محدثه لک-مهدی عبداللهی - میثم اکبری، گروه اقتصادی:راننده صدای رادیو را بلندتر می‌کند. مخاطب یک گفت‌وگوی رادیویی، تماس گرفته و با لحن خش‌دار و ناراضی‌اش می‌پرسد: «اگر آنتی‌بیوتیک کمبود است و از هیچ داروخانه‌ای نمی‌توانم دارو را برای کودکم تهیه کنم پس چرا همین دارو با قیمت چندبرابری در بازار سیاه وجود دارد؟» مشخصا کارشناس برنامه هم پاسخ روشن و قانع‌کننده‌ای ندارد. راننده، رادیو را با چاشنی بدوبیراه قطع می‌کند. معضل کمبود دارویی به‌ویژه داروهای برخی بیماری‌های خاص، مساله جدیدی برای کشور نیست. به جهت تحریم‌های هرچندباره علیه ایران و مسدود شدن راه‌های انتقال قراردادهای مالی و بانکی با شرکت‌های خارجی تولیدکننده مواد اولیه یا محصولات دارویی، تامین برخی داروهای خاص همیشه با مشکل روبه‌رو بوده است اما این روزها معضل کمبود دارو فراتر از داروهای وارداتی است. چند ماهی می‌شود که برخی داروهای معمول که پیش‌تر تولیدشان داخلی و کاملا در دسترس بوده با کمبود ناگهانی مواجه شدند تا جایی که برخی بیماران از شهرستان‌ها برای پیدا کردن دارویی مانند سوسپانسیون‌های آنتی‌بیوتیک مخصوص اطفال به تهران مراجعه می‌کنند. کمبود ناگهانی طیف گسترده‌ای از داروها در داروخانه‌ها و بیمارستان‌ها که مشخصا ارتباطی به تحریم‌های دارویی ندارد. 

  از شربت استامینوفن اطفال تا اسپری‌های تنفسی 
احصای لیست کمبود دارویی کشور کار ساده‌ای نیست، چراکه در سازمان غذاودارو هیچ تعریف مصوبی از کمبود دارویی وجود نداشته و علاوه‌بر آن سیستم‌های پایش کمبود دارو مانند سامانه تلفنی 190 و TTAC هیچ‌گاه خروجی مشخصی از کمبودهای دارویی کشور نداشته‌اند.  علی‌رغم این شرایط براساس مشاهدات میدانی می‌توان ادعا کرد کمبودهای دارویی اخیر از داروهای ساده‌ای مانند شربت استامینوفن و آنتی‌بیوتیک اطفال تا اسپری‌های تنفسی، آمپول‌ها و قطره‌های چشمی را شامل می‌شود. لیست زیر برخی از داروهایی است که چندماهه اخیر در بازار دارویی با کاهش تولید و کمبود شدید مواجه بوده‌اند: 
انواع سرم‌ها (شامل سرمه‌ای شست‌وشو، نرمال سالین، دکستروز، دکستروز سالین، رینگر و...)، انواع اسپری‌های دهانی و نبولایزرها (شامل سالبوتامول، بکلومتازون، سالمترول/ فلوتیکازون، بودزوناید/ فورمترول و... )، انواع شربت‌ها و سوسپانسیون‌ها (شامل برم هگزین، استامینوفن، ایبوپروفن، دیفن هیدرامین (ساده و کامپاند)، اکپسکتورانت کدئین، اندانسترون، شربت لاکتولوز، شربت هیدروکسی زین و لواراتادین، شربت لیسکانتین، دی‌سیکلومین، شربت لوتیراستام، سوسپانسیون آزیترومایسین 100 و 200، سوسپانسیون کوآموکسی کلاو 643 و 457 و 312 و 625 و 156 و375، سوسپانسیون سفکسیم، سوسپانسیون آموکسی‌سیلین و... )، 
