صدا، دوربین، شوت

عاطفه جعفری، خبرنگار: داستان آدم‌ها و رویدادهای فوتبالی دربرگیرنده لحظات دراماتیکی است که نه از دنیای خیال که متصل به دنیای واقعی است. واقعیتی که به لحظات تلخ و شیرین یک ملت گره خورده است و مستندسازان ورزشی با پرداختی سینمایی و با گریزی به لحظات دراماتیک دنیای فوتبال، از مسائل دیگری همچون سیاست، فرهنگ و اجتماع می‌گویند. اگر مستندسازی به سراغ اسطوره فوتبالی همچون مارادونا می‌رود، نمی‌تواند دیدار حساس تیم‌های ملی فوتبال آرژانتین و انگلیس در جام‌جهانی ۱۹۸۶ مکزیک و گل‌های جنجالی مارادونا در این دیدار را نادیده بگیرد. دیداری که چهار سال پس از جنگ سال ۱۹۸۲ بین آرژانتین و انگلیس برگزار شد و هیجان و التهاب نبرد مستطیل سبز را دوچندان کرده بود. اسطوره‌های فوتبالی همواره مورد علاقه کارگردان‌های سینمایی هستند، مثل همین مارادونا که امیر کاستاریکا در سال 2008 فیلمی از او ساخته است. با وجود اینکه فوتبال و پدیده‌های پیرامونی آن مستعد روایت‌هایی جذاب و ماندگار در فضای اجتماعی است اما سینمای ایران خیلی کم به سراغ آن رفته است. در گزارش پیش‌رو، مستندهای فوتبالی که در ایران ساخته شدند را معرفی و بررسی کردیم.

اولین مستند فوتبالی در ایران 
شاید همه نداند که اولین مستند فوتبالی در چه زمانی ساخته شد اما مهر ۱۳۴۷ سینماهای کریستال و مهتاب، مستند «جام آسیا» را اکران کردند. این مستند، نخستین مستند فوتبالی سینمای ایران است که امکان نمایش عمومی هم یافت. مستند سینمایی که هژیر داریوش درباره برگزاری مسابقات جام ملت‌های آسیا ۱۹۶۸ تهران ساخت؛ دوره‌ای که تیم ملی فوتبال ایران در رقابتی فراموش نشدنی، تیم رژیم‌صهیونیستی را شکست داد و برای نخستین بار قهرمان آسیا شد. استقبال مردم از این مسابقه که برای نخستین بار در ایران فوتبال را به پدیده‌ای اجتماعی سیاسی تبدیل کرد و اهمیت شکست اسرائیل و بازتاب اجتماعی‌اش، احتمالا مهم‌ترین دلیل برای اکران عمومی جام آسیا بود. مستند سینمایی‌ای که البته فروش بالایی نداشت ولی به‌عنوان سندی تصویری از یک دوران در یادها ماند؛ محصولی از تلویزیون با صدای عطاءالله بهمنش و حبیب روشن‌زاده روی تصاویر جام گرفتن حسن حبیبی، کاپیتان تیم ملی و اشک‌های حسین کلانی و محراب شاهرخی و دوربینی که در لحظه گل دوم ایران به رژیم‌صهیونیستی سمت دیگری بوده و ثبت یکی از مهم‌ترین گل‌های تاریخ فوتبال ایران را از دست داده است. نخستین مستند فوتبالی سینمای ایران که روی پرده بزرگ سینما می‌آید؛ امکانی که برای هیچ مستند فوتبالی دیگری تکرار نمی‌شود. 

حماسه مبلورن و چند روایت کوتاه
بازی ایران و استرالیا را هیچ‌وقت فراموش نمی‌کنیم، بازی‌ای که تا نیمه‌های آن، گمان می‌کردیم همه‌چیز را باختیم اما همان بازی، برایمان خاطره‌ای شد از راهیابی به جام‌جهانی فرانسه. همه‌چیز از ۸ آذر ۱۳۷۶ شروع شد. از آخرین بازی مقدماتی جام‌جهانی ۱۹۹۸ فرانسه که میان ایران و استرالیا برگزار شد؛ مسابقه‌ای که ایرانیان در سرتاسر دنیا با حداقلی از امید تماشاگرش بودند، دراماتیک‌ترین مسابقه تاریخ فوتبال ایران است که نقش و تاثیر اجتماعی‌اش چنان گسترده بود که دوربین مستندسازان نمی‌توانست به آن بی‌تفاوت باشد. انبوه مستندهایی که به بهانه یا درباره بازی ایران و استرالیا ساخته شد و ناگهان فوتبال برای مستندسازان جدی شد. «معجزه فوتبال» (سیف‌الله صمدیان) و «چرا استرالیا» (مجید وارث) ازجمله مستندهایی بودند که بعد از رقابت تاریخی ایران و استرالیا تولید شدند. پیش از اینها اما رضا میرکریمی سریال مستند «از فوتبال تا فوتبال» را درباره مسیری که تیم ملی از نخستین بازی دور مقدماتی در ورزشگاه دالیان چین تا آخرین رقابت در ملبورن استرالیا طی کرد را ساخت. مستندی که در آن تصاویری از نخستین دوره راهیابی تیم ملی به جام‌جهانی ۱۹۷۸ آرژانتین هم به چشم می‌خورد. تمام این مستندها ساخته شده اما هیچ‌کدام از آنها در دسترس نیست و مخاطبانی که علاقه داشته باشند تا این مستند را ببینند فقط اسمی برایشان در سراسر اینترنت وجود دارد و اطلاعات دیگری موجود نیست. 

