بازسازی تجارت انرژی ایران در جهت خنثی‌سازی تحریم‌ها

مهدی هاشم زاده، مدیرگروه انرژی اندیشکده ماهد:تحریم‌های آمریکا بر علیه کشورمان در زمینه محدود کردن تجارت انرژی ایران صورت گرفته است. مساله‌ای که علاوه‌بر لزوم شناسایی دقیق جنس تحریم‌های اعمال شده، نیازمند اتخاذ سیاست‌های فعالانه در جهت خنثی‌سازی آنهاست. یکی از مهم‌ترین نکات در زمینه بازسازی تجارت انرژی ایران، رویکرد فعالانه به حضور در بازارهای بین‌المللی و منطقه‌ای انرژی است. رویکردی که با پیگیری و اجرای دولت در زمینه خنثی‌سازی تحریم‌ها و بازسازی نقش ایران در بازارهای جهانی در سه بخش اصلی تجارت انرژی، یعنی تجارت نفت خام، گاز طبیعی و برق می‌تواند نقش بسیار مهم و جدیدی برای ایران در تجارت انرژی منطقه و جهان تعیین کند.  در نیمه دوم مرداد 1400 که دولت سیزدهم مسئولیت قوه مجریه را به دست گرفت، کشور در معرض خاموشی‌های طاقت‌ فرسای تابستان بود. این وضعیت در زمستان 1399 نیز به همین منوال بود، هم بی‌برقی بود هم قطعی گاز. دولت باید ابتدا مسائل را به دقت بررسی و سریعا راهکارها را اتخاذ می‌کرد. در اولین قدم قرارداد سوآپ گاز نهایی شد و در ازای آن گاز شهرهای شمالی ایران در زمستان تضمین شد و همین موضوع سبب شد با مدیریت‌های صورت گرفته در زمستان نه شاهد قطعی گاز باشیم و نه شاهد خاموشی. تابستان امسال نیز هم با برنامه‌ریزی مناسبی که در زمینه پیک مصرف و برق صنایع صورت گرفت، به خوبی گذشت. حالا بحران‌ها تمام شده است و باید منتظر طرح‌های توسعه‌ای بود. حالا دیگر دولت سیزدهم، خرابه تحویل گرفته از دولت قبل را به مرحله صفر رسانده است و حالا باید توسعه پیدا کند.  مهم‌ترین نقشه ایران برای تحول نیز روی میز انرژی قرار گرفته است. ایران بزرگ‌ترین دارنده نفت و گاز دنیا، باید نقش جدیدی در نظم جدید جهانی داشته باشد و برای همین نیز باید رویکردی فعالانه اتخاذ کند. توسعه رویکردهای صادراتی و حتی وارداتی و حرکت به سمت نقش‌گیری جدی در زمینه بازارهای انرژی جهان، می‌تواند نقشه جدید دولت در زمینه انرژی باشد. در ادامه، بررسی‌های گروه انرژی اندیشکده ماهد را در زمینه راهکارهای تبدیل شدن ایران به هاب انرژی منطقه و ایجاد وابستگی‌های متقابل سیاسی و اقتصادی را بازگو خواهیم کرد.  مساله اول همیشه نفت خام بوده است؛ تحریم‌های آمریکا نیز کاملا روی این موضوع متمرکز است. ایران امکان فروش نفت خام خود را در زمان تحریم‌ها ندارد چراکه زیرساخت موردنیاز برای پالایش نفت ایران در 41 پالایشگاه دنیا وجود دارد که روی همه آنها وزارت خزانه‌داری آمریکا نظارت دارد. حال دو راهکار برای بی‌اثرکردن این موضوع وجود دارد؛ اول گسترش زیرساخت‌های پالایشی و پتروپالایشی کشور در جهت افزایش استفاده از نفت خام استخراجی خود است، دوم گسترش پالایشگاه‌های با امکان پالایش نفت خام ایران در کشورهای همسو و غیرقابل تحریم آمریکا. برای هر دو امر دولت سیزدهم ابتدا با سیاست بازسازی پالایشگاه‌های نیمه‌فعال اقدام به سهامداری در پالایشگاه‌های فراسرزمینی کرد که این اقدام علاوه‌بر صادرات خدمات فنی و مهندسی، موجب فعال شدن ظرفیت کامل پالایشگاه‌های کشور مقصد خواهد شد که میزان ظرفیت اضافه شده با خوراک نفت خام ایران پالایش خواهد شد و این امر سبب افزایش صادرات نفت خام نیز خواهد شد. در زمینه بهبود زیرساخت‌های پالایشی و پتروپالایشی نیز اخیرا چندین طرح پالایشی و پتروپالایشی کلید خورده است که تامین مالی آن، بانک‌محور و با استفاده از سرمایه خرد مردمی است. با این وجود به دلیل زمان‌بر بودن ساخت پروژه‌ها باید به‌صورت بلندمدت روی این موضوع نگاه کرد.  