 انواع اسپری‌های بینی( فنیل افرین 0. 5 و 0. 25، نفازولین، مومتازون و سدیم کلراید)، انواع قطره‌های چشمی( شامل لووفلوکساسین، کلرامفنیکل، تری‌فلوریدین، لاتانوپروست، زایلومول، لوتپردنول، فلورومتولون، الوپاتادین، انواع اشک مصنوعی و...)، انواع آمپول‌ها (شامل نوراپی نفرین، کلرفنیرامین، بتامتازون، اندانسترون، ب‌کمپلکس، ویال پنتوپرازول، ونوفر، فرینجکت، لابتالول، متوکلوپرامید، ویتامین سی، کتورولاک، دگزامتازون، استامینوفن، فلوپنتیکسول، هیدروکورتیزون، دی‌والپروئکس، بی‌پریدین، ویال IVIG و... )، شیاف استامینوفن ( کودکان و بزرگسالان)، قرص‌های متفورمین، رپاگلیناید 0. 5 و 1 و 2، کپسول آزیترومایسین 500 و 250، کپسول سفالکسین 500، قرص سفکسیم 200 و 400، کپسول کلوگزاسیلین 500، کپسول دی‌پنی‌سیلامین، قرص دایجستیو، متوکلوپرامید، پانکراتین، لوپرامید، سوکرالفیت، قرص بتانکول، والزارتان، ترازوسین 1 و2، پرازوسین، متیل دو پا، هیدرالازین، میدرودرین، پنتوکسی فیلین، کلونیدین، استراموکس (آتوموکستین) 25 و 40 و 60، قرص آلوپورینول 100، قرص هیدروکسی زین، لوراتادین، آلوپورینول 100 و 300، بوسپیرون، لورازپام، فلوکستین، توپیرامات 25 و 50 و 100، ریتالین، پلاویکس، ازتیمایب، فنوفیبرات 100، جم فیبروزیل 300، ممانتین 5 و 10، دانازول 200، فنی توئین کامپاند، هیدروکسی اوره، الانزاپین 2. 5 و 5، کابرگولین، قرص سلژیلین، ریسپریدون، توپیرامات 100، کاربامازپین 400،  قرص فنوباربیتال، اسپیرونولاکتون 100، سیکلوسپورین، پودر سوربیتول، فسفومایسین، پیدرولاکس، قرص رواتینکس، روتارین، کپسول فلوکونازول، قرص دوفاستون، مادوپار، پماد کلوتریمازول واژینال، کرم هیدروکینون، کرم ترتینوئید، پماد پشمی جنتامایسین، قطره نیستاتین. 
همچنین برخی داروهای خارجی مانند قلم‌های انسولین ازجمله قلم‌های لانتوس، نوورپید، نوومیکس، اپیدرا، توجئو در چند ماه اخیر علاوه‌بر سهمیه‌ای شدن دارو و توزیع در مراکز خاص دچار کمبود شده‌اند. 

  ناکارآمدی سیستم نظارتی سازمان غذاودارو
چند روز گذشته رئیس سازمان غذا و دارو علت کمبودهای دارویی اخیر را تخلف و توقف تولید چند شرکت داروسازی بیان کرد. شرکت‌هایی که به علت مخالفت وزارت بهداشت با افزایش قیمت دوباره‌ی داروها، دست به توقف یا کاهش تولید زده‌اند. با توجه به آنکه بیش از 98درصد بازار دارویی کشور تولیدات داخلی است عجیب به نظر نمی‌رسد با توقف تولید چند شرکت، بازار دارویی کشور با مشکل مواجه شود. برخی شرکت‌های تولیدکننده دارویی ادعا می‌کنند قیمت‌گذاری داروها با توجه به میزان تورم کنونی نادرست است و باید مجددا افزایش قیمت برای داروهای تولیدی‌شان اعمال شود. ازآنجاکه قیمت دارو در یک سال اخیر دو بار افزایش یافت، وزارت بهداشت این ادعا را رد می‌کند. اما به نظر می‌رسد کمیاب یا نایاب شدن بسیاری از داروها در چندماهه اخیر دلایلی بیش از مشکلات قیمت‌گذاری باشد.  به‌عنوان‌مثال برخی داروهای کمیاب در بیمارستان‌ها در برخی داروخانه‌های شهری در دسترس است و از طرفی برخی داروهای معمولی در شهرستان‌ها نایاب است که این موضوع نشان‌دهنده عدم نظارت بر توزیع نامتوازن دارو در سطح داروخانه‌ها و استان‌هاست. علاوه‌بر آن تجربه نشان می‌دهد عدم نظارت دقیق سازمان غذاودارو بر زنجیره تامین دارو و شرکت‌های پخش بعضا موجب دپوی دارو و عدم عرضه به‌موقع در بازار و از طرفی نشت داروها به بازار آزاد می‌شود. این موارد نشان می‌دهد سیستم نظارتی در سازمان غذاودارو همچنان دچار ایرادات فراوان و ناکارآمدی است. 

