تغییرات عجیب در صادرات محصولات کشاورزی ایران طی 20 سال

مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی ایران در گزارش جدید خود به بررسی وضعیت مقاصد صادراتی محصولات کشاورزی ایران پرداخته است. در این گزارش آمده است: صادرات محصولات کشاورزی ازجمله ارزآورترین صادرات غیرنفتی کشور بوده که در سال‌های اخیر نقش مهمی در ارزآوری برای کشور داشته اما بررسی روند بلندمدت تغییرات مقاصد صادرات محصولات کشاورزی، بیم‌ها و نگرانی‌هایی را درخصوص تداوم روند پایدار تجارت با کشورهای مقصد نشان می‌دهد. در طی دو دهه اخیر، سهم بخش کشاورزی از کل صادرات غیرنفتی کشور تغییر کرده و از 24 درصد سال 1380 تا 18 درصد در سال 1399 کاهش‌ یافته است. کاهش سهم بخش کشاورزی از صادرات محصولات غیرنفتی، نشان از کاهش نقش بخش کشاورزی در ارزآوری دارد. 
بررسی قاره‌ای مقاصد صادراتی نشان می‌دهد که سهم صادرات به کشورهای آسیایی در طی دو دهه اخیر افزایش‌یافته است. بررسی سهم قاره‌ها از صادرات محصولات کشاورزی نشان می‌دهد که در سال 1380، کشورهای اروپایی سهم 41 درصدی داشته‌اند که به‌مرور زمان از این سهم کاسته شده و به 19 درصد در سال 1399 رسیده است و در مقابل سهم قاره آسیا از 56 درصد سال 1380 به 80 درصد در سال 1399 رسیده است به‌عبارتی دروازه‌های صادراتی به اروپا برای ایران یکی پس از دیگری بسته ‌شده است. 
بررسی منطقه‌ای صادرات محصولات کشاورزی نشان می‌دهد که صادرات محصولات کشاورزی به منطقه خاورمیانه در سال 1380 سهم بیشتری نسبت به کشورهای CIS و کشورهای همسایه داشته است به‌طوری‌که سهم خاورمیانه از کل صادرات کشاورزی در سال 1380 حدود 25 درصد بوده است که این سهم در طول زمان به 13 درصد در سال 1399 کاهش‌یافته است. سهم ارزش صادرات محصولات کشاورزی کشورهای CIS از کل صادرات کشاورزی کشور در طول زمان تقریبا یکنواخت بوده و از 7 درصد سال 1380 به 10 درصد در سال 1399 رسیده است اما در مقابل سهم کشورهای همسایه از ارزش صادرات محصولات کشاورزی با رشد چشم‌گیری روبه‌رو بوده است به‌طوری‌که از 18 درصد سال 1380 تا 52 درصد در سال 1399 رسیده است. به‌عبارتی 52 درصد ارزش صادرات محصولات کشاورزی به کشورهای همسایه صورت می‌پذیرد که به‌خوبی محدود شدن مقاصد صادرات محصولات کشاورزی کشور را نمایان می‌کند. 
نکته قابل‌توجه محدود شدن صادرات محصولات کشاورزی به دو کشور عراق و افغانستان است به‌طوری‌که سهم عراق و افغانستان از صادرات محصولات کشاورزی به کشورهای همسایه از 29 درصد سال 1380 تا 77 درصد در سال 1399 افزایش‌یافته است. درکل صادرات محصولات کشاورزی نیز ارزش صادرات محصولات کشاورزی به عراق و افغانستان از 5 درصد سال 1380 تا 40 درصد در سال 1399 رسیده است، به‌عبارتی حدود نیمی از ارزش صادرات محصولات کشاورزی کشور فقط به دو کشور عراق و افغانستان صورت می‌گیرد. 
بررسی مقاصد صادراتی به تفکیک هر کشور نشان می‌دهد که سهم عراق از کل صادرات کشاورزی از 3 درصد سال 1380 تا 40 درصد در سال 1399 رسیده است. عملا نزدیک به نیمی از محصولات کشاورزی کشور به عراق صادر می‌شود. از سال 1380 تا 1393، امارات دومین مقصد صادراتی محصولات کشاورزی بوده اما از سال 1393 به‌ بعد افغانستان به‌عنوان دومین مقصد صادراتی محصولات کشاورزی تبدیل‌شده و امارات به رتبه سوم تنزل یافته است. 