مسابقه قرن برای ایران و آمریکا
مستند «مسابقه قرن»؛ این مستند ۸۰ دقیقه‌ای به نویسندگی و کارگردانی جواد خیابانی با نگاهی به بازی ایران و آمریکا در جام‌جهانی فوتبال سال ۱۹۹۸ فرانسه برای شبکه یک سیما تولید شد و در تاریخ ۸ بهمن ۱۴۰۰ به نمایش درآمد. خیابانی در مصاحبه‌ای درباره این مستند گفته بود: «حدود ۸ ماه برای تولید زمان گذاشتیم که ادامه‌ مستند «حماسه ملبورن» است، و گزارشی است از آنچه در مسابقه ایران- آمریکا گذشت و حواشی آن. بعد از مسابقه ملبورن که منجر به صعود ایران به جام‌جهانی ۱۹۹۸ شد، این روایت آغاز می‌شود و اتفاقاتی همچون تغییر رئیس فدراسیون فوتبال، حضور و برکناری «تومیسلاو ایویچ»؛ سرمربی وقت تیم ملی، مسابقات تدارکاتی تیم ملی از ملبورن تا فرانسه مثل تورنمنت‌ها و بازی‌های دوستانه به شکل چکیده بیان می‌شود تا به جام‌جهانی فرانسه می‌رسیم و بیشترین تمرکز مستند به مسابقه قرن بین ایران و آمریکا است.» وی درباره ویژگی‌های مستند «مسابقه قرن» گفت: «با توجه به اینکه خودم در فرانسه حضور داشتم و اتفاقات و حواشی جام‌جهانی ۱۹۹۸ و تبعات سیاسی و فوتبالی بازی حساس با آمریکا را از نزدیک شاهد بودم، روایتی دقیق از مشاهدات خود را در قالب گزارش به شکل مستند درآوردم. در این مستند، دو مسابقه ایران با یوگسلاوی و به‌خصوص بازی با آمریکا، بیشترین مدت زمان را به خود اختصاص می‌دهد و اشاره‌ای کوتاه هم به مسابقه سوم با آلمان می‌شود. درواقع سوژه اصلی این مستند، مسابقه با آمریکا است و مابقی، شاخ‌وبرگ‌دادن به این بازی است.» خیابانی همچنین درباره محتوایی که در این مستند به آن پرداخته شده گفت: «بازی با آمریکا، اتفاقات مختلفی را دربر می‌گیرد و بیشترین بازتاب و تبعات این مسابقه بر محور حوادث سیاسی و تاریخی میان دو کشور است. دخالت‌ها و دروغگویی و خیانت آمریکایی‌ها از ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تا امروز کاملا نمایانگر دشمنی آمریکایی‌ها با ایران است و مسابقه با تیم ملی آمریکا، تصاویری از همه آن حوادث را برای مردم ایران تداعی می‌کند. ما مسابقات ورزشی مرتبط با جریانات سیاسی بین کشورها زیاد داشته‌ایم، ولی هیچ‌کدام به اهمیت مسابقه ایران با آمریکا نیست و جایگاه این بازی دال بر این است که این بازی به درستی توسط فیفا مسابقه قرن نامیده شده است؛ چراکه موضوع این مسابقه فقط معطوف به فوتبال نیست و در این روز همچون بازی با استرالیا، اتفاقاتی افتاد که فراتر از فوتبال است و ما در مستند «مسابقه قرن» به آن پرداخته‌ایم.» وی افزود: «بازی‌های خاص مثل حماسه ملبورن و بازی قرن، مقدمه و موخره‌ای دارد و ما تنها برشی از اتفاقات پیوسته‌ای که منجر به این مسابقات تاریخی شده را در قالب مستند انعکاس داده‌ایم. با این نگاه می‌توانیم از جام‌جهانی ۱۹۷۸ تا جام‌جهانی ۲۰۲۲ را به‌عنوان پیش‌زمینه و ادامه‌ای از این روایت داشته باشیم و من علاقه‌مندم که این اتفاقات را به شکل دنباله‌دار در قالب مستند دنبال کنم و ایده‌هایی دارم که با مساعدت موسسه شهید آوینی و همیاری همیشگی سازمان صداوسیما، امید به انجام آنها است. اینها حتی می‌تواند مجموعه سریالی درباره اتفاقات پیرامونی ورزش و فوتبال باشد، مثل وجود انواع خرافات که یکی از سوژه‌هایی است که می‌توان تولید کرد.»