  کاهش 16 درصدی صادرات 
طی هفته‌های اخیر برخی از شبکه‌های ماهواره‌ای دلیل کمبود دارو در ایران را، افزایش صادرات اقلام دارویی کشور به کشورهای مختلف و ازجمله روسیه نسبت داده‌اند. گرچه این شایعات از ابتدا نیز قابل باور نبود، اما در ادامه نگاهی به وضعیت صادرات دارو در هفت‌ماهه نخست امسال انداختیم. بررسی‌ها نشان می‌دهد طی هفت‌ماهه نخست امسال 117 هزار تن داروی شیمیایی به ارزش نزدیک به 46 میلیون دلار به کشورهای مختلف صادر شده که نسبت به هفت‌ماهه نخست سال 1400 به‌لحاظ وزنی کاهش 16 درصدی و به‌لحاظ ارزش نیز کاهش 14 درصدی داشته است. نگاهی به آمارهای گمرک ایران نشان می‌دهد کل صادرات دارویی ایران به روسیه 25 کیلوگرم به ارزش 393 هزار دلار بوده است. این یعنی کل صادرات دارویی ایران به روسیه نزدیک به صفر بوده و شایعات مربوط به صادرات واقعیت ندارد. 

  رشد 30 درصدی واردات 
درخصوص واردات دارو، سید مرتضی عمادی، سخنگوی گمرک از رشد ۳۰ درصدی دارو در هفت‌ماهه نخست امسال خبر داده است. وی می‌گوید: «در هفت‌ماهه نخست ۱۴۰۱ بیش از ۶۶۰ هزار تن انواع دارو و مواد اولیه دارویی وارد کشور شده که نسبت به مدت مشابه سال قبل، رشد ۳۰ درصدی در وزن و ۱۶ درصدی در ارزش داشته است.» به گفته عمادی براساس آخرین آمار از ابتدای سال تا بیست‌ویکم آبان ۱۴۰۱، به میزان ۷۶۳ هزار تن و به ارزش 2 میلیارد و 899 میلیون دلار دارو وارد کشور شده که رشد ۲۹ درصدی در وزن و رشد ۱۳ درصدی در ارزش را نشان می‌دهد. 

  کاهش 20 تا 80 درصدی تولید برخی اقلام دارویی کمیاب
بررسی آمارهای ماهانه تولید و فروش که شرکت‌ها در سامانه کدال منتشر می‌کنند نکات قابل تاملی دارد. برای نمونه، تولیدات شرکت ایران‌دارو در بخش شربت‌ها که این روزها کمبود آن در بازار حس می‌شود، در 7 ماهه امسال نسبت به 7 ماهه سال گذشته کاهش 97 درصدی داشته است. در شرکت داروسازی جابربن‌حیان تولیدات شربت و قطره در 7 ماهه امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته کاهش 84 درصدی داشته است. در شرکت داروسازی زاهراوی تولید قرص طی 7 ماهه امسال کاهش 77 درصدی داشته، در شرکت داروسازی دکتر عبیدی هم، تولیدی با عنوان سایر همین 77 درصد کاهش را تجربه کرده است. در کارخانجات داروپخش تولید قطره‌های چشمی در 7ماهه امسال کاهش 65 درصدی داشته که این روزها جزء داروهای کمیاب محسوب می‌شوند. در گروه داروسازی آوه‌سینا تولید قرص کاهش 63 درصدی، در شرکت شیمیایی داروپخش تولید داروی قلبی و عروقی کاهش 54 درصدی، در شرکت داروسازی فارابی کپسول‌ها کاهش 53 درصدی داشته است. کپسول‌ها به احتمال زیاد طیفی از آنتی‌بیوتیک‌ها را نیز شامل می‌شوند که این روزها کمیاب شده‌اند. در شرکت شیمیایی داروپخش تولید داروهای گوارشی کاهش 51 درصدی، در شرکت پارس‌دارو تولید محلول‌ها کاهش 49 درصدی، در شرکت داروسازی زهراوی تولید کپسول مایع کاهش 46 درصدی، در شرکت کارخانجات داروپخش تولید پودر کاهش 44 درصدی و در شرکت داروسازی کوثر تولید کپسول کاهش 40 درصد داشته است.  همچنین در شرکت‌های دارویی ره‌آورد‌تامین، زاگرس‌فارمد، داروسازی امین، دارویی و بهداشتی لقمان، لابراتوارهای سینا دارو، کیمیدارو، روزدارو، داروسازی جابربن‌حیان، کارخانجات داروپخش، داروسازی تولید‌دارو، زاگرس‌فارمد، داروسازی دکتر عبیدی، لابراتوارهای سینادارو و تولید مواد اولیه دارویی البرزبالک، نیز تولید انواع محصولات دارویی PVP و PVPi، قرص، قطره، اسپری استنشاقی، کپسول، اسپری، ویال تزریقی، جامدات، محلول‌ها، پماد، دراژه و آنتی‌بیوتیک‌ها کاهش بین 3 تا 40 درصدی داشته است.  آنطور که در جدول قابل مشاهده است، عمده کاهش تولید که کمیابی آنها در بازار دارویی کشور حس می‌شود، مربوط به آنتی‌بیوتیک‌ها (قرص و کپسول)، اسپری‌ها و قطره‌ها و سوسپانسیون و شربت‌هاست. 

