرکز صحنه سیاست ترکیه، اردوغان می‌داند که مسیر دشواری را پیش‌رو دارد. اقتصاد کشورش در وضعیت بدی قرار دارد، تورم موج می‌زند، پول ملی درحال غرق شدن است و رای دهندگان در رنج و تألم به‌سر می‌برند. در این شرایط توریسم برای هر اقتصاد درحال احیای حیاتی محسوب می‌شود و یک تهاجم در قلب استانبول بدون‌شک عوارض وحشتناکی بر جای خواهد گذاشت.

  درک متقابل اردوغان و غرب از شرایط یکدیگر
تحلیلگر نشریه تایم پس از یادآوری اهمیت نقش سیاست خارجی در برنامه‌های اردوغان، به درک متقابلی که رئیس‌جمهور ترکیه و جهان غرب و به‌خصوص اروپا نسبت به یکدیگر یافته‌اند، توجه نشان می‌دهد. در این راستا برمر احتمال وقوع تحریم ترکیه توسط جهان غرب را مطرح می‌کند و دلایل آن را به مسائلی چون خرید تسلیحاتی از روسیه که با نقض قوانین ناتو توام شده، عملکرد برخی نهادهای ترکیه که در راستای نقض تحریم‌های ایران انجام می‌گیرد، نادیده گرفتن برخی قواعد و نرم‌های دموکراتیک از جانب دولت در داخل و درنهایت بحث‌های برجسته دیگری از این ‌دست مرتبط می‌داند. در ادامه او تاکید می‌کند که با توجه به وضعیت حاکم بر ترکیه، اردوغان کاملا به این نکته واقف است که تاب مواجهه با تحریم‌های احتمالی غرب را نخواهد داشت. بااین‌حال اردوغان مسائل مهم دیگری را هم خواهد دید؛ او می‌تواند ببیند که اهمیت استراتژیک کشورش همزمان با جنگ اوکراین افزایش‌یافته و این موضوع می‌تواند به او در کاهش یا به‌تاخیر انداختن تهدیدات تحریم از سوی واشنگتن و بروکسل کمک کند. اما در سوی دیگر ماجرا، رهبران اروپا و آمریکا نیز به این درک متقابل رسیده‌اند که دربرابر اردوغان به روابطی مبتنی با واقع‌گرایی نیاز دارند. عامل دستیابی به چنین درکی هم روشن است؛ وقتی صحبت از روسیه و اوکراین به‌میان می‌آید، رئیس‌جمهور ترکیه از قابلیت‌های دوگانه موثری برای ارائه کمک واقعی به جهان غرب از یک سو و ایجاد موانع جدی بر سر راه آن از سوی دیگر برخوردار است.

  ترکیه و ظرفیت‌های همراهی با غرب در اوکراین
بنیانگذار «گروه اوراسیا» وقتی در تحلیل خود به توانایی‌های اردوغان و ترکیه برای ارائه کمک به غرب اشاره می‌کند، مصداق‌های عینی آن را هم بدین‌گونه برمی‌شمرد؛ آنکارا توانسته اوکراین را به هواپیماهای بدون سرنشینی مجهز کند که در لحظات حیاتی جنگ در تقویت نیروهای کیف نقشی برجسته ایفا کرده‌اند. علاوه‌بر این دولت اردوغان در معامله غلات نقشی‌محوری برعهده دارد؛ چراکه به کشتی‌های حامل تولیدات غذایی اوکراین اجازه عبور از دریای سیاه به‌سمت بازارهای بین‌المللی را می‌دهد. درکنار همه اینها نباید از قابلیت‌های اردوغان در ایجاد کانال‌های ارتباطی مخفی برای مذاکرات میان روس‌ها و کیف هم‌ چشم‌پوشی کرد.

