راز کاهش وام‌های چینی به آفریقا

سیدسجاد قوامی، پژوهشگر:به‌روز‌رسانی سال 2022 پایگاه داده وام‌های چینی به آفریقا (CLA) که توسط مرکز سیاست توسعه جهانی (GDP) دانشگاه بوستون مدیریت می‌شود تاکنون 11 تعهد وام جدید به ارزش 1.9 میلیارد دلار از وام‌دهندگان چینی به وام‌گیرندگان دولتی آفریقایی در سال 2020 ثبت گردیده است. 
البته این مقدار وام که از اواسط دهه 2000 سابقه نداشته، 77 درصد نسبت به سال 2019 کاهش یافته است، زمانی که وام‌دهندگان چینی 32 قرارداد وام به ارزش 8.2 میلیارد دلار امضا کردند. 
پایگاه داده CLA تخمین می‌زند که سرمایه‌داران چینی هزار و 118 تعهد وام به ارزش 160 میلیارد دلار با 49 دولت آفریقایی، شرکت‌های دولتی آنها و پنج سازمان چندجانبه منطقه‌ای بین سال‌های 2000 تا 2020 امضا کردند. پایگاه داده CLA که یک پروژه داده تعاملی بوده و تعهدات وام از سیاست‌گذاری و بانک‌های تجاری چین، نهادهای دولتی، شرکت‌ها و سایر تامین‌کنندگان مالی به دولت‌های آفریقایی و شرکت‌های دولتی را ردیابی می‌کند برخلاف سایر پایگاه‌های داده مدیریت شده توسط مرکز تولید ناخالص داخلی، تعهدات و وام توسط وام‌دهندگان تجاری چین و سایر وام‌دهندگان دولتی فراتر از بانک‌های چین، بانک توسعه چین (CDB) و بانک صادرات و واردات چین (CHEXIM) را بررسی کرده است که بر مبنای منابع داده شامل اسناد رسمی دولتی، وبسایت‌های پیمانکاران، کار میدانی، مصاحبه‌ها و منابع رسانه‌ای بوده است. 
همان‌طور‌که مشاهده می‌شود، اگرچه حجم وام‌های چین در سال 2020 کاهش داشته است، اما پرداختی آن به آفریقا در سال 2016 به اوج خود رسید و متعاقبا کاهش یافت. اگر آنگولا به‌عنوان دریافت‌کننده وام‌های اندک کنار گذاشته شود، وام‌های پرداختی به بقیه نقاط آفریقا حتی زودتر یعنی در سال 2013 به اوج خود رسید. البته با توجه به این روندها و تاثیرات همه‌گیری کووید-19 بر وام‌گیرندگان آفریقایی و وام‌دهندگان چینی، کاهش چشمگیر مبلغ وام در سال 2020 تعجب‌آور نیست. کرونا بسیاری از اقتصادهای آفریقا را با محدود کردن فضای مالی برای خدمات دهی به بدهی‌ها تحت تاثیر قرار داد که همراه با استقراض بیش از حد پس از طرح‌های کاهش بدهی از اوایل دهه 2000، احتمالا تمایل به استقراض از چین را تحت تاثیر قرار داد. ظرفیت وام‌دهی چین نیز ممکن است در این کاهش نقش داشته باشد، زیرا وام‌دهی بانکی سیاست چین در سایر مناطق احتمالا به دلیل شیوه‌های وام‌دهی احتیاطی، توجه به اولویت‌های داخلی چین در طول همه‌گیری، محدودیت‌های سفر و قرنطینه و تغییر تمرکز کاهش یافته است. 
البته باید متذکر شد با وجود کاهش وام‌دهی در منطقه، داده‌های سال 2020 نشان می‌دهد که 1.9 میلیارد دلار تعهدات وام چین به آفریقا در سال 2020 در 11 پروژه در کشورهای بورکینافاسو، جمهوری دموکراتیک کنگو، غنا، لسوتو، ماداگاسکار، موزامبیک، روآندا و اوگاندا توزیع شده است که بانک منطقه‌ای «صادرات و واردات آفریقا» یکی از این وام‌ها را دریافت کرد. این وام‌ها به پنج پروژه فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT)، سه پروژه برق، دو پروژه حمل‌ونقل و یک پروژه بانکی پرداخت شدند. جدا از سال‌های گذشته که در آن بخش‌های حمل‌ونقل و نیروی انسانی تسلط داشتند، بخش ICT در سال 2020 وام‌هایی به ارزش 568 میلیون دلار دریافت کرد. در بررسی پرداخت‌کنندگان وام به آفریقا نیز می‌توان گفت بزرگ‌ترین وام‌دهنده چینی به آفریقا از 2000 تا 2020 بانک‌های صنعتی و تجاری چین (ICBC)، بانک چین (BoC) و شرکت بین‌المللی دانگ فانگ الکتریک تعهداتی را برای سه پروژه دیگر امضا کردند. CDB هیچ وام جدیدی به آفریقا در سال 2020 نداد. 
