فرصتی که از دست رفت

فروردین ماه سال جاری، موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران، فراخوان حضور در نمایشگاه فرانکفورت امسال را منتشر کرد و از ناشران فعال، تشکل‌های صنفی نشر، نهادها، موسسات فرهنگی و آژانس‌های ادبی سراسر کشور درخواست کرد که اگر می‌خواهند در این نمایشگاه حاضر باشند تا پنج اردیبهشت ماه حضورشان را در این رویداد اعلام کنند. هر ساله حدود شش ماه قبل از برگزاری نمایشگاه فرانکفورت کشورهای مختلف برنامه‌ریزی برای حضور در این نمایشگاه را انجام می‌دهند. ما هم به تبع مهم بودن این نمایشگاه، سعی کرده‌ایم که همیشه با کتاب‌های جدید، فعال و هدفمند در این نمایشگاه حضور داشته باشیم. اما امسال با وجود اعلام فراخوان، اتفاق دیگری رخ داد که باعث شد هفته گذشته از طرف خانه کتاب و ادبیات ایران اعلام شود که به فرانکفورت نخواهیم رفت. در این گزارش به بررسی این عدم حضور، چرایی و دلایل آن پرداختیم. 

      نمایشگاهی مهم برای کتاب 
از لحاظ تعداد ناشران و بازدیدکنندگان بزرگ‌ترین نمایشگاه کتاب دنیا محسوب می‌شود. این نمایشگاه پنج روزه، در اواسط اکتبر هر سال در نمایشگاه تجارت فرانکفورت در آلمان برگزار می‌شود. سه روز اول آن به بازدیدکنندگان تجاری (متخصصان صنعت چاپ و نشر) اختصاص دارد و دو روز آخر آن به روی بازدیدکنندگان عام گشوده می‌شود. همه ساله نویسندگان، نمایندگان عرصه نشر و شرکت‌های چندرسانه‌ای از سراسر جهان به‌منظور مذاکره و تعامل جهت دست یافتن به حقوق نشر و مجوز انتشار بین‌المللی آثارشان، عرضه و تبلیغ آثار و یافتن بازارهای جهانی، آشنایی با ناشران و عقد قراردادهای تازه در نمایشگاه کتاب فرانکفورت حضور می‌یابند. 
همچنین هر ساله در این نمایشگاه، یک کشور به‌عنوان میهمان ویژه شرکت می‌کند و می‌تواند بخش‌های گوناگون ادبیاتش را با بهره‌گیری از فضای نشر خاص معرفی می‌کند. در طول مدت برگزاری، نزدیک هفت هزار ناشر از ۱۰۰ کشور در این نمایشگاه شرکت می‌کنند و حدودا 286 هزار نفر از این نمایشگاه بازدید می‌کنند. از اکتبر 1949 میلادی که 205 ناشر در کلیسای سنت پاول شهر فرانکفورت گرد هم آمدند تا همزمان با دویستمین سال تولد «گوته»، شاعر ملی آلمان بیش از 10 هزار عنوان کتاب را در نمایشگاهی به نام نمایشگاه کتاب فرانکفورت به تماشا بگذارند، بیش از هفت دهه زمان می‌گذرد. البته سابقه این نمایشگاه به زمان‌های دورتر برمی‌گردد؛ زمانی که آلمان در قرن پانزدهم، مهد صنعت نشر اروپا به شمار می‌رفت و «یوهانس گوتنبرگ»، مخترع ماشین چاپ در شهر ماینتس (در نزدیکی فرانکفورت) توانست اولین نسل کتاب‌های چاپی را تولید کند. از آن زمان، کتابفروشان آلمانی هرساله نمایشگاه کتاب را با هدف حمایت از صنعت جدید نشر برپا کرده‌اند و نمایشگاه کتاب فرانکفورت، ریشه در همین سنت دارد. جالب آنکه در دوران روشنگری به دلایل سیاسی و فرهنگی، نمایشگاه کتاب فرانکفورت برای مدتی جای خود را به نمایشگاه کتاب لایپزیک داد، اما پس از پایان جنگ جهانی دوم (1949)، این نمایشگاه مجددا در کلیسای سنت‌پاول شهر فرانکفورت، موقعیت برجسته گذشته خود را به دست آورد و تا به امروز به‌عنوان معتبرترین نمایشگاه کتاب جهان شناخته می‌شود. 

      ماجرای شرکت نکردن در نمایشگاه فرانکفورت چه بود؟
هفته گذشته از سوی موسسه خانه و کتاب و ادبیات ایران اعلام شد که در این دوره از نمایشگاه کتاب فرانکفورت شرکت نمی‌کنیم و این تصمیم را دخالت در امور داخلی ایران اعلام کردند، در بیانیه‌ای که از سوی این موسسه منتشر شد، آمده است: «مسئولان هفتادوچهارمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت با ارسال نامه‌ای ضمن دخالت آشکار در امور داخلی ایران و اعلام عدم‌توانایی برای تامین امنیت و رعایت شئون غرفه جمهوری اسلامی ایران و گروه ایرانی حاضر در نمایشگاه، بدون اطلاع‌رسانی قبلی نسبت به انتقال غرفه از سالن اصلی به یکی از سالن‌های فرعی که محدودیت دسترسی عمومی دارد، اقدام کردند. در همین حال سفارت آلمان در تهران نیز با وجود وعده‌های قبلی و در اقدامی هماهنگ با مسئولان نمایشگاه فرانکفورت در صدور روادید برای گروه اعزامی تعلل کرد. خانه کتاب و ادبیات ایران که بیش از یک دهه در این نمایشگاه حاضر بوده و فرصت حضور فعالان نشر بین‌الملل کشورمان را در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب فراهم می‌کند در پاسخ به مسئولان نمایشگاه فرانکفورت، ضمن اعتراض به رفتار غیرحرفه‌ای آنها که با اهداف فرهنگی اعلام‌شده برای این رویداد تعارض آشکار دارد، اعلام کرد از این نمایشگاه انتظار می‌رفت با رفتار حرفه‌ای فرصتی برابر در اختیار کشورها قرار دهد و به روابط دوجانبه مطلوب ایجاد‌شده در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران و فرانکفورت پایبند باشد اما متاسفانه با طرح مسائلی واهی درخصوص امور داخلی ایران، سعی دارد بر تلاش‌های سفیران فرهنگی نشر ایران سایه افکند و در مسیر معرفی و پیشرفت‌های این صنعت سنگ‌اندازی کند. 
خانه کتاب و ادبیات ایران به‌عنوان مجری برپایی غرفه جمهوری اسلامی ایران با تاکید بر اینکه جانمایی جدید، در شأن و جایگاه نشر کشورمان نیست و امکان اجرای برنامه‌های پیش‌بینی شده را ندارد، از حضور در هفتادوچهارمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت به‌طور رسمی انصراف داد. این اقدام یک‌جانبه نمایشگاه فرانکفورت در تغییر محل از پیش تعیین شده غرفه، در صورتