مرتضی عبدالحسینی، خبرنگار:بازار سهام در موقعیت «بی‌تحرکی» گرفتار شده و سیاستگذار هرتصمیمی که دارد به‌نوعی باید به تشویق سرمایه‌گذار به نگهداری سهام یا سرمایه‌گذاری مجدد ختم شود. از آن جهت که وضعیت بازار سهام به صورت بنیادی در موقعیت under value قرار گرفته و نسبت قیمت به درآمد (P/E) بازار سهام در بهترین حالت 5.3 مرتبه می‌باشد. سرمایه‌گذاری با افق بلندمدت قطعا بدون سود و پاداش نخواهد بود. یکی از تصمیماتی که اخیرا در راستای اجرای دستورالعمل بانک مرکزی مبنی‌بر اعطای تسهیلات خرد گرفته شده، «طرح توثیق سهام» است. این طرح که سازمان بورس حدود 100 روز پیش از آن رونمایی کرده می‌تواند اثرات موثر و مفیدی هم برای بازار و هم فعالان آن داشته باشد. اما با 6 ملاحظه و به‌نوعی نقطه‌ضعف در این طرح روبه‌رو هستیم که در این گزارش به آن پرداخته‌ایم. 

  بورس در موقعیت بی‌کنشی
در دو سال اخیر حال‌ و روز سرمایه‌گذاران بازار سهام و فعالان آن بی‌شباهت به کشاورزانی که صاحب زمین‌های دیم هستند نیست. تکلیف کشاورزان آبی که مشخص است، آنها بعد از کاشت محصول، آب را در فاصله‌های زمانی معین به زمین می‌رسانند و بعد از مدتی محصول را برداشت می‌کنند اما کشاورزان دیم بعد از کاشت محصول چالش اصلی‌شان شروع می‌شود که باید دست به دعا باشند برای باران! آنها تا مدت‌ها کاری به‌جز دعا کردن ندارند درست مثل فعالان بازار سهام که از مرداد 99 به‌بعد زمین‌گیر بازاری شده‌اند که بیش از همه‌چیز به آنها درس صبوری داده است. بازار سهام در یک سال اخیر به‌گونه‌ای بوده که هرشخص حقیقی که تحمل ضرر نداشته یا توان فرار داشته از آن خارج شده و «بی‌تحرکی» بهترین توصیف وضع موجود است. میانگین ارزش معاملات در بازار اول و دوم بورس در شهریور و مهرماه سال جاری درحالی در حدود 2 هزار 180 میلیارد بوده که این رقم 10 برابر کمتر از میانگین ارزش معاملات در خرداد 1399 بوده و درحال‌حاضر تقریبا به‌صورت روزانه 30 درصد از مجموع ارزش معاملات بازار را خروج حقیقی‌ها تشکیل می‌دهد (وضعیت دو روز گذشته متفاوت است). همین کاهش حجم معاملات سرمایه‌گذاران حقیقی است که این‌‌ روز‌‌‌‌ها باعث کاهش رونق بازار سرمایه و به‌عبارتی کاهش حجم و ارزش معاملات شد. با توجه به اینکه این قشر از سرمایه‌‌گذاران متحمل زیان شدند قاعدتا در بازار انتظار می‌رفت که برای مدت‌‌‌‌‌‌ نسبتا طولانی این بخش از سهامداران غیرحرفه‌‌ای را در بازار سرمایه ازدست بدهیم. بنابراین از همان زمان باید تلاشی صورت می‌گرفت تا از طریق تشویق سرمایه‌‌گذاران عادی و غیرحرفه‌‌ای به سرمایه‌‌گذاری هوشمند در بازار سرمایه جریان نقدی ورودی به بازار حفظ شود. متاسفانه به‌دلیل اینکه چنین تلاشی محقق نشد اکنون بخش زیادی از مخاطبان و سرمایه‌‌گذاران بازار سرمایه را ازدست داده‌‌ایم و براساس آمار‌ها از ابتدای سال تا نیمه مهرماه بیش از 33 هزار500 میلیارد تومان و از شهریور 1399 تا به‌حال متجاوز از 170هزار میلیارد تومان از بازار سهام خارج شده و به بازار‌های رقیب