اتحادیه واگرای عرب

میثم محمدی، پژوهشگر مسائل بین‌الملل:سران کشورهای عربی از روز سه‌شنبه برای شرکت در نشست دو روزه اتحادیه عرب در الجزایر گردهم آمده‌اند. این نشست در شرایطی آغاز شده که عوامل واگرایی از نشست سران در مارس 2019 در تونس بیشتر و پررنگ‌تر شده‌اند و نمی‌توان از آن تقویت اتحاد دولت‌های عربی را انتظار داشت. الجزایر در حالی نشست این هفته را رویدادی برای اتحاد مجدد جهان عرب اعلام کرده است که چندین شخصیت کلیدی مانند محمد بن‌سلمان، ولیعهد سعودی و محمد ششم، پادشاه مراکش غایب هستند.
در سپتامبر گذشته نشست وزیران در مقر این سازمان در قاهره تشکیل شد. وزرای خارجه شرکت‌کننده در این گردهمایی سه‌روزه موضوعات متعدد سیاسی، اقتصادی و امنیتی متعددی را در کشورهای فلسطین، سوریه، عراق، لیبی، یمن و تونس بررسی کرده و اظهاراتی انتقادی درباره مداخلات ادعایی ایران و ترکیه در کشورهای عربی ابراز داشتند. بحث درمورد تحولات کومور، مناقشه مرزی جیبوتی-اریتره و سومالی دیگر موضوعات مطرح‌شده در این نشست بود. انتظار می‌رود در نشست کنونی تمام این موضوعات مهم در کنار تنش‌های منطقه‌ای ناشی از معادلات پیچیده بین‌المللی به‌ویژه چالش‌های فوری امنیت غذایی که ناشی از جنگ اوکراین است، در دستور‌کار اجلاس سران عرب در الجزایر قرار گیرد.
منطقه عربی به‌دلیل ویژگی‌هایش وابسته زیادی به واردات مواد غذایی دارد. کمبود زمین قابل کشت و کمبود آب در ترکیب با بی‌ثباتی سیاسی در این کشورها ظرفیت مزارع داخلی را برای تامین تقاضا محدود کرده است. براساس اظهار‌نظر مدیرعامل صندوق بین‌المللی، هم‌اکنون 141 میلیون نفر در جهان عرب در معرض ناامنی غذایی قرار دارند که تورم افسارگسیخته و کمبود کالاهای اساسی ناشی از بحران اوکراین آن را تشدید کرده است؛ این عوامل وضعیت اقتصادی و اجتماعی وخیمی را در جهان عرب آفریده و زمینه را برای بی‌ثباتی بیشتر فراهم ساخته‌اند. بعید به نظر می‌رسد که نشست الجزایر نقش معنادار یا موثری در این حجم موضوعات داشته باشد؛ چراکه هیچ اراده جمعی آشکاری برای حل مشکلات منطقه با راه‌حل‌های مثبت و متوازن وجود ندارد.
نشست کنونی اولین گردهمایی کشورهای اتحادیه عرب از زمان انعقاد توافقنامه ابراهیم در سال 2020 است. آخرین نشست سران اتحادیه عرب در سال 2019، پیش از همه‌گیری ویروس کرونا و قراردادهای عادی‌سازی روابط چند کشور عربی با رژیم‌صهیونیستی که اختلافات اعراب منطقه را عمیق‌تر کرد، برگزار شد. توافق ابراهیم با حمایت ایالات‌متحده عادی‌سازی‌ روابط امارات متحده عربی، بحرین، سودان و مراکش را با رژیم‌صهیونیستی در پی داشت. روند عادی‌سازی روابط اعراب و رژیم‌صهیونیستی شکاف شدیدی را بین امضاکنندگان توافقنامه و کشورهایی که تاکنون از انجام این اقدام خودداری کرده‌اند، ایجاد کرده است. همکاری امنیتی و دفاعی مراکش با رژیم‌صهیونیستی بر چندین دهه بی‌اعتمادی ناشی از اختلاف بر سر صحرای غربی افزوده و رقابت چنددهه‌ای این پادشاهی با همسایه‌اش الجزایر را عمیق‌تر کرده است. از همین رو نشست امسال برای الجزایر که به دنبال گسترش حوزه نفوذ سیاسی خود در پس‌زمینه تشدید تنش‌ها با مراکش است، مهم به شمار می‌رود.
علاوه‌بر این اختلافات، جنگ و بحران در چندین کشور عربی ادامه دارد. یمن از سال 2014 درگیر جنگ است. براساس تخمین سازمان ملل این درگیری‌ها تا پایان سال 2021 به‌طور مستقیم و غیرمستقیم از طریق گرسنگی و بیماری به کشته شدن 377000 نفر منجر شده و میلیون‌ها نفر را آواره کرده است. سودان پس از کودتای نظامی در سال 2019 و سرنگونی عمر البشیر، در حال فروپاشی است. لیبی در بن‌بست رقابت قدرت میان دو نخست‌وزیر و تهدید بازگشت خشونت پس از یک سال و نیم ثبات نسبی قرار دارد. روابط الجزایر و مصر نیز رو به سردی است. قاهره رابطه خوب الجزایر با اتیوپی و تمایل به امضای قراردادهای همکاری با آدیس آبابا را مخالف منافع مصر در مناقشه با اتیوپی بر سر دسترسی به آب رود نیل می‌داند. یکی دیگر از منابع مناقشه، تلاش‌های الجزایر برای بازگرداندن بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه به اتحادیه عرب، یک دهه پس از تعلیق عضویت آن در بحبوحه جنگ داخلی در سال 2011 است؛ موضوعی که سران کشورهای عربی بر سر آن اختلاف نظر جدی دارند.
روند اختلافات نشان می‌دهد تنها طرفی که از نشست امسال بهره‌ای کافی خواهد برد الجزایر است که می‌کوشد از میزبانی امسال برای تقویت سیاست خارجی خود بهره‌برداری کند. هنگامی که اجلاس قبلی در مارس 2019 برگزار شد، دولت درگیر جنبش اعتراضی هیراک علیه عبدالعزیز بوتفلیقه، رئیس‌جمهور پیشین بود. هیراک معتقد است که زمان نشان دادن اهمیت الجزایر در صحنه منطقه‌ای و جهانی فرا رسیده است؛ تمایلات این جنبش اعتراضی در پیشنهاد الجزایر برای پیوستن به گروه BRICS در کنار برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی مشهود است. منابع هیدروکربنی این کشور پس از جنگ اوکراین تقاضای زیادی داشته‌اند. این مساله با سفر رهبران فرانسه و ایتالیا به این کشور در تابستان امسال آشکارتر شده است. مقامات الجزایری در سال گذشته برای میزبانی اجلاس سران کشورهای عربی تلاش بسیاری ترتیب دادند. آنها مذاکرات آشتی متعددی بین رهبران فلسطینی رقیب برگزار کردند تا جبهه متحدتری را علیه رژیم‌صهیونیستی تشکیل دهند. تلاش‌هایی که درنهایت به توافق میان جناح‌های مختلف فلسطینی منجر شد. اگرچه این توافق به‌عنوان یک وعده توخالی که اجرا نمی‌شود به‌طور گسترده‌ای رد شد، اما با این حال الجزایر این توافق را راهی برای ترویج این تصور می‌داند که اتحاد اعراب رو به تقویت است. علی‌رغم تلاش الجزایر برای اتحاد، واگرایی و پراکندگی در اتحادیه عرب بر هر تلاشی غالب است. این سازمان در 77 سال فعالیت خود هرگز موفق به ایجاد صدای قوی عربی در صحنه بین‌المللی نشده است. این اتحادیه هنگام وقوع بحران‌ها، علی‌رغم داشتن چندین دهه تجربه مانند بحران عراق، قادر به تدوین راه‌حل‌های متعادل برای حل بحران‌ها نبوده است. بعید است که سازمان بتواند در اجلاسی که شرکت‌کنندگان برای پذیرش دعوت برای حضور، تردید داشتند، دستاوردی کسب کند. گرچه شرکت‌کنندگان به اجماعی در حل اختلافات نخواهند رسید، اما مطابق روندهای سابق، نشست سران با بیانیه‌های متعدد غیر‌الزام‌آور و غیرقابل اجرای اتحادیه عرب پایان خواهد یافت که منجر به تغییر بنیادی یا حل اختلافات داخلی نخواهد شد. تنها الجزایر می‌تواند ادعا کند که با میزبانی اجلاس، نقش محوری در تقویت وحدت اعراب ایفا کرده است.