مروری بر فیلم‌های مهمی که متن و حاشیه‌شان تبدیل به سوژه یک مستند شد
«پیشنهاد» یا به عبارت انگلیسی آن «آفر» عنوان مینی‌سریالی است که همین امسال از سوی شرکت فیلمسازی پارامونت به مرحله تولید رسید و اتفاقا عرضه آن با استقبال ویژه‌ای از سوی فیلم‌بازها و سریال‌بین‌های حرفه‌ای مواجه شد. سریالی که سوژه محوری آن مرتبط با روایت بخشی از ناگفته‌ها از فرآیند تولید و عرضه یکی از شاهکارهای تاریخ سینما یعنی فیلم سینمایی «پدرخوانده» است. اساسا در تاریخ سینما از این دست نمونه‌ها کم نداریم؛ فیلم‌هایی که روایت فرامتن ماجراهای مرتبط با تولید یا اکران آنها در مقاطع مختلف، آنقدر جذابیت دارد که کارگردان دیگری را به وسوسه روایت آن در قالب یک اثر مستقل می‌اندازد. در میان فیلم‌های شاخص تاریخ سینمای ایران هم هستند برخی آثار که فراتر از یک «فیلم» موردتوجه قرار گرفته‌اند و از منظر تاثیرگذاری متن و حاشیه تولید یا اکران‌شان، تبدیل به سوژه یک مستند شدهاند. «برزخی‌ها» ساخته جنجالی ایرج قادری در نخستین ماه‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی که بعدها تبدیل به اولین فیلم توقیفی سینمای پس از انقلاب هم شد، یکی از همین فیلم‌هاست که به تازگی در قالب مستندی با نام «برزخی‌ها» حاشیه‌های منتهی به توقیف آن مورد بازخوانی قرار گرفته است. به بهانه رونمایی این مستند در شانزدهمین جشنواره «سینماحقیقت»، در این گزارش مروری کوتاه بر دیگر فیلم‌هایی داشته‌ایم که هر یک به دلیلی سوژه روایت یک مستند شدهاند. البته این فهرست می‌توانست بلندبالاتر از این هم باشد؛ چراکه فیلم‌های بسیاری هستند که روایت فرآیند تولید آنها در قالب فیلم پشت‌صحنه، مستند شده است اما در این گزارش سراغ فیلم‌هایی رفته‌ایم که غیر از داستان تولید، نکته‌ای فرامتنی تبدیل به ارزش افزوده‌ای برای ساخت مستندی درباره‌شان شده است.
هامون؛ هامون‌بازها
«هامون» نه‌فقط در کارنامه داریوش مهرجویی که اساسا در تاریخ سینمای ایران یکی از مهم‌ترین آثار محسوب می‌شود. فیلمی که در سال 68 با نقش‌آفرینی خسرو شکیبایی به تولید رسید و از منظر مواجهه‌اش با بلاتکلیفی‌های فردی و اجتماعی یک روشنفکر امروزی، تبدیل به فیلم موردعلاقه طیف گسترده‌ای از مخاطبان سینمای ایران شد. فیلم در همان مقطع با استقبال منتقدان و حتی داوران جشنواره فیلم فجر هم مواجه شد. نزدیک به دو دهه بعد، مانی حقیقی کارگردان سینمای ایران، به بهانه بازخوانی جریایی که منتهی به تولید این فیلم سینمایی شد، مستند «هامون‌بازها» را مقابل دوربین برد. هرچند این مستند قرار بود صرفا روایتی از پشت‌صحنه و فرآیند تولید «هامون» باشد اما مانی حقیقی می‌گوید وقتی سراغ ساخت این مستند رفته، آرام‌آرام متوجه جذابیت دلدادگان و هواداران این فیلم مهرجویی شده و این‌گونه «محبوبیت فیلم هامون» تبدیل به سوژه مستندش می‌شود. «هامون‌بازها» به تهیه‌کنندگی رضا میرکریمی ساخته شد. بعدها محمد رحمانیان برمبنای این مستند، نمایشنامه‌ای نوشت و تئاتر «هامون‌بازها» را روی صحنه برد.