پیوسته است. همه اینها درحالی است که نسبت قیمت به درآمد (P/E) بازار سهام در بهترین حالت 5.3 مرتبه می‌باشد که نشان می‌دهد از لحاظ بنیادی، بازار سهام مناسب‌ترین گزینه جهت سرمایه‌گذاری است. علاوه‌بر این بالا بودن نسبت پول موجود در اقتصاد به نقدینگی (در حدود 22 درصد)، گزارش‌های مثبت شرکت‌های بورسی، تثبیت قیمت دلار بالای 32 هزار تومان، تثبیت نرخ بهره بین‌بانکی زیر 22درصد و افزایش انتظارات تورمی را نیز می‌توان نام برد که هرکدام به‌تنهایی می‌توانند عامل مضاعفی برای رشد بازار سهام باشند اما درحال‌حاضر چنین نیست. با این اوصاف به‌نظر می‌رسد که بازار و سرمایه‌گذاران آن در حالت بی‌کنشی و بی‌تحرکی به عوامل کلان به‌سر می‌برند و سوال مهم این است که بازار چه زمانی از چنین وضعیتی خارج می‌شود و عوامل تاثیر‌گذار آن کدام است؟ در این گزارش به بررسی یک ابزار جدید یعنی «دریافت وام با ضمانت سهام» پرداخته‌ایم و توضیح داده‌ایم که ایجاد ‌انگیزه استفاده از چنین ابزاری می‌تواند به بازار بورس، سرمایه‌گذاران و فعالان آن کمک کند یا خیر؟

  رصد ضامن جدید در بانک‌ها 
بهار سال جاری بود که بانک مرکزی دستورالعمل اجرایی اعطای تسهیلات خرد را با هدف تسهیل دریافت وام به سیستم بانکی و دستگاه‌های مربوط ابلاغ کرد. براساس ماده 2 این دستورالعمل موسسات اعتباری موظف هستند تسهیلات خرد اعطایی را حسب شرایط، امتیاز اعتباری، رتبه اعتباری و سقف اعتباری مشتری در قالب قرارداد‌های متنوع تملیک، مرابحه و... پرداخت کنند. همچنین در ماده 6 این دستور العمل صراحتا اعلام شده که برای ضمانت وام‌های خرد حداکثر دو مورد از چک، اوراق بدهی، سهام، واحد‌های سرمایه‌گذاری صندوق‌ها و... به‌عنوان وثیقه از وام‌گیرندگان دریافت شود. در اقتصاد بانک‌محوری مانند اقتصاد ایران که بیش از 95 درصد تامین مالی‌های کلی و جزئی از شبکه بانکی انجام می‌شود، لازم است با استفاده از چنین دستورالعمل‌ها و البته اجرای آنها موجب پرداخت آسان‌تر و وسیع‌تر وام به آحاد جامعه و فعالان اقتصادی شد. این موضوع از آن جهت اهمیت دارد که به‌گواه مشاهدات میدانی و البته آماری عموما دهک‌های بالای جامعه که از وثائق مناسبی برخوردار هستند، مشتری ثابت وام‌های بانکی بوده و عمده طبقات پایین گاها در دریافت وام‌های تکلیفی مانند وام ازدواج عاجز خواهند ماند. علت اصلی پیچیده شدن بروکراسی در دریافت وام همین وثیقه و تهیه آن است که این مرحله را برای بسیاری از افراد جامعه قفل کرده است. مثال معروفی وجود دارد که می‌گوید پول زیاد است اما نیست. درواقع آمار‌های بانکی به ما می‌گوید سال گذشته 2960 هزار میلیارد تومان به بخش‌های مختلف اقتصادی وام داده شده اما ممکن است ما و اطراف ما هیچ سهمی از این وام‌ها نداشته و چه‌بسا افرادی را می‌شناسیم که مدت‌ها به‌دنبال وامی بوده اما درنهایت موفق به دریافت آن نشده‌اند. این یعنی وام‌های خرد در اقتصاد ما محدود است و محدودیت آن نیز از نبود نظام اعتبارسنجی در نظام بانکی و چالش ضمانت نشات می‌گیرد. 