داده‌های وام 2020-2000 نیز تنوع وام‌ گیرندگان آفریقایی را نشان می‌دهد. از سال 2000 تا 2020، آنگولا، اتیوپی، زامبیا، کنیا، مصر، نیجریه، کامرون، آفریقای ‌جنوبی، جمهوری کنگو و غنا، 10 دریافت‌کننده وام‌های چینی بودند که 71 درصد از کل تعهدات را به خود اختصاص دادند که در شکل 3 نشان داده شده است. دریافت‌کنندگان تعهدات وام چینی در آفریقا طیفی از ویژگی‌ها را نشان می‌دهند: از آفریقای جنوبی دموکراتیک تا جمهوری مستبد کنگو. از مصر با درآمد متوسط گرفته تا جمهوری دموکراتیک کنگو (DRC) با درآمد کم، از آنگولای غنی از منابع تا اتیوپی با منابع فقیر. این تنوع بر تمایل وام‌دهندگان چینی برای پاسخگویی به تقاضای کشور میزبان در آفریقا طی سال‌ها، صرف‌نظر از سطح درآمد یا نوع رژیم، تاکید می‌کند. 
تنوع وام‌دهندگان چینی به آفریقا از نهادهای سیاست‌گذاری و بانک‌های تجاری تا سایر موسسات دولتی و شرکت‌های چینی را شامل می‌شود. CHEXIM و CDB به ترتیب 54 درصد از کل تعهدات به ارزش 87 میلیارد دلار و 24 درصد از کل تعهدات به ارزش 39 میلیارد دلار را به عهده داشتند. این دو بانک سیاستی مجموعا 126 میلیارد دلار، یعنی حدود 79 درصد از کل تعهدات وام از سال 2000 را تشکیل می‌دهند. 21 درصد دیگر از کل تعهدات وام توسط طیف وسیعی از بانک‌های تجاری چین مانند ICBC، BoC و بانک ساختمانی چین (CCB) پوشش داده می‌شود. سایر منابع مالی دولت چین مانند وام‌های با بهره صفر از آژانس همکاری‌های توسعه بین‌المللی چین (CIDCA) و مجموعه‌ای از شرکت‌های چینی که برای کالاها و خدمات به دولت‌های آفریقا کمک مالی وام ارائه می‌کنند. 
از طرفی وام به بخش حمل‌ونقل 29 درصد از کل تعهدات و وام‌های بخش برق 25 درصد را تشکیل می‌دهد که این بخش‌ها شامل راه‌آهن، جاده‌ها، بنادر، فرودگاه‌ها، نیروگاه‌ها و خطوط انتقال است. بخش معدن سومین میزان کل وام را دریافت می‌کند که 11 درصد از کل تعهدات وام به پروژه‌ها از‌جمله جریان نقدی و توسعه معادن برای شرکت‌های ملی نفت را تشکیل می‌دهد. وام به بخشICT‌، 8 درصد از کل تعهدات وام را تشکیل می‌دهد. وام‌هایی که به این چهار بخش داده می‌شود، نشان‌دهنده وسعت حمایت از توسعه زیرساخت‌ها در سراسر منطقه است. 
با توجه به نقش برجسته‌ای که وام‌های چین در توسعه زیرساخت‌ها در سراسر آفریقا ایفا کرده‌اند، روند نزولی مشاهده شده و از زمان اوج‌گیری در اواسط دهه 2010 این سوال را مطرح می‌کند که آیا وام‌های چین به آفریقا در‌حال کاهش است یا خیر؟ به‌دلیل ماهیت تجاری محور و استراتژیک وام‌های چینی، وام به آفریقا در زمان بحران کاهش می‌یابد. عقب‌نشینی در آفریقا نیز با روند کاهشی در آمریکای لاتین و کارائیب مطابقت دارد، اگرچه این مناطق از نظر سیاسی و اقتصادی متمایز هستند. براساس این عوامل، کاهش وام به منطقه ممکن است ناشی از عوامل بلندمدت مانند تغییر سیاست باشد، نه نتیجه نوسانات و شوک کوتاه‌مدت. 
پیش‌بینی می‌شود در آینده، سایر منابع تامین مالی از‌جمله سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI)، وام‌های چینی که به بانک‌های منطقه آفریقا برای اعطای وام و وام‌های بانک‌های توسعه چندجانبه به رهبری چین داده می‌توانند نقش بیشتری ایفا کنند و از آنجایی که همه‌گیری کرونا همچنان اقتصاد چین و وضعیت بدهی برخی از کشورهای آفریقایی را تحت تاثیر قرار داده است، انتظار می‌رود انواع و منابع تامین مالی برای تامین مالی آینده چین به آفریقا تغییر کند.