قیصر؛ قیصر 40 سال بعد
در میان فیلم‌های شاخص سینمای ایران در دهه 50 که برخی حتی عنوان «موج نو» هم بر آنها گذاشته‌اند، فیلم سینمایی «قیصر» به کارگردانی مسعود کیمیایی جایگاهی ویژه دارد. فیلمی که همزمان هم موردتوجه منتقدان و صاحب‌نظران سینمایی قرار گرفت و هم با استقبال ویژه از سوی مخاطبان مواجه شد و در اکران عمومی هم موفق ظاهر شد. جایگاه و اعتبار این فیلم در سینمای قبل از انقلاب به اندازه‌ای بود که 40 سال بعد، مسعود نجفی به‌عنوان یکی از خبرنگاران باسابقه سینما، تصمیم گرفت عوامل این فیلم را گردهم بیاورد و روایت تازه‌ای از خاطرات آنها را در قالب یک فیلم مستند به تصویر بکشد. مستند «قیصر چهل سال بعد» محصول همین‌انگیزه بود و مهم‌ترین امتیاز این مستند هم حضور جمعی از عوامل پیشکسوت سینما به‌عنوان دست‌اندرکاران تولید این فیلم ماندگار در کارنامه مسعود کیمیایی بود.
مشق شب؛ مشق امشب
عباس کیارستمی کارگردانی است که در قالب مجموعه آثار مستند و داستانی خود در دهه 60 روایتی تصویری و مورد توجه از شرایط فرهنگی و اجتماعی ایران طی یک دهه پس از وقوع انقلاب اسلامی، به ثبت رسانده است. از همین زاویه هم بخش عمده‌ای از آثار این فیلمساز، قابلیت بازخوانی، پژوهش و مطالعه مجدد را برای رسیدن به گزاره‌هایی تحلیلی درباره آن دوران، دارد. «مشق شب» یکی از مهم‌ترین مستندهای این فیلمساز در نیمه دوم دهه 60 است که دست روی موضوعی به‌ظاهر ساده هم گذاشته است. فشار روحی و روانی تکلیف مدارس روی دانش‌آموزان در آن مقطع زمانی در قالب گفت‌وگوهایی بسیار ساده اما عمیق با کودکان دبستانی، در این فیلم به تصویر درآمده است. اشکان نجاتی و مهران نعمت‌الهی دو مستندسازی هستند که سال گذشته مستندی با عنوان «مشق امشب» را مقابل دوربین بردند تا با ارجاع به همان سبک روایت عباس کیارستمی، این‌بار مقوله تکلیف مدارس را در گفت‌وگو با دانش‌آموزان دهه نودی به ثبت برسانند. فیلم ارجاعات مستقیم بسیاری به مستند کیارستمی دارد و جذاب‌ترین بخش‌های آن هم سراغ گرفتن از افرادی است که سال‌ها قبل به‌عنوان دانش‌آموز در مقابل دوربین کیارستمی قرار گرفته بودند.
آژانس شیشه‌ای؛ دل‌واره
فراتر از نظرسنجی‌های رسمی و نتایج مشابهی که هربار به‌دست می‌آید، در میان فیلم‌های مرتبط با مضامین انقلابی و دفاع‌مقدس، فیلم «آژانس شیشه‌ای» همچنان جایگاهی رفیع و دست‌نیافتنی دارد. ابراهیم حاتمی‌کیا در سال 76 و درست در ایامی که جامعه ایران متأثر از تحولات سیاسی و اجتماعی پس از انتخابات دوم خرداد بود، یکی از درونی‌ترین و دغدغه‌مندترین روایت‌های سینمایی خود را به سرانجام رساند. نزدیک به یک دهه بعد از عرضه «آژانس شیشه‌ای» بود که امید نجوان در مقام منتقد و مستندساز تصمیم گرفت روایتی مستند از آنچه باعث ماندگاری این فیلم در کارنامه ابراهیم حاتمی‌کیا شده است را به تصویر درآورد. «دل‌واره» نامی با مسما برای مستندی بود که می‌خواست روایتی از یکی از دلی‌ترین تجربه‌های فیلمسازی حاتمی‌کیا را ثبت کند. این مستند هرچند در قالب مجموعه «یک فیلم، یک تجربه» به تصویر درآمده بود تا صرفا روایتی از فرآیند تولید «آژانس شیشه‌ای» باشد اما نجوان نگاهی تحلیلی‌تر در این مستند ارائه کرده و این فیلم حاتمی کیا را از سه منظر فیلمنامه، کارگردانی و بازیگری مورد آنالیز و بررسی قرار داده است. از این منظر مستند «دل‌واره» کارکردی آموزشی برای علاقه‌مندان به فیلمسازی هم دارد.