سکوت طولانی و همبستگی ملی 
فیلم مستند «سکوت طولانی» پرتره‌ای از بابک هاتفی، یک ایرانی پناهنده به فرانسه است که برگزاری مسابقات جام‌جهانی در فرانسه و شرکت ایران در آنجا حس تعلق به ایران را در او زنده می‌کند. برهمین اساس مسابقات جام‌جهانی فرانسه سبب می‌شود تا بابک که سال‌ها دور از وطن خود زندگی می‌کرده به ریشه خود پی ببرد. این فیلم مستند نقش فوتبال در همبستگی ملی را آشکار می‌کند. شخصیت اصلی این فیلم که بنابر دلایلی از ایران به فرانسه مهاجرت کرده، به واسطه فوتبال و مسابقات جام‌جهانی فوتبال بار دیگر با وطن و زادگاهش آشنا شده و بدان عرق پیدا می‌کند. «سکوت طولانی» به کارگردانی ابراهیم اصغرزاده ساخته شده است. او متولد ۲۹ بهمن ۱۳۴۶ شهر مشهد است که در میانه دهه ۱۳۶۰ به آموزش تخصصی عکاسی و خبرنگاری حرفه‌ای در روزنامه قدس می‌پردازد. وی تا پایان جنگ برای آن روزنامه عکاسی کرده و در سال ۱۳۶۸ در دانشگاه هنر تهران در رشته فیلمسازی پذیرفته می‌شود. اصغرزاده در سفر به کشورهای مختلف عکاسی کرد و تجربه حضور در کشورهایی نظیر بوسنی، لبنان و… را پیدا کرد. او در کشمیر نیز حضور داشته است. این عکاس و مستندساز چند ماه بعد از آخرین پروژه عکاسی‌اش از عتبات عالیات درحالی‌که برای اتمام یک پروژه فیلم مستند درباره مادران شهدا سفر می‌کرد در یک حادثه هوایی در کوه‌های زاگرس در سن ۳۴ سالگی درگذشت. اصغرزاده دستیار ابراهیم حاتمی‌کیا بود و در بیشتر آثار حاتمی‌کیا همچون مهاجر، موج مرده، روبان قرمز، بوی پیراهن یوسف، از کرخه تا راین و خاکستر سبز به‌عنوان دستیار کارگردان حضور داشت. 

یک ملت یک ضربان؛ همراه با شخصیت‌پردازی 
مستند «یک ملت، یک ضربان» از آن مستندهایی است که توانست بخشی از فوتبال ایران را روایت کند. محمدحسن یادگاری، کارگردان درباره سوژه این مجموعه مستندش گفت: «شبکه مستند، پیشنهاد داد به مناسبت جام‌جهانی امسال، مستندی درباره تاریخچه تیم ملی فوتبال ایران بسازم. در ابتدا قرار بود از سال ۱۹۹۶ که مقدمه صعود تیم ملی به جام‌جهانی ۱۹۹۸ هست، آغاز کرده و تا امروز را پیش بیاییم، اما زمانی که چند قسمتی از مستند آماده شد و شبکه مستند کار را دید تصمیم گرفت که این پروژه ادامه‌دار باشد و از ابتدای ظهور فوتبال در ایران تا امروز را تبدیل به مستند کنیم. بر همین اساس، از ابتدای ظهور فوتبال در ایران تا سال ۱۹۹۶ در ۸ قسمت آماده شده و دوران معاصر، یعنی از این تاریخ تا به امروز، در ۳۲ قسمت تولید خواهد شد. پخش این مستند از پنجشنبه آغاز می‌شود و تا برگزاری جام ملت‌های آسیا در سال ۱۴۰۲ ادامه‌ خواهد داشت.»  یادگاری روند تولید این مجموعه مستند را سخت می‌داند و در این‌باره گفته است: «ساخت این مستند از مرداد سال گذشته آغاز شد. چند ماهی درگیر جمع‌آوری تصاویر آرشیوی بودم و هرجایی که می‌شد تصویر آرشیوی جمع‌آوری کرد را سر زدم. خیلی از تصاویر را از مجموعه‌داران و کسانی که آرشیویست هستند گرفتیم. این مجموعه در ۴۰ قسمت ۳۰ دقیقه‌ای آماده شده است. در اولین قسمت از این مجموعه، شکل‌گیری فوتبال در ایران و ظهور آن در کشورمان را می‌بینیم. درست است که فوتبال برای اولین‌بار در زمان رضا شاه به ایران می‌آید، اما ایرانی‌ها از زمان قاجاریه با آن نسبت داشتند.» یادگاری درباره تفاوت این مجموعه با مستندهای پیشین که درباره فوتبال ساخته شده، گفته است: « در مورد تیم ملی مستندهای زیادی ساخته شده است، اما این‌گونه انسجام و جامع‌نگری در روایت و شخصیت‌پردازی را نداشتند. برای مثال، مجموعه تاریخچه تیم ملی را داشتیم که حالت اپیزودیک و آیتمی داشت و قصه‌گو نبود. همچنین مستند فوتبال ایرانی را داشتیم که بیشتر مربوط به حاشیه‌های تیم ملی بود و باز هم روایتی در خود نداشت. در مجموعه مستند «یک ملت، یک ضربان» ضمن استفاده از تمام اطلاعات گذشته سعی کردیم شخصیت‌پردازی داشته باشیم.»