مهدی عبداللهی، دبیرگروه اقتصاد:روز ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ (۵ اسفند ۱۴۰۰)، روسیه تهاجم گسترده‌ای را به همسایه غربی خود اوکراین آغاز کرد. حالا نزدیک به 9 ماه از این جنگ خانمان‌سوز می‌گذرد. فارغ از هر موضوعی، حالا هم اقتصاد جهان تاثیراتی از این جنگ پذیرفته و هم برخی معادلات در حوزه تجارت به‌هم ریخته است. یکی از این اتفاقات، تغییر نقشه تجاری روسیه از جهان (شرق و غرب) به سمت شرق و مناطق خارج از اعضای ناتو است. گرچه مراکز آماری روسیه از مدت‌ها پیش انتشار اغلب آمارهای تجاری را محرمانه اعلام کرده‌اند، اما در این گزارش به بررسی تغییر و تحولات مبادلات این کشور با داده‌های آماری گمرکات جهانی پرداخته‌ایم. طبق آمارها، در سال گذشته مهم‌ترین شرکای تجاری روسیه شامل چین، آمریکا، آلمان، بلاروس، کره جنوبی، فرانسه، ایتالیا، ژاپن، قزاقستان، لهستان، ترکیه، انگلیس، هند و هلند بوده است. گرچه بررسی تفصیلی آمارهای همه این کشور به صورت ماهانه امکان‌پذیر نبود، اما بررسی نشان می‌دهد در 8 ماهه و 9 ماهه نخست امسال واردات چین از روسیه 52 درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل افزایش داشته است. واردات هندی‌ها 323 درصد و واردات ترکیه 108 درصد بیشتر از سال قبل است. اما در کنار این کشورها، واردات انگلیس از روسیه در 8 ماهه امسال کاهش 30 درصدی و در ماه‌های اخیر کاهش 90 درصدی داشته است. صادرات انگلیس به روسیه نیز کاهش 50 درصدی، صادرات آمریکا به روسیه کاهش 70 درصدی و واردات آمریکا از روسیه کاهش نزدیک به 50 درصدی داشته است. نکته قابل ذکر اینکه، در ماه‌های اخیر مبادلات تجاری کشورهای اروپایی کاهش بیش از 80 درصدی داشته است. البته این میزان برای آلمان متفاوت بوده و به‌رغم کاهش صادرات این کشور به روسیه، واردات آلمانی‌ها از روسیه همچنان بالاست. کاهش 76 درصدی تجارت روسیه-سوئد، کاهش 17 درصدی با کره‌جنوبی نیز از دیگر موارد است. اما در کنار اینها، رشد 57 درصدی تجارت با اسپانیا، رشد 32 درصدی با هلند و رشد 106 درصدی با برزیل، اتفاقی است که امسال رخ داده است. درمجموع به نظر می‌رسد اتفاقات اگرچه برای کشورهای غربی ضرر و زیانی را تحمیل می‌کند و برای روسیه و اوکراین هم باخت-باخت است، اما برای اقتصاد هند، ترکیه و چین و برخی کشورهای شریک تجاری روسیه برد-برد خواهد بود. این کشورها می‌تواند با انرژی ارزان‌تر، اقتصاد خود را رو به جلو ببرند.

کاهش 98 درصدی واردات انگلیس از روسیه 
براساس آمارهای رسمی دفتر ملی آمار انگلیس (ons)؛ صادرات انگلیس در 8ماهه نخست سال 2022 حدود 257 میلیارد پوند بوده که نسبت به مدت مشابه سال 2021 رشد 23.4 درصدی را نشان می‌دهد. همچنین واردات این کشور در 8ماهه نخست امسال 426 میلیارد پوند بوده که نسبت به مدت مشابه سال 2021 رشد نزدیک به 38 درصدی داشته است. اما این وضعیت در مبادلات تجاری با روسیه تغییرات عجیبی را به‌خود دیده است. به‌طوری‌که در 8ماهه نخست امسال میزان صادرات انگلیس به روسیه حدود 859 میلیون پوند بوده که این میزان نسبت به صادرات 1 میلیارد و 908 پوندی 8ماهه سال گذشته کاهش 55 درصدی داشته است. همچنین طی این مدت انگلیسی‌ها 4 میلیارد و 932 میلیون پوند واردات از روسیه داشته‌اند که نسبت به 8ماهه نخست سال گذشته کاهش 30 درصدی را نشان می‌دهد. 