  رشد 100 درصدی تولید در برخی محصولات 
برخلاف کاهش اقلام کمیاب که درمورد آنها توضیح داده شد، در برخی شرکت‌ها تولید برخی اقلام رشد عجیب بالای 100 درصدی داشته است. در بین اقلامی که بیشترین تولید را تجربه کرده‌اند، نام برخی اقلام کمیاب هم دیده می‌شود. مشاهده این اقلام که در برخی شرکت‌ها رشد بالای 50 درصدی داشته‌اند، نشان می‌دهد یک بی‌نظمی و مدیریت بد در بازار دارویی کشور دیده می‌شود. وقتی رشد قابل توجه تولید داروی‌های کمیاب در برخی شرکت‌ها را در کنار افت شدید تولید همان داروها را در شرکت‌های دیگر می‌گذاریم، باید کمی نگران بود. این وضعیت محصول هر اتفاقی باشد، توضیح می‌دهد که بازار دارویی کشور که اتفاقا بسیار باید نسبت به آن حساس بود، مدت‌ها از رصد مدیران وزارت بهداشت دور بوده است. اینکه تنظیم‌گر و رگلاتور بازار باید از چه مجرایی وارد شود، باید درمورد آن بیشتر بحث و بررسی شود. برخی‌ها موضوع را بی‌میلی شرکت‌ها به قیمت‌ها می‌دانند. معتقدند عدم افزایش قیمت‌ها به تناسب افزایش قیمت مواد اولیه و اتفاقات بعد از حذف ارز 4200 تومانی باعث شده شرکت‌ها زیر بار ضرر ناشی از فروش به قیمت پایین نروند و کاهش تولید آنها اعتراضی به همین موضوع است.  به‌هرحال اقدامات تنظیم‌گر نه صرفا پلیسی، بلکه باید مجموعی از اقدامات شامل تنظیمات قیمتی، رصد احتکار احتمالی و چابکی در توزیع باشد تا هم تولید به توازن برسد و هم توزیع به تناسب نیاز کشور (استان‌ها و مراکز جغرافیایی) باشد. نکته قابل توجه اینکه، این اتفاق عجیب در تولید باعث شده نتوان حکم کلی درخصوص دلایل کمبود دارو داد. به عبارت ساده‌تر، کاهش شدید تولید برخی اقلام کمیاب در کنار رشد عجیب همان اقلام در دیگر شرکت‌ها باعث شده در نگاه اول نتوان موضوع کمیابی را صرفا در بحث قیمت‌ها یعنی عدم تمایل شرکت‌ها برای تولید به دلیل پایین بودن قیمت‌ها و به‌صرفه نبودن تولید خلاصه کرد. برای مثال در برخی شرکت‌ها که لیست آنها در انتهای جدول نیز قابل مشاهده است، تولید اقلامی همچون کپسول‌ها، قطره‌ها، داروی اعصاب و روان، پودرها، انواع شربت‌ها، قطره چشمی، انواع سرم و ویال‌های تزریقی، آنتی‌هیستامین، مسکن و ضدالتهاب و شیاف در 7 ماهه امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته افزایش بیش از 50 درصدی داشته است. 