در بخش گاز متاسفانه کشور با ناترازی بزرگی مواجه است. اقداماتی نظیر تمرکز کامل گرمایش خانگی بر پایه گاز، وابستگی 80 درصدی نیروگاه‌ها به گاز و عدم توسعه سبد تامین انرژی نیروگاه‌ها، عدم اعمال تعرفه‌گذاری پلکانی موثر مشترکان پرمصرف و خارج از الگوی بهینه مصرف و هدررفت 60 میلیون مترمکعبی گاز فلر، همگی در زمینه ناترازی مصرف و تولید گاز کشور تاثیرگذار هستند که بهترین راهکار بهینه‌سازی مصرف در بخش‌های مذکور بوده است. با این وجود در طول فصول غیرسرد سال ایران دارای قراردادهای بلندمدت صادراتی است و بخشی از گاز خود را صادر می‌کند. این درحالی است که ایران می‌‌تواند با استفاده از گاز مازاد ترکمنستان و روسیه و زیرساخت خطوط لوله مستقر در کل کشور، بین 50 تا 100 میلیارد مترمکعب واردات گاز داشته باشد و آن را به کشورهای منطقه و جنوب آسیا از طریق خط لوله صلح بازصادرات کند. در این شکل از تجارت گاز، علاوه‌بر وابستگی حداکثری روسیه و ترکمنستان به زیرساخت‌های ایران، ایران علاوه‌بر دریافت حق ترانزیت، کاهش هزینه اتلاف انتقال گاز از پارس‌جنوبی به مرکز و شمال کشور، خود نیز وارد تجارت گاز و بازار جهانی گاز خواهد شد که علاوه‌بر تغییر زمین بازی طراحی شده برای ایران و گرفتن موقعیت دست بالا، طراحی جدیدی در حوزه سیاست‌های انرژی کشور خواهد بود. این امر باید هرچه سریع‌تر مورد بهره‌برداری قرار گیرد و دولت سیزدهم در همکاری گازی با روسیه و ترکمنستان جهت فروش گاز مازاد این کشورها، تسریع کند.  اما در بخش برق به‌عنوان دیگر بخش مهم تجارت انرژی کشور، باید نگاهی دقیق به وضعیت نیروگاهی کشورهای همسایه و منطقه داشت. در حال حاضر، کشورهای منطقه از جمله پاکستان، عراق و افغانستان به‌شدت نیازمند انرژی برق هستند. ایران با قدرت نیروگاهی خود و با تکیه بر چندین شرکت دانش‌بنیان حوزه نیروگاهی نظیر مپنا، سال‌هاست که در بحث برق خودکفا شده است و تنها مساله‌ای که در صنعت برق کشور سایه انداخته است مساله قیمت‌گذاری دستوری و عدم شکل‌گیری اقتصاد بهینه در زنجیره تامین و تولید برق کشور است. با این وجود اخیرا رویکردهای جدیدی در وزارت نیرو به‌وقوع پیوسته است که امکان و مجوز ساخت نیروگاه به صنایع داده است.  از طرف دیگر الگوی نیروگاه‌های صادرات‌محور از دیگر ایده‌های عملیاتی برای تقویت تجارت انرژی کشور است. با توجه به افزایش نیاز کشورهای آسیای میانه، جنوب و جنوب غرب آسیا به برق برای توسعه اقتصادی و تامین نیازهای مردم متناسب با افزایش جمعیت، ایران می‌تواند نقش مهمی در صادرات برق و تبادل انرژی ایفا نماید. یکی از الزامات این مهم، احداث نیروگاه صادرات‌محور است که برای تحقق آن می‌توان از بخش غیردولتی متخصص استفاده نمود. اعطای فرصت صادرات می‌تواند سرمایه بخش غیردولتی را به سمت نیروگاه‌سازی هدایت کند. البته موضوع بسیار مهم در این زمینه، امکان واردات گاز و شکل‌گیری این نیروگاه‌ها در خطوط ساحلی است که در قانون بودجه نیز به این موضوع پرداخته شده است. نکته بسیار مهم دیگر آزادسازی قیمت در زنجیره تامین و تولید برق در این نیروگاه‌ها است. قیمت گاز به قیمت جهانی وارد می‌شود یا از داخل خریداری می‌شود و برق نیز به قیمت جهانی صادر خواهد شد. حتی این امکان وجود دارد که در قواعد فروش برق نیروگاه صادرات‌محور، فروش داخلی در ایام اوج بار نیز دیده شود تا این نیروگاه‌های جدید که با ‌انگیزه صادرات برق احداث می‌شوند، برای تامین برق در ایام اوج بار به کمک شبکه برق داخلی نیز بیایند.  احداث نیروگاه صادرات‌محور و تقویت صادرات برق، علاوه‌بر ارز‌آوری برای کشور موجب خواهد شد ایران دست بالا را در تجارت انرژی منطقه داشته باشد و با همه این برنامه‌ریزی‌ها، ایران نقشی جدی و مهم در بازار انرژی منطقه و جهان پیدا خواهد کرد و رویکرد انتقالی صنایع به سمت آسیا، بیش از پیش اهمیت نقش‌گیری جدی ایران در بازار انرژی منطقه و آسیا را گوشزد خواهد کرد.  تحریم‌های آمریکا که علیه کشور ما در زمینه محدود کردن تجارت انرژی ایران صورت گرفته است، حالا می‌تواند با اقدامات فعالانه به نقطه قوتی برای کشور تبدیل شود. مساله‌ای که علاوه‌بر لزوم شناسایی دقیق جنس تحریم‌های اعمال شده نیازمند اتخاذ سیاست‌های فعالانه در جهت خنثی‌سازی آنهاست. همان‌طور که در بالا نیز اشاره شد، یکی از مهم‌ترین نکات در زمینه بازسازی تجارت انرژی ایران، رویکرد فعالانه حضور در بازارهای بین‌المللی و منطقه‌ای انرژی است؛ رویکردی که با پیگیری و اجرای دولت در زمینه خنثی‌سازی تحریم‌ها و بازسازی نقش ایران در بازارهای جهانی در سه بخش اصلی تجارت انرژی، یعنی تجارت نفت خام، گاز طبیعی و برق با راهکارهای ارائه شده در بالا می‌تواند نقش بسیار مهم و جدیدی برای ایران در تجارت انرژی منطقه و جهان تعیین کند.