همچنین اتفاق قابل‌تأمل، کاهش شدید مبادلات دوجانبه در ماه‌های اخیر است. برای مثال درحالی‌که صادرات انگلیس به روسیه در ماه‌های ژوئیه و اوت (ماه هفتم و هشتم) سال 2021 به ترتیب 249 و 227 میلیون پوند بوده اما این میزان در ژوئیه و اوت 2022 به‌ترتیب 67 و 49 میلیون پوند است. همچنین واردات انگلیس از روسیه در ژوئیه و اوت 2021 به‌ترتیب 1 میلیارد و 47 میلیون پوند و 950 میلیون پوند بوده که با کاهش 85 و 98 درصدی به 160 و 16 میلیون پوند رسیده است. بررسی داده‌های تاریخی نشان می‌دهد کاهش واردات انگلیسی‌ها از روسیه کمترین مقدار از سال 1997 تاکنون بوده است. این وضعیت درخصوص صادرات به روسیه نیز مصداق دارد. لازم به ذکر است در سال 2021 حجم واردات انگلیسی‌ها از روسیه 10.4 میلیون پوند و صادرات به روسیه نیز نزدیک به 3 میلیون پوند بوده است. درمجموع تجارت 13.4 میلیون پوندی دو کشور در 8ماهه نخست حدود کمتر از 5.8 میلیون پوند بوده است. 

ناچاری آلمانی‌ها  
نگاهی به وضعیت تجارت دو کشور آلمان و روسیه نشان می‌دهد در حوزه گاز، آلمان وابستگی چشمگیری به روس‌ها دارد؛ به‌طوری‌که تا قبل از جنگ اوکراین-روسیه  حدود 49 درصد از واردات گاز آلمان از روسیه بوده است. تا قبل از جنگ روسیه-اوکراین، به‌لحاظ حجمی نیز آلمان با واردات سالانه نزدیک به 43 میلیارد مترمکعب (معادل 2.5 برابر کل گاز طبیعی صادراتی سالانه ایران به جهان) از روسیه، بزرگ‌ترین واردکننده گاز طبیعی از این کشور بوده است. پس از این کشور، ایتالیا با واردات 29 میلیارد مترمکعب دوم، بلاروس با 18.8 میلیارد مترمکعب سوم، ترکیه با 16.2 و هلند با 15.7 میلیارد مترمکعب به‌ترتیب چهارم و پنجم بوده‌اند. 
این وابستگی موجب‌شده آلمان برخلاف کشورهای دیگر، در مدت کوتاه نتواند حجم واردات از روسیه را کاهش دهد. نکته قابل تامل اینکه، طبق اطلاعاتی که اداره فدرال آمار آلمان منتشر کرده، در 8ماهه نخست سال 2022 ارزش کل واردات آلمان حدود 984 میلیارد یورو و ارزش صادرات این کشور 1027 میلیارد یورو بوده است. همچنین طی 8ماهه نخست امسال صادرات این کشور رشد 14.6 درصدی و واردات این کشور نیز رشد 28 درصدی داشته است. 
اما نکته قابل تامل اینکه در 8ماهه نخست امسال واردات آلمان از روسیه حدود 28 میلیارد یورو بوده که نسبت به واردات 20.4 میلیارد یورویی 8ماهه نخست سال 2021 رشد 39 درصدی داشته است. همچنین طی این مدت صادرات آلمان به روسیه حدود 10.8 میلیارد یورو بوده که نسبت به 8ماهه نخست 2021 کاهش بیش از 37 درصدی داشته است. آن‌طور که جریان مبادلات تجاری دو کشور نشان می‌دهد آلمانی‌ها تمایل چندانی برای صادرات کالا به روسیه ندارند اما آنها مجبورند نیاز انرژی خود را تا زمان کاهش قابل توجه وابستگی‌شان به روسیه و پیدا کردن جایگزین قابل اعتماد، از روس‌ها تامین کنند. 