  رشد 30 تا 100 درصدی نرخ فروش
درخصوص مقایسه قیمت‌ها، شوربختانه یک سنجه قابل اتکا که تغییرات زمانی را دقیق و به تفکیک اقلام دارویی نشان دهد، قابل استخراج نیست تا بتوان گفت افزایش قیمت‌ها در شرکت‌ها و اقلام دارویی منصفانه بوده یا خیر. اما نگاهی به نرخ فروش داروهای فروش‌رفته در گزارش‌های ماهانه شرکت‌ها نشان می‌دهد افزایش نرخ محسوسی در این مدت و در حوزه دارو اتفاق افتاده است. البته این افزایش قیمت در شرکت‌های مختلف طیف وسیعی را دربرمی‌گیرد و باید توجه داشت مقصود تنها بررسی افزایش قیمت در گروه‌ها و اشکال و مختلف عرضه دارو است و ممکن است تفاوت در افزایش قیمت در یک گروه دارویی مثلا تولید کپسول به نوع آن بستگی داشته باشد. بررسی این افزایش قیمت از آن جهت اهمیت دارد که مواردی نظیر حذف ارز ترجیحی و مجوزهای افزایش قیمت تا موارد مشخصی توسط نهادهای ناظر نیز در این افزایش قیمت ممکن است دخیل باشند اما تاثیر افزایش قیمت انجام گرفته توسط این عوامل و سایر عوامل صنعت دارویی کشور باید مشخص گردد که تا چه حد است.  اما در بررسی موضوعی محصولات تولید شرکت‌ها در تولیدات آمپولی به‌ترتیب شرکت کیمیدارو 249، داروسازی زهراوی 229، لابراتوارهای سینا دارو 80، ابوریحان 48، کارخانجات داروپخش 47 و داروسازی شهید قاضی 35 درصد افزایش قیمت در نرخ فروش محصولات خود را طی هفت ماهه 1401 نسبت به مدت مشابه در سال قبل داشته‌اند. 
در حوزه تولید کپسول افزایش نرخ فروش محصول طی هفت ماهه سال جاری و سال گذشته در شرکت سبحان انکولوژی 194، شرکت داروسازی فارابی با 110، داروسازی کوثر با 110، لابراتوارهای رازک 82، تولید ژلاتین کپسول ایران 75، دارویی و بهداشتی لقمان 72، داروسازی زهراوی 52 کپسول مایع، کارخانجات داروپخش 52، داروسازی آوه سینا 51، داروسازی امین 49، داروسازی عبیدی 37 و پارس دارو 42 درصد بوده است. 
در تولید قرص توسط شرکت‌های داروسازی به‌ترتیب داروسازی کوثر 169، شرکت داروسازی فارابی با 156، شرکت سبحان انکولوژی 154، شرکت دارویی روزدارو 87 قرص و دراژه، داروسازی آوه سینا 85، داروسازی امین 85 و قرص روکش‌دار 53، دارویی و بهداشتی لقمان 71، لابراتوارهای رازک 62، داروسازی زهراوی 61، کیمیدارو 48، داروسازی عبیدی 25 و جابربن‌حیان 20 افزایش در نرخ فروش این محصول را داشته‌اند.  در تولید سوسپانسیون داروسازی کوثر 125، شرکت داروسازی فارابی 89 و داروسازی عبیدی 35 درصد افزایش نرخ فروش محصول را به‌ثبت رسانده‌اند.  در تولید شربت نیز شرکت‌های دارویی و بهداشتی لقمان 104(شربت پودر) و 33 (شربت مایع)، جابربن‌حیان 30 افزایش و لابراتوارهای رازک 11 کاهش داشتند.  در تولید قطره نیز کارخانجات داروپخش 95 (قطره چشمی)، لابراتوارهای سینا دارو (قطره چشمی یکبار مصرف) 55، فرآورده‌های تزریقی و دارویی ایران 44 (قطره چشمی) و جابربن‌حیان 30 درصد افزایش قیمت داشتند. 
در تولید پماد، کرم و ژل شرکت ابوریحان 38، لابراتوارهای سینا دارو 36، دارویی و بهداشتی لقمان 35، جابربن‌حیان 30، پارس دارو کرم درمانی 15 درصد افزایش قیمت از 7 ماهه 1401 و 1400 را به‌ثبت رساندند. 
در تولید سرم و ویال نیز جابربن‌حیان 106، داروسازی شهید قاضی 29 افزایش و کارخانجات داروپخش 44 کاهش داشتند. 
البته شیمی دارویی داروپخش از 12 قلم دارویی تولیدی خود بیشترین افزایش قیمت را در گروه داروهای گوارشی 157 درصد، داروهای دیابتی 139 به ثبت رسانده و محصولات پوستی و آنتی هیستامین این شرکت نسبت به سایر محصولات کاهش قیمت را تجربه کرده‌اند. 
در حوزه تولید داروهای آنتی‌بیوتیک شیمی دارویی داروپخش 83، تولید مواد اولیه دارویی البرز 36 رشد قیمت را تجربه کردند. 