عواملی مختلفی هستند که بر محدود شدن مقاصد صادرات محصولات کشاورزی اثرگذار هستند ازجمله آنها می‌توان به اثرگذاری تحریم‌ها و محدودیت نقل‌وانتقال پول، بازگشت ارز صادراتی و تهیه حواله‌ارزی، بیمه صادراتی محصولات کشاورزی، هزینه بالای تولید محصولات کشاورزی در مقایسه با رقبا، وضعیت مناسبات سیاسی با کشورهای همسایه و منطقه، بالارفتن سطح استاندارد صادرات محصولات کشاورزی به کشورهای توسعه‌یافته، از دست رفتن مزیت نسبی تولید محصولات کشاورزی، نبود توافقات تجاری دو یا چندجانبه با کشورها و تعرفه بالای صادرات به آنها، فعالیت ضعیف رایزنان بازرگانی و حضور کمرنگ در نمایشگاه‌ها و مناسبات بین‌المللی، نبود ماشین‌آلات نگه‌داری، عدم استفاده از حمل‌ونقل متناسب (جادهای، ریلی، دریایی و هوایی) با محصولات کشاورزی و زمانبر بودن ترخیص کالا از گمرکات داخلی و مقاصد صادراتی، به‌روز نشدن دانش صادرکنندگان محصولات کشاورزی از استانداردها و قوانین صادراتی به بازارهای هدف، عدم تولید محصولات صادرات‌محور و صادرات مازاد تولیدات داخلی، عدم توجه به ذائقه بازار هدف و ذائقه‌سازی در مقاصد صادراتی، نداشتن برند معتبر و عدم اخذ گواهینامه‌های بین‌المللی، فرآوری اندک محصولات صادراتی و صادرات محصولات خام کشاورزی، هدفمند نبودن حمایت و تشویق صادرات محصولات کشاورزی و... اشاره نمود. محدود شدن مقاصد صادراتی، منجر به ناپایداری صادرات شده و تاب‌آوری تجارت را به‌شدت کاهش می‌دهد. نظیر اتفاقات ممنوعیت صادرات سیب‌زمینی به عراق و ممنوعیت صادرات سبزی‌ها به روسیه و... فراوان است. همچنین صادرات به کشورهای با درآمد پایین باعث شده که محصولات کشاورزی به‌صورت خام صادر شود که این موضوع ارزآوری بخش را با مشکل مواجه نموده است. درصورتی که صادرات محصولات فرآوری‌شده با ارزش بالاتری همراه خواهد بود. با توجه به مشکلات و چالش‌های پیش‌روی صادرات محصولات کشاورزی مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی ایران توصیه‌های ذیل را جهت بهبود شرایط تجارت محصولات کشاورزی ارائه داده است:
1- تهیه راهبرد توسعه صادرات برای محصولات کشاورزی به‌صورت تخصصی برای هر محصول.
2- مشارکت فعال در عقد تفاهمنامه‌های دو یا چندجانبه اجرایی با کشورهای مقصد صادراتی و عضویت در پیمان‌های تجاری و پولی و مالی بین‌المللی.
3- تلاش برای عضویت در سازمان تجارت جهانی.
4- تربیت رایزن‌های متخصص بازاریابی، بازار‌سازی و مطالعه بازارهای مقصد صادراتی.
5- مشارکت فعال در مناسبات بین‌المللی، نمایشگاه‌ها، تورهای تجاری و... جهت معرفی محصولات صادراتی کشاورزی در کشورهای مختلف.
6- برنامه‌ریزی، اصلاح تولید محصولات کشاورزی متناسب با استانداردها، ذائقه و سلایق کشورهای مقصد صادراتی.
7- سرمایه‌گذاری در ایجاد برند معتبر بین‌المللی، مشارکت با شرکت‌های صاحب برند و اخذ لیسانس شرکت‌های معتبر بین‌المللی.
8- تدوین استانداردهای تولید مطابق با استانداردهای بین‌المللی نظیر حد مجاز مصرف سم، آفتکش‌ها و... 
9- ایجاد شناسه رهگیری و بارکد محصولات تولیدی کشاورزی منطبق با استانداردهای معتبر جهانی.
10- تجهیز سیستم حمل‌ونقل کشور به ماشین‌آلات مناسب با محصولات کشاورزی مطابق با استانداردهای روز دنیا. 
11- تحقیق و توسعه تولید محصولات فرآوری‌شده و صنایع غذایی منطبق با نیازهای صادرات.
12- تشویق و حمایت هدفمند از صادرات محصولات کشاورزی به‌صورت تخصصی برای هر محصول صادراتی.
13- تشویق به مشارکت اتحادیه‌ها و انجمن‌ها در توسعه صادرات محصولات کشاورزی در مناطق مختلف.
14- تلاش برای برخورداری از گواهی استاندارد محصولات مختلف.
15- عقد قراردادهای بلندمدت تجاری با کشورهای هدف صادرات.