جدایی نادر از سیمین؛ داستان یک جدایی
حتی اگر ماجرای ثبت افتخار شکار اولین مجسمه طلایی اسکار در تاریخ سینمای ایران، به نام این فیلم نبود، باز هم اصغر فرهادی و فیلم‌هایش، جایگاهی غیرقابل چشم‌پوشی در سینمای ایران دارند. «جدایی نادر از سیمین» اما فراتر از این جایگاه، عنوان اولین فیلم اسکاری سینمای ایران را هم از آن خود کرده است. آزاده موسوی و کورش عطایی زوج مستندسازی بودند که با خوش‌سلیقگی از همان زمانی که خبر حضور فیلم فرهادی در جمع نامزدهای نهایی اسکار مخابره شد، دوربین به دست گرفتند تا روزبه‌روز تحولات مرتبط با این فیلم در جامعه را ثبت و ضبط کنند، تحولاتی که تا شب اعلام نتایج و شب‌بیداری طیفی از علاقه‌مندان به سینما ادامه پیدا کرد. حاصل این روایت ناب تصویری تبدیل به مستندی با عنوان «از ایران، یک جدایی» شد. مستندی که تلاش دارد اهمیت تاثیرات فرامتنی فیلم اصغر فرهادی و اعطای جایزه اسکار به این فیلم ایرانی را مورد واکاوی قرار دهد.
اخراجی‌ها3؛ دوپینگی‌ها
در همان نوروزی که فیلم سینمایی «جدایی نادر از سیمین» به کارگردانی اصغر فرهادی به اکران عمومی رسید، فیلم «اخراجی‌ها3» به کارگردانی مسعود ده‌نمکی هم در ترکیب اکران قرار گرفت و اعلام نام این دو فیلم از همان ابتدا، تبدیل به یک دوقطبی عجیب در فضای رسانه‌ای شد. هر یک از این دو فیلم به‌عنوان نماینده یک جریان معرفی شدند و فضا به سمتی رفت که استقبال از هر یک از آنها تبدیل به نوعی رفراندوم نسبت به حقانیت یکی از این دو جریان تعبیر شود. این فضای دو قطبی عجیب تا جایی پیش‌رفت که در آستانه اکران عمومی حتی زمزمه «تحریم» آنها نیز از سوی هر دو طیف به میان کشیده شد. فارغ از فضای سیاسی و اجتماعی ایران در نوروز 1390 این دوقطبی از لحاظ رسانه‌ای قابل مطالعه و آسیب‌شناسی بود. محمد صادق باطنی در سال 94 مستند «دوپینگی‌ها» را با همین هدف مقابل دوربین برد. این مستند با تمرکز ویژه بر فیلم «اخراجی‌ها3» و حواشی آن تلاش داشت روایتی از دوقطبی صورت گرفته در فضای رسانه‌ای نوروز 90 را به تصویر درآورد.
برزخی‌ها؛ اولین فیلم توقیفی سینما
فیلم سینمایی «برزخی‌ها» را ایرج قادری براساس فیلمنامه‌ای از سعید مطلبی و با حضور جمعی از بازیگران شاخص سینمای قبل از انقلاب، در سال 58 یعنی کمتر از یک سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی، کلید زد و به سرانجام رساند. فیلم از این منظر که می‌توانست زمینه‌ساز ادامه فعالیت بخشی از بدنه سینمای ایران در سال‌های پس از انقلاب باشد، از همان ابتدا حائز اهمیتی فرامتنی بود اما جریان اکران و اعتراضات سازمان‌دهی شده علیه آن، سمت و سویی متفاوت به اتفاقات داد. نام محمدعلی فردین، ناصر ملک‌مطیعی، سعید راد و حتی خود ایرج قادری و سعید مطلبی، در پی اعتراض به اکران این فیلم و پایین کشیدن آن از پرده، به مدتی نامعلوم راهی فهرست ممنوع‌الکارهای سینمای ایران شد و «برزخی‌ها» عنوان اولین فیلم توقیفی سینمای ایران را از آن خود کرد.
حالا و با گذشت بیش از چهار دهه از آن سال‌ها، عارف افشار به‌عنوان یک خبرنگار سینمایی، دوربین به دست گرفته و در قالب گفت‌وگو با برخی چهره‌های مسوول و موثر در جریان تولید و اکران «برزخی‌ها» به بازخوانی جنجال‌های مرتبط با این فیلم پرداخته است. این مستند تلاش کرده تا با تا با چراغ انداختن روی نقاط تاریک سینمای ایران در اوایل انقلاب و برملا کردن نقش‌آفرینی افراد مختلف در آن فضا، روایت جدیدی از وقایع اتفاق‌افتاده در آن روزها ارائه دهد که احتمالا واکنش‌های زیادی را به دنبال خواهد داشت. مستند «برزخی‌ها» براساس اعلام سازندگان آن قرار است در شانزدهمین جشنواره سینماحقیقت رونمایی شود.
مطالب پیشنهادی