پیرو این دغدغه و دستورالعمل‌های بانک مرکزی، سامانه‌ای تحت عنوان «سامانه توثیق الکترونیک هوشمند سهام» از سوی سازمان بورس و اوراق بهادار راه‌اندازی شد تا افراد جامعه بتوانند از این طریق با وثیقه‌گذاری سهام و دارایی‌های خود به‌عنوان پشتوانه‌ای برای دریافت وام و تسهیلات استفاده کنند. براساس این طرح که حدود 100 روز از عمر آن می‌گذرد، فعالان بازار سهام می‌توانند از سهام‌های خود به‌عنوان ضامن استفاده کرده و متناسب با آن تسیهلاتی دریافت کنند. در نگاه اول به‌نظر می‌آید که این طرح دو نتیجه به‌همراه داشته باشد. اولا گفته شد که چالش اصلی بازار سهام عدم رغبت حقیقی‌ها به سهامداری و فرار آنها از بازار سرمایه است که باید از طریقی آنها را به ماندن و سرمایه‌گذاری‌های مجدد تشویق کرد. دریافت وام روی سهام‌هایی که عمدتا افت‌های اساسی در قیمت داشته و سرمایه‌گذار خود را در ضرر فروبرده می‌تواند برای سهامداری که نه توان فروش سهم ضرر هنگفت را دارد و نه راه استفاده‌ای از آن، گزینه مناسبی باشد. در عین حال سرریز این اتفاقات می‌تواند در کاهش رکود بازار سهام نیز نمود داشته باشد. درواقع بازی برد – بردی هم برای بازار هم فعال آن. ثانیا درصورت تقویت و رواج این نوع تسیهلات‌گیری می‌توان امیدوار بود که محدودیت وام‌های خرد لااقل از این محل کمی بهبود پیدا کند. در ادامه پس از تشریح روال دریافت این وام به بررسی آثار مثبت و منفی آن می‌پردازیم. 

  شرح کامل دریافت وام با توثیق سهام 
روال میدانی توثیق سهام و دریافت وام با استفاده از آن به این صورت است که ابتدا باید به یکی از شعب بانک‌های ملی، قرض‌الحسنه مهر ایران یا رسالت مراجعه و در قدم اول افتتاح حسابی در آنها داشته باشید. افتتاح حساب نیز با مبلغی حدود 50 هزار تومان انجام خواهد شد که حدودا 15 هزار تومان آن به دلیل صدور کارت و ارسال پیامک کسر می‌گردد و باقی به‌عنوان مانده در حساب شما خواهد بود. البته این به شرطی است که از قبل حساب بانکی‌ای در شعب این بانک‌ها باز نکرده باشید. بعد از این باید درخواست وام خود را ثبت کنید که این وام از طرحی موسوم به طرح ستاره خواهد بود. از آن جهت که نگارنده به صورت میدانی روال دریافت وام را از بانک قرض‌الحسنه مهر ایران پیگیر بوده، بعد از ثبت درخواست وام باید توثیق سهام خود را به‌صورت اینترنتی انجام دهید. به این صورت که با مراجعه به سایت این بانک در قسمت «پیشخوان»، تسهیلات بانکی را انتخاب کنید و در این قسمت با انتخاب توثیق اوراق بهادار شما به صفحه دارایی‌های سهام خود منقل می‌شوید. در این صفحه که همزمان به شرکت سپرده‌گذاری مرکزی سازمان بورس متصل است، لیست سهام‌های شما نمایش داده خواهد شد و شما می‌توانید آن سهام یا سهام‌هایی را که می‌خواهید به‌عنوان ضمانت وام از آنها استفاده کنید را انتخاب کنید. به‌عنوان مثال اگر شما درخواست وام 20 میلیون تومانی را داشته باشید باید دوبرابر این مبلغ را سهام ضمانت کنید، یعنی باید سهام یا سهام‌هایی که ارزش روز آنها 40 میلیون تومان است را به‌عنوان ضامن انتخاب کنید. 
 البته در این قسمت با همکاری بانک می‌توان تبصره‌ای قائل بود. به این صورت که شما 20 میلیون تومان سهام را به‌عنوان ضامن قرار دهید و در عوض 20 میلیون تومان سهام دیگر، یک چک یا گواهی کسر از حقوق به‌عنوان مکمل ضامن به بانک ارائه دهید. بعد از انجام ثبت اینترنتی توثیق سهام و احیانا نهایی کردن باقی ضمانت‌ها، بانک در مدت‌زمان کوتاهی، وام را به حساب شما واریز خواهد کرد. اگر این وام از قرض‌الحسنه مهر ایران دریافت شود به دلیل ماهیت قرض‌الحسنه بودن این بانک، دوره بازگشت وام 3 ساله و سود سالانه آن 4 درصد خواهد بود. به‌عنوان مثال اگر وام 20 میلیون تومانی را دریافت کنید، اولین قسط آن در حدود 800 هزار تومان و باقی اقساط که 36 ماه به طول می‌انجامد، ماهانه 620 هزار تومان خواهد بود. لازم به ذکر است که سهام‌هایی که توثیق شده و به‌عنوان ضمانت از سوی وام گیرنده معرفی شده است تا پایان اقساط و تسویه کامل وام در رهن بانک خواهد ماند. 