  ترکیه چگونه می‌تواند سد راه غرب شود
برمر به همان میزان که به قابلیت‌های کمک ترکیه به غرب توجه نشان می‌دهد، ظرفیت‌های مانع‌سازی این کشور بر سر راه غرب را هم قابل‌تامل ارزیابی می‌کند؛ اردوغان از تحمیل تحریم‌ها به روسیه امتناع می‌ورزد و البته فراتر از آن می‌تواند نقش حساسی را در کمک به گریز روس‌ها از برخی مجازات‌های اروپا و آمریکا ایفا کند. درعین‌حال وی این توانایی را دارد که فرآیند پذیرش فنلاند و سوئد در ناتو را با پیچیدگی‌هایی مواجه سازد. به این موارد باید تاریخچه طولانی تحریک احساسات ضدغربی ازسوی اردوغان را هم اضافه کرد، به‌خصوص در زمانی که در شرایط دشوار اقتصادی قرار داشته و نیاز به تقویت حمایت‌های داخلی دارد. بر همین اساس تحلیلگر نشریه تایم عکس‌العمل دولت آنکارا در قبال انفجار اخیر استانبول را شاهدی بر این مدعا می‌داند؛ اگرچه اظهارنظرهای اردوغان بعد از انفجار توام با آرامش و بدون‌جنجال بود، اما وزیر کشورش به‌شکلی علنی اظهار همدردی غرب را رد کرد و مدعی شد که مظنون اصلی این تهاجم قصد داشته به کشور رقیب یعنی یونان (یکی دیگر از اعضای ناتو) فرار کند.

  رویکرد محتاطانه غرب و اردوغان
ایان برمر موارد ذکرشده بالا را به‌عنوان دلایل مدارای غرب با اردوغان و گام‌های احتیاط‌آمیز آنها دربرابر وی برمی‌شمرد اما همزمان به اردوغان هم هشدار می‌دهد که باید مراقب باشد؛ چراکه تحریم‌های غرب ممکن است توفانی سهمگین در اقتصاد ترکیه ایجاد کند، آن هم به‌نحوی‌که مخالفان داخلی اردوغان را تقویت و او را به‌شکل خطرناکی به ولادیمیر پوتین و تکیه‌بر حسن‌نیت وی متکی کند. (پوتین در گذشته و ازطریق ممنوعیت سفر توریست‌های روسی به ترکیه، به‌شکل موفقی از اردوغان باج‌گیری کرده است.)

  بازی دوام‌دار اردوغان و غرب
استاد دانشگاه استنفورد و تحلیلگر ارشد حوزه ریسک سیاسی بحث خود را با برآیندی از شرایط کلی حاکم بر روابط ترکیه و غرب خاتمه می‌دهد. در این راستا برمر معتقد است که بازی و به‌تعبیر وی رقص اردوغان با غرب ادامه خواهد یافت. او می‌تواند با ایجاد پیچیدگی‌های مکرر و ایجاد تاخیر در پیوستن سوئد و فنلاند به ناتو در کسب حمایت ناسیونالیست‌های داخلی موفق شود، البته آن هم بدون اینکه با مسدود کردن کامل این فرآیند، خشم غرب را برانگیزد. او می‌تواند مشتش را برای رقیبش یونان تکان دهد، البته بدون انجام اقدامات متقابلی که بروکسل را عصبانی کند. او می‌تواند با گفت‌وگوی محکم‌تر روی کردها در داخل ترکیه و تهاجم بیشتر روی گروه‌های کرد در عراق و سوریه، رای پایه‌اش را تقویت کند، آن هم درحالی‌که به‌واسطه حمایت از اوکراین، انتقادهای غرب را از خود دور نگه می‌دارد.
اما به‌رغم همه این شرایط تا زمانی که اردوغان یک رهیافت متفاوت بنیادین را برای دخل‌وخرج حکومت و مدیریت نرخ‌های سود توسط بانک مرکزی پیدا نکند، اقتصاد ترکیه به‌سوی ضعف بیشتر پیش خواهد رفت. یک بحران اقتصادی و یک ریسک واقعی در سال 2023 همه مشکلات اردوغان را دوچندان خواهد کرد. همان‌طور که این حادثه تروریستی به ما یادآوری می‌کند تا زمانی که وقایع بی‌ثبات‌کننده خارج از کنترل رهبران هستند، حفظ توازن بسیار دشوارتر از قبل خواهد بود.