تولید مواد اولیه دارویی البرز برای گروه دارویی استروئیدی 111 و گروه دارویی عمومی 12 درصد افزایش قیمت داشتند. 
به هرحال از آنجایی که در این گزارش امکان برآورد اثرات حذف ارز 4200 از واردات مواد اولیه نیست، شاید نتوان حکم کلی درخصوص افزایش منصفانه یا غیرمنصفانه قیمت‌ها داد. 

  جای خالی ستاد حوادث یهویی! 
شاید اغلب شماها نام ستاد حوادث یهویی را در یکی از سریال‌های طنز تلویزیون شنیده باشید. وضعیت مدیریت ماه‌های اخیر بازار دارویی کشور طنز تلخی است که نشان می‌دهد خبری از رصد تنظیم‌گر و رگلاتور بازار دارو نیست. تنها در روزهای اخیر درخصوص دلایل کاهش تولید و کمیابی برخی اقلام دارویی نیز تولیدکنندگان و شرکت‌های پخش عوامل اصلی را عدم افزایش منصفانه قیمت‌ها و کمبود نقدینگی شرکت‌های تولیدکننده ذکر می‌کنند. اما در سویی دیگر، مسئولان سازمان غذاودارو استدلال‌های عجیبی دارند. برای مثال درحالی‌که سخنگوی گمرک از رشد 30 درصدی واردات دارو و مواد اولیه دارویی خبر می‌دهد، رئیس سازمان غذاودارو می‌گوید برخی کمبودها در ماه‌های اخیر مربوط به اقلام وارداتی بوده است. اما وی نیز گریزی به موضوع قیمت‌ها و عمدتا کمبود نقدینگی شرکت‌ها می‌زند. محمدی، رئیس سازمان غذا و دارو طی روز گذشته در مصاحبه‌ای می‌گوید: «بعد از اجرای طرح دارویاری با افزایش قیمت‌ها مواجه شدیم؛ از این رو نیاز است سایر دستگاه‌ها ازجمله بانک مرکزی برای تامین تسهیلات به ما کمک کند همچنین سازمان برنامه‌وبودجه تامین اعتبارات مورد نیاز وزارت بهداشت و سازمان‌های بیمه‌گر را در دستور کار قرار دهد تا این زنجیره بتواند به‌درستی وظیفه خود را انجام دهد.»
نکته عجیب دیگر از فقدان رصد بازار از سوی وزارت بهداشت و سازمان غذاودارو حکایت می‌کند، کاهش شدید تولید برخی شرکت‌ها در ماه‌های مرداد و شهریور است. کارشناسان حوزه دارو می‌گویند ماه‌های مرداد و شهریور در تولید برخی اقلام دارویی همچون آنتی‌بیوتیک‌ها، شربت‌ها و قرص‌ها بسیار مهم است. در این ماه‌ها باید بیشترین تولید این اقلام برای مواجهه با فصل سرد انجام شود؛ این درحالی است که رصد تولید برخی شرکت‌ها که نام آنها در نمودارها آمده نشان می‌دهد این شرکت‌ها در دو ماه مرداد و شهریور تولیدات خود را به‌شدت کاهش داده‌اند. نمونه آنها، وضعیت تولید داروسازی فارابی و زهراوی است. این نکته را تاکید کنیم که در گزارش حاضر تلاش شد تا در مورد دلایل کاهش تولید توضیحات مستندی داده شود اما موضوع بسیار پیچیده‌تر از آن است که بتوان حکم کلی داد. شاید در نگاه اول موضوع عدم افزایش منصفانه قیمت‌ها بیشتر جلوی چشم باشد اما در سویی دیگر مردم نیز نسبت به افزایش قابل توجه قیمت‌ها معترض هستند. اما این دلیل نمی‌شود نقش قیمت‌ها در کاهش تولید را کلا انکار کرد. کمبود نقدینگی شرکت‌ها (عمدتا سرمایه در گردش شرکت‌های تولیدی) نیز با حذف ارز 4200 و افزایش شدید قیمت مواد اولیه کاملا قابل پیش‌بینی بود و علی‌الحساب می‌تواند یکی از کم‌اهمیت‌ترین دلایل کاهش تولید باشد. اما موضوع احتکار و عدم عرضه محصولات چیزی نیست که بتوان در این گزارش به آن رسید و این وظیفه تنظیم‌گر و رگلاتور است. همچنین موضوع تحریم‌ها به‌ویژه در اقلامی همچون اقلام تنفسی‌ها نیز تاثیر داشته است.