اما بررسی روند ماهانه مبادلات تجاری بین دو کشور نیز نکته مهمی را نشان می‌دهد. طبق آنچه در نمودار نیز آمده، در ژانویه و فوریه 2022 (ماه اول و دوم میلادی) واردات آلمان از روسیه به ترتیب 3.7 و 4.5 میلیارد یورو بوده اما حالا این میزان در ژوئیه و اوت (ماه هفتم و هشتم) به‌ترتیب به 2.9 و 2.7 میلیارد یورو رسیده است. این وضعیت در حوزه صادرات بسیار بدتر است، به‌طوری‌که صادرات 2.6 و 2.2 میلیارد یورویی آلمان به روسیه در ژانویه و فوریه 2022 حالا به 1 و 1.1 میلیارد یورو تقلیل یافته است. لازم به ذکر است با توجه به اینکه قیمت‌ها و به‌ویژه قیمت انرژی در سال جاری افزایش شدیدی داشته است، اگر میانگین وزنی واردات و صادرات در تجارت دوجانبه روسیه-آلمان را هم محاسبه کنیم کاهش مبادلات تجاری دوجانبه قابل توجه خواهد بود. به‌هرحال این آمار در دسترس نیست اما واقعیت آن است که روابط تجاری آلمانی‌ها و روس‌ها همانند سایر کشورهای اروپایی در شرایط اضطرار قرار دارد و این وضعیت نمی‌تواند برای همیشه دوام پیدا کند. 

کاهش 80 درصدی تجارت آمریکا- روسیه
در سال 2021 میزان مبادلات دو کشور حدود بیش از 36 میلیارد دلار بوده است. از این مقدار، حدود 6.4میلیارد دلار آن صادرات آمریکا به روسیه و 29 میلیارد و 635 میلیون دلار نیز مربوط به واردات آمریکا از روسیه بوده، بنابراین تراز تجاری روسیه- آمریکا بیش از 23 میلیارد دلار به‌نفع روس‌ها بوده است.
اما در 9 ماهه نخست امسال حجم تجارت دو کشور حدود 14 میلیارد دلار بوده که 12.5 میلیارد دلار سهم روسیه (صادرات روسیه به آمریکا) و نزدیک به 1.5 میلیارد دلار نیز صادرات آمریکا به روسیه است. بررسی این مقادیر با مدت مشابه سال قبل نشان می‌دهد در 9 ماهه سال 2021 حجم تجارت دوطرف حدود 27 میلیارد و 318 میلیون دلار، حجم واردات آمریکا از روسیه 22.5 میلیارد دلار و حجم صادرات آمریکا به روسیه نیز نزدیک به 4.8 میلیارد دلار بوده، بنابراین طی 9 ماهه نخست امسال حجم تجارت دوطرف کاهش 49 درصدی، واردات آمریکا از روسیه کاهش 45 درصدی و صادرات آمریکا به روسیه نیز کاهش 70 درصدی داشته است.
درخصوص آمریکا بررسی‌ها نشان می‌دهد در ماه‌های اخیر تجارت دوجانبه به‌شدت کاهش داشته، به‌طوری‌که در آگوست و سپتامبر 2021 درحالی صادرات آمریکا به روسیه 489 و 576 میلیون دلار بوده که این میزان در سال جاری طی آگوست و سپتامبر به ترتیب به 67 و 90 میلیون دلار رسیده است. همچنین در آگوست و سپتامبر 2021 میزان واردات آمریکا از روسیه به ترتیب 2.8 و 2.6 میلیارد دلار بوده که حالا این مقدار در آگوست و سپتامبر 2022 به ترتیب به 522 و 332 میلیون دلار رسیده، بنابراین اگر وضعیت ماهانه را مدنظر قرار دهیم، تجارت دوجانبه روسیه- آمریکا در ماه‌های اخیر کاهش بیش از 80 درصدی داشته است. این وضعیت قطعا به هر دوطرف آسیب جدی وارد می‌کند اما با توجه به واردات سالانه نزدیک به 30 میلیارد دلاری آمریکا از روسیه در سال گذشته، ضرر و زیان کاهش روابط تجاری برای روسیه بسیار سنگین و شکننده خواهد بود.