  6 ملاحظه در طرح توثیق سهام
طرح توثیق سهام که تا به اینجا نکات مثبت و روال میدانی آن گفته شد، علی‌رغم آنکه اگر در ابعاد گسترده انجام شود، نمود‌های موثر و مفیدی هم در بازار سهام و هم نظام بانکی خواهد داشت دارای نقاط ضعفی است که باید به مرور اصلاح و ترمیم شود. ملاحظاتی در‌مورد این وام و طرح آن وجود دارد که آن را در 6 مورد مرور می‌کنیم. 
1- با اینکه اگر این طرح تام و تمام انجام شود، حدود 55 میلیون سهامدار بورسی (اعم از صاحبان سهام عدالت، شرکت‌ها و صندوق‌ها) فرصت دریافت وام و ضمانت سهام خود را دارند و از آن طرف بازار نیز با فرصتی روبه‌رو خواهد شد که سرمایه‌گذاران از فروش سهام خود منع می‌شود، اما یک ایراد اساسی وجود دارد. از آن جهت که دو برابر مبلغ وام (‌که ظاهرا سقف آن 200 میلیون تومان است) باید سهام توثیق شود و این سهام‌ها در مدت دوره بازگشت وام ممنوع‌الفروش خواهد بود، ‌انگیزه کافی در سرمایه‌گذاران برای دریافت آن وجود نخواهد داشت. به زبان ساده، توجیه اقتصادی این موضوع که شما 200 میلیون سهام را ضمانت کنید و 100 میلیون تومان وام بگیرید سخت و نوعی بی‌انگیزگی به همراه دارد. 
2- با توجه به وضعیت ترازنامه‌های بانکی که درصد مطالبات مشکوک‌الوصول و سوخت‌شده در آن زیاد است، چگونه می‌توان بانک‌ها را به پرداخت وام با ضمانت سهام توجیه کرد؟ سیستم بانکی معتقد است سهامی که ممکن است در طول دوره بازگشت وام دچار افول قیمتی شده یا حتی نقدشوندگی آن ضعیف باشد نمی‌تواند ضامن کافی محسوب شود. این موضوع ممکن است به‌صورت همزمان بی‌انگیزگی بانک‌ها را هم به همراه داشته باشد که البته صرفا بهانه است؛ چراکه مشاهده شده عمده وثایق بزرگ بانکی در سیستم بانکی کشور، زمین و ملک بوده که نقد‌شوندگی نزدیک به صفر دارند. در هیچ کجای دنیا، بازاری نقدشونده‌تر از بازار سهام وجود ندارد. در این موقعیت نقش سیاستگذار  (بانک مرکزی- سازمان بورس) برای تفهیم طرح اهمیت بالایی دارد. 
‌3- آنچه به‌صورت میدانی مشخص است ابعاد متفاوت این طرح همچنان برای بسیاری از شعب‌ بانک‌های مورد نظر توضیح داده نشده و تنها شعب مرکزی این بانک‌ها هستند که تا حدودی توجیه هستند. 
4- درحالی‌که بیش از 48 میلیون نفر در کشور دارای سهام عدالت هستند، اما امکان دریافت این وام با ضمانت سهام عدالت وجود ندارد و این موضوع باید از سوی سازمان بورس هر‌چه سریع‌تر بررسی شود. 
5- به نظر می‌رسد طرح دارای ایرادات ساختاری بوده؛ چراکه سامانه اینترنتی توثیق سهام در بسیاری از روز‌ها قطع بوده و شما می‌بایست خوش‌شانس باشید که در اولین مراجعه به سایت، ضمانت سهام خود را انجام دهید. 
6- در بین اهالی بازار سرمایه این طرح گمنام و ناشناخته مانده و این موضوع باید از سوی سازمان بورس با برگزاری جلسات با فعالان بازار و تبلیغ و تشویق آنها پیگیری شود. به‌نوعی به‌صورت خبری و رسانه‌ای باید این طرح جا بیفتد.