احمد شریفی، استاد دانشگاه و کارشناس مدیریت رسانه:اهمیت مناظره و گفت‌وگو بر کسی پوشیده نیست. براساس نص آیات قرآن کریم، خداوند برای آفرینش انسان با ملائکه به گفت‌وگو پرداخت؛ نظر آنان را جویا شد و متناسب با موقعیت و شرایط فرشتگان و مصلحت، پرسش‌های آنان را در زمینه فلسفه آفرینش انسان پاسخ داد. پس از سرپیچی ابلیس از دستور الهی مبنی‌بر سجده بر آدم، با ابلیس نیز گفت‌وگو کرد. علت سرپیچی او را جویا شد و به استمهال ابلیس پاسخ مثبت داد. پس از هبوط آدم روی زمین نیز همواره، مستقیم و غیرمستقیم، با آدمی گفت‌وگو داشته است و این جریان تا ابد نیز ادامه دارد. امام علی(ع) می‌فرماید: «و همواره خدا را که بخشش‌های او بی‌شمار است و نعمت‌هایش بسیار، در پاره‌ای از روزگار پس از پاره‌ای دیگر و در زمانی میان آمدن دو پیامبر، بندگانی است که از راه اندیشه با آنان در راز است و از طریق خرد دمساز.» البته باید توجه داشت که گفت‌وگو، انواع متعدد و متنوعی، از قبیل گفت‌وگوی تبلیغی، ارشادی، تعلیمی، آموزشی، اقناعی و احساسی دارد.
از ویژگی‌های برجسته انسان در میان بقیه موجودات سامان دادن عقاید و روشن کردن حقایق از طریق گفت‌وگوست. این خصیصه فطری و طبیعی با شیوه‌های مختلف و مهارت‌های گوناگون فن بیان مورداستفاده قرار گرفته است. در این میان ادیان توحیدی از سوی انبیا و اولیا به‌منظور تبلیغ عقاید حقه و اندیشه‌های توحیدی از ابزارها و روش‌های پسندیده گفت‌وگو بهره گرفته‌اند که برخی احتجاجات ایشان با قوم خویش در قرآن کریم انعکاس یافته است. یکی از قالب‌ها و روش‌های صریح و تاثیرگذار گفت‌وگو، شیوه مناظره است که بزرگان دین از آن بهره برده‌اند. مناظره‌های لوط و شعیب با منکران خود، موسی با فرعون، عیسی با متعصبان یهود، پیامبر اسلام(ص) با مشرکان و اهل کتاب نیز گواه بر موثر بودن آن است.
تداوم سنت پسندیده و سیره منطقی و عقلانی مناظره در اهل‌بیت عصمت و طهارت در جبهه‌های درون‌دینی و برون‌دینی متجلی شد که می‌توان به مناظره امام علی(ع) با دانشمندان یهود درباره خدا و صفات او، امام باقر(ع) با خوارج، امام صادق(ع) با زندیقان در اواسط نیمه اول قرن دوم هجری و امام رضا(ع) با صابئین و زنادقه اشاره کرد. اکنون بر ماست که از این میراث گرانبها با هدف روشن شدن حقایق و بهره‌گیری از روش و منش اخلاقی بزرگان دین که برای مخاطبان نیز جذاب و موثر است، استفاده کنیم.
در تاریخ گذشته و معاصر نمونه‌های فراوانی وجود دارد که ذکر همه آنها در این نوشتار مختصر نمی‌گنجد؛ مثل مناظرات شمس با مولانا یا در سطح سیاسی مناظره نیکسون با کندی و به‌خصوص در اوایل پیروزی انقلاب اسلامی ایران مناظرات شهید بهشتی با سرکردگان مکاتب الحادی و...
از نکاتی که در مقدمه عرض کردم، بگذریم و به موضوع مهم‌تری برسیم. این روزها برنامه «شیوه» از رسانه ملی پخش می‌شود، برنامه‌ای که توانسته است با پخش مناظره دیدگاه‌های مختلف، بین مخاطبان مقبولیت پیدا کند. می‌خواهم نکاتی را بگویم که اگر دوستان در این برنامه، این نکات را موردتوجه قرار دهند، حتما کمک‌کننده خواهد بود.
باید توجه داشت مناظره روشی غیر از مباحثه، مصاحبه یا گفت‌وگوست و خود یک روش و شیوه مستقلی است که باید با لحاظ قرار دادن مقتضیات زمانی و شرایط حاکم بر آن اقدام کرد تا اثرگذاری مناسب به دست آید. مناظره قدرت هیجان‌آفرینی بالایی دارد از این‌رو باید فرصت‌ها و تهدیدات «هیجان» در جامعه و ظرفیت ایجاد هیجان را در حوزه‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، مذهبی و فرهنگی با کمک دستگاه‌های امنیتی، مدیریتی و فرهنگی سنجید تا این هیجانات تبعات منفی از خود بر جای نگذارند.
هدف از مناظره به‌عنوان قالب بحث شفاف‌سازی و روشن شدن صریح و بی‌پرده موضوع است و لذا اغلب شخصیت‌ها یا اندیشمندانی که قلم و دانش و اطلاعات آنان در حوزه مورد مناظره وثیق و عمیق است، برای مناظره اعلام آمادگی می‌کنند و اتفاقا همین آمادگی نشان‌دهنده میزان و گستره علمی و توانمندی ورودی و خروج در مباحث است، زیرا این هماورد‌خوانی، به‌نوعی شکست و پیروزی غالب و مغلوب را درپی خواهد داشت و هرکس نتواند از عهده آن بر‌آید، دچار خسران و ضرر خواهد شد و جبران آن تا مدت‌ها زمان خواهد برد.
یک نکته مهم دیگر، این است که مناظره نیاز به مهارت بیانی و اطلاعات بالا و شیوه‌های مخصوص خود دارد و چون ظرفیت ایجاد هیجان فوق‌العاده در آن نهفته است، باید بر تسلط و احاطه طرفین به مباحث اطمینان وجود داشته باشد.
ما باید کارکردهای مناظره با دیدگاه‌های مختلف را بشناسیم که در اینجا من به چند کارکرد اشاره می‌کنم: افزایش ضریب امنیت ملی به‌وسیله رشد سطح مشارکت فکری و علمی مخاطب، ایجاد بستر توسعه فکری و فرهنگی در جامعه مخاطب و گسترش نهضت آزاداندیشی، افزایش ضریب نظارت و ارزیابی همگانی و تقویت نقد عالمانه دیدگاه‌ها در سطح جامعه، ایجاد نشاط علمی و فضای باز و آزاد سیاسی اجتماعی که از نشانه‌های مردم‌سالاری دینی است، هدایت و رشد افکار عمومی با ایجاد فرصت ارتباط زنده و بدون واسطه با افکار عمومی، ایجاد ظرفیت پاسخگویی و پاسخ‌خواهی و مطالبه‌گری جدی و صریح، افزایش قدرت تشخیص و تخلیه مخاطب، جریان‌شناسی سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و خنثی کردن تبلیغات، توطئه‌ها و شایعات دشمنان و افزایش اعتماد ملی به رسانه‌های ارتباط‌جمعی به‌خصوص رسانه ملی و ایجاد بستر چندصدایی در رسانه ملی که بسیار اهمیت دارد.
در کل باید بدانیم برگزاری مناظره‌های بزرگ و تاثیرگذار بر تقویت احساس آزادی اندیشه می‌افزاید، همچنین برای افزایش اقتدار نظام در نگاه مخاطب داخلی و خارجی به‌منظور دانش‌افزایی خردپرور، پرنشاط و اثبات صداقت عملی برای آزادی اندیشه و تضارب آرا و افکار و عقاید در جامعه، مناظره‌ها نقش موثری ایفا خواهند کرد.
به‌دلیل تاثیرگذاری فراوان و قلمرو گسترده رسانه ملی، باید در مناظره‌ها نکاتی لحاظ شود که مهم و کاربردی است و توجه به آنها از تکرار اشتباهات جلوگیری می‌کند. وجود اتاق فکر برای موضوع‌یابی و رصد کردن افکار عمومی به‌منظور شناسایی و احصای نیازها و برگزاری و هدایت صحیح مناظره‌ها و تاثیرگذاری بیشتر ضروری است. هدایت و مدیریت مناظره در رسانه ملی نیاز به چهار‌عنصر حمایت، درایت، شجاعت و مهارت دارد.
همه ما می‌دانیم که جریان مناظره با حضور دو دیدگاه مختلف تاثیرگذار می‌شود، برای همین باید مناظره میان دوطیف باشد تا چالش حاصل شود. محصول و نتیجه مناظره در رسانه باید مناسب باشد و اساسا شاید مناظره نیازی به مجری نداشته باشد. در فرآیند مناظره باید دوطرف اشتراکات خود را بیان کنند و به‌قدر لازم و مستوفی بحث کنند تا مطلب روشن شود، لکن اگر رسانه به دلایل مختلف از مجری استفاده می‌کند، آن شخص باید متخصص فن مورد مناظره باشد.
به‌موازات انجام مناظره‌ها صدالبته باید ظرفیت نقد و فرهنگ پذیرش اشتباه در مناظره‌کنندگان و طرفداران ایشان افزایش یابد تا با رعایت مصالح و منافع ملی، از منافع شخصی یا گروهی خود عبور و سعه‌صدر و تحمل زیاد را تمرین کنند. بهتر است منشور اخلاق مناظره، تدوین و ناظرانی بر آن نظارت و بعضا بدون جانبداری اظهار‌نظر کنند تا به‌تدریج طراحی و نقشه مناظره هوشمندانه، هدفمند و روشن نهادینه شود.
بی‌طرفی رسانه در مناظره بیت‌الغزل آن است تا ضمن حفظ استقلال، عدالت و اعتماد را نسبت به خود و وجدان عمومی جامعه و مخاطب به اثبات برساند. از آنجا که مناظره‌کنندگان از نخبگان و برگزیدگان جریان‌های فکری، سیاسی و... هستند، حتما نظام ارزشی و هنجاری جامعه را در فرآیند مناظره رعایت می‌کنند و نظام ارزشی و اخلاقی، علی‌الاصول نباید به‌واسطه مناظره‌ها لطمه ببیند. مناظرات نباید بر ریل نقاط ضعف و سیاه‌نمایی حرکت کند، بلکه با نگاه به آینده هدایت شود. مغلطه، سفسطه و مناقشه در مناظره‌ها آفت روشنگری و شفاف‌سازی و موجب ابهام و تشکیک است که جبران آن دشوار خواهد شد.
در مناظره‌ها بحث‌های مدیریتی صرف و بیان عملکرد جز در حد ضرورت و به‌عنوان مصداقی از اثبات موضوع موردبحث، نباید توسعه پیدا کند. در فرآیند مناظره به‌منظور بهره‌گیری از مباحث، نباید شتابزدگی وجود داشته باشد و توزیع وقت باید به‌گونه‌ای باشد که در کار پاسخگویی اقناعی اختلال ایجاد نکند. بی‌شک مضمون مناظره از سطح درک طرف مقابل و مخاطبان نباید فاصله داشته باشد طوری که نتوانند با مفاهیم آن ارتباط برقرار کنند.
یک موضوع دیگر که در برگزاری مناظرات، نقش اساسی دارد، مجری است. مجری در مناظره باید ورود جدی به بحث‌ها داشته باشد و ضمن رعایت بی‌طرفی بتواند در مدیریت مناظره موفق عمل کند و باید شخص صاحب‌نظر و آشنا به برگزاری مناظره و قواعد مناظره باشد که هم زمینه‌ای برای مردم و کاندیداها فراهم کند که بهترین استفاده را از مناظره‌ها ببرند و هم اینکه مناظره را در چهارچوب استانداردها و ارزش‌ها پیش ببرد و اجازه ندهد که کاندیدایی از قواعد و اصول مناظره خارج شود.
مطالب پیشنهادی