رشد 108 درصدی مبادلات روسیه- ترکیه
ترکیه یکی از کشورهایی است که سهم چشمگیری در مبادلات تجاری روس‌ها دارد. در سال 2021 حجم مبادلات کالایی دو کشور حدود 34 میلیارد و 733 میلیون دلار بوده که از این مقدار، پنج‌میلیارد و 774میلیون دلار صادرات ترکیه به روسیه و نزدیک به 29 میلیارد دلار نیز واردات ترکیه از روسیه بوده است.
نگاهی به آمارهای تفصیلی ماهانه نشان می‌دهد در 9 ماهه نخست سال 2022 حجم تجارت دو کشور در 9 ماهه نخست امسال به 50 میلیارد و 371 میلیون دلار رسیده که نسبت به رقم 24 میلیارد و 176میلیون دلاری 9 ماهه سال 2021 رشد 108 درصدی (معادل افزایش 26 میلیارد دلاری) را نشان می‌دهد. از مجموع 50 میلیارد و 371 میلیون دلار تجارت دوجانبه، 44 میلیارد و 638 میلیون دلار آن واردات ترکیه از روسیه و پنج‌میلیارد و 734 میلیون دلار نیز صادرات ترکیه به روسیه است. طبق آمارهای مرکز آمار ترکیه، حجم تجارت دوجانبه در 9 ماهه امسال رشد 108 درصدی، واردات ترکیه از روسیه رشد 121 درصدی و صادرات ترکیه به روسیه رشد 43 درصدی داشته است. نکته قابل تامل، تحولات ماه‌های اخیر است. در ماه‌های اخیر رقم واردات ترکیه از روسیه در ماه آگوست حدود 6.3 و در ماه سپتامبر به 6.2میلیارد دلار رسیده است. این مقدار در ماه‌های مشابه سال 2021 به ترتیب 2.7 و 2.4 میلیارد دلار بوده است. این به معنی رشد بیش از 130 درصدی واردات ترکیه از روسیه است. علاوه بر نیازهای انرژی و کالایی ترکیه، به نظر می‌رسد با توافق‌هایی که دوطرف روس و ترک با هم داشته‌اند، بخشی از واردات ترکیه از روسیه جزء صادرات مجدد (ری‌اکسپورت) باید حساب کرد؛ چراکه روس‌ها بارها تکرار کرده‌اند که ترکیه می‌تواند هاب انرژی و کالا در منطقه برای انرژی و کالاهای روسی را بازی کند. همچنین این نکته قابل‌ذکر است که گرچه در بخش کالا تراز تجاری ترکیه با روسیه به‌شدت منفی است، اما در تجارت خدمات تراز تجاری ترکیه مثبت است. حجم بالای خرید مسکن روس‌ها در ترکیه (رتبه اول)، رتبه اول روس‌ها در گردشگری ترکیه و رقم قابل‌توجه درآمد ترکیه از ترانزیت کالا و انرژی روس‌ها توانسته منافع زیادی را به ترکیه برساند. درکنار این موضوعات، باید به منافع حاصل از صادرات مجدد کالاهای روسی توسط ترکیه نیز اشاره داشت. این ارقام می‌تواند قابل‌توجه باشد.
البته ناگفته نماند همه اینها درحالی است که اوکراین با پهپادهای بیرقدار ترکیه به جنگ روس‌ها رفته و زلنسکی رئیس‌جمهور اوکراین به سلجوق بیرقدار، داماد رئیس‌جمهور ترکیه  مدیر شرکت سازنده پهپاد بیرقدار ترکیه نشان لیاقت داده است (این نشان لیاقت به خلوق بیرقدار برادر سلجوق به نمایندگی از شرکت اعطا شده است.)

رشد 323 درصدی واردات هند از روسیه
در هفته‌های اخیر اعلام شد هندی‌ها که زمانی مستعمره انگلیس بودند، حالا با جاگذاشتن روباه پیر به پنجمین اقتصاد بزرگ جهان تبدیل‌ شده‌اند. پیش‌بینی‌ها این است که هند در 10 سال آتی حتی به سومین‌ودومین اقتصاد بزرگ جهان نیز تبدیل شود. جمعیت عظیم، نیروی کار ماهر و فنی زیاد، کارگران همه‌جا حاضر در بازارهای بین‌المللی و رشد شگفت‌آور در حوزه‌های مختلف، حالا مشخصه هندوستان است. آنها زمانی با رسم‌ورسوم عجیب‌وغریب، خدایگان بی‌شمار، سینمای تخیلی و چهره کریه فقر در جهان شناخته می‌شدند، اما هندی‌ها حالا با تبدیل شدن به یکی از بزرگ‌ترین اقتصادهای، دارد جهان را شگفت‌زده می‌کند.
اما برگردیم به موضوع تجارت با روسیه، آمارها نشان می‌دهد حجم صادرات این کشور در سال گذشته حدود 400 و حجم واردات آن 570 میلیارد دلار بوده است. طبق آمارهای رسمی حجم صادرات این کشور در هشت‌ماهه نخست امسال حدود 313 میلیارد و 500 میلیون دلار بوده که نسبت به رقم نزدیک به 255 میلیارد دلاری هشت‌ماهه سال قبل رشد نزدیک به 23 درصدی داشته است. همچنین حجم واردات این کشور در هشت‌ماهه نخست امسال نزدیک به 491 میلیارد دلار بوده که نسبت به رقم 350 میلیارد دلاری هشت‌ماهه سال قبل رشد بیش از 40 درصدی را نشان می‌دهد.
طبق آمارهای رسمی هند، کل مبادلات تجاری روسیه-هند 11 میلیارد و 579 میلیارد دلار بوده که هشت‌میلیارد و 252 میلیون دلار آن واردات هند از روسیه و 3.3 میلیارد دلار نیز صادرات هند به روسیه بوده است. در هشت‌ماهه نخست سال جاری صادرات هند به روسیه حدود 1.7 میلیارد دلار است که نسبت به مدت مشابه سال گذشته کاهش نزدیک به 19 درصدی نسبت به هشت‌ماهه سال 2021 دارد. بااین‌حال در هشت‌ماهه نخست امسال واردات هندی‌ها از روسیه به 20 میلیارد و 526 میلیون دلار رسیده که نسبت به مدت مشابه سال قبل رشد 323 درصدی را نشان می‌دهد. بررسی وضعیت ماهانه واردات هند از روسیه نشان می‌دهد گرچه از دومین ماه امسال (فوریه) با شروع جنگ روسیه-اوکراین واردات هندی‌ها شدت‌گرفته اما در ماه‌های اخیر این میزان سرعت عجیبی داشته است؛ به‌طوری‌که در ماه آوریل واردات هند از روسیه نسبت به آوریل 2021 رشد 184 درصدی و در ماه آگوست واردات این کشور از روسیه رشد عجیب‌وغریب 643 درصدی نسبت به آوریل سال قبل از 582 میلیون دلار به چهارمیلیارد و 322 میلیون دلار رسیده است. گرچه جزئیات اقلام وارداتی ماه‌های اخیر هند از روسیه منتشرنشده اما آمارها نشان می‌دهد بخش بزرگ این اقلام عمدتا نفت و اقلام نفت‌پایه و سایر فرآورده‌های نفت و گاز است. پرواضح است واردات حجم عظیم نفت و اقلام نفت پایه که البته با تخفیف‌های زیادی همراه است (به‌دلیل تحریم‌های روسیه) حسابی به اقتصاد هند کمک خواهد کرد. ماحصل این اتفاقات و خرید با تخفیف انرژی و اقلام دیگر، کمک به رشد اقتصادی و اقتصاد هند خواهد بود که حالا با پشت‌سر گذاشتن انگلیس، به‌سرعت به‌دنبال پشت‌سر گذاشتن اقتصادهای آلمان و ژاپن (رتبه‌های چهارم و سوم اقتصاد جهان) بوده و شاید هم درنهایت بتواند درکنار آمریکا و چین (رتبه‌های اول و دوم اقتصاد جهان) قدم بزند. 

رشد 52 درصدی واردات چین از روسیه
چین به‌عنوان یکی از شرکای اصلی و شریک تجاری اول این کشور است. در سال گذشته مجموع تجارت دو کشور نزدیک به 147 میلیارد دلار بوده که از این مقدار، حدود 67.5 میلیارد دلار صادرات چین به روسیه و بیش از 79 میلیارد دلار نیز واردات چینی‌ها از روسیه بوده است. درمجموع چینی‌ها هم در واردات و هم صادرات روس‌ها، رتبه اول را در سال 2021 داشته‌اند. 
طبق آمارهای گمرک چین، در  9ماهه نخست سال 2022 مجموع تجارت این کشور چهارهزار و 725 میلیارد دلار بوده است که از این مقدار حدود 2.7 هزار میلیارد دلار آن صادرات چین و دوهزار و 53 میلیارد دلار آن نیز واردات این کشور بوده است. طی 9 ماهه نخست امسال نسبت به مدت مشابه سال 2021 تجارت این کشور رشد 8.7 درصدی، صادرات رشد 12.5 و واردات این کشور نیز رشد 4 درصدی داشته است. 
اما درخصوص تجارت با روسیه در 9 ماهه نخست امسال مجموع تجارت روسیه- چین حدود 136 میلیارد و 88 میلیون دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال 2021 رشد 32.5 درصدی داشته است. از رقم 136 میلیارد دلار، حدود 52 میلیارد و 243 میلیون دلار آن مربوط به صادرات چین به روسیه و حدود 83 میلیارد و 845 میلیون دلار آن نیز مربوط به واردات چین از روسیه است. طبق آمارهای گمرک چین، در 9ماهه نخست امسال صادرات این کشور به روسیه رشد 10.3 درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل داشته اما درمقابل آن، واردات چین از روسیه طی سال جاری رشد نزدیک به 52 درصدی را تجربه کرده است.
توجه داشته باشیم مبادلات چین و روسیه در شرایط تحریمی گرچه برای هر دوطرف سودمند است و شاید منفعت چینی‌ها که انرژی ارزان‌تر و مطمئن‌تر دریافت می‌کنند بیشتر از روسیه است اما اتفاق مهم این روابط تجاری صرفا در اعداد و ارقام مبادلات تجاری نیست، بلکه به‌نظر می‌رسد شکافی که چین و روسیه با دلارزدایی در هژمونی آمریکا و دلار ایجاد می‌کنند، مهم‌تر از دیگر ابعاد آن است؛ چراکه ازجمله مهم‌ترین ابزارهایی که کاربست آن به‌عنوان ابزار هژمونی آمریکا بوده، تحریم‌های اقتصادی است که به پشتوانه جهان‌روایی دلار انجام می‌دهد. 
طبق نموداری که فایننشال‌تایمز به نقل از بانک مرکزی روسیه منتشر کرده، در سال 2015 سهم دلار از مبادلات دوجانبه چین و روسیه حدود 90درصد بوده و پس از آغاز جنگ تجاری ایالات‌متحده و چین، تفاهم چین و روسیه برای دلارزدایی نیز بیشتر شده است. این روزنامه در ادامه می‌نویسد علاوه‌بر جنگ تعرفه‌ای که ترامپ با چینی‌ها انجام داد، اختلاف سیاسی روسیه با غرب و آمریکا در موضوع الحاق کریمه نیز از دیگر موضوعاتی است که موجب شده طرفین برای دلارزدایی اتحاد بیشتری داشته باشند. به نوشته این روزنامه، براساس آمارهای بانک مرکزی روسیه و آمارهای گمرک فدرال، سهم دلار از تجارت بین روسیه و چین برای اولین‌بار در سال 2021 به زیر 50 درصد کاهش‌یافته به‌طوری‌که سهم دلار از تجارت دوجانبه چین و روسیه به 46 درصد، سهم یورو به 30 درصد و سهم ارزهای ملی نیز به 24 درصد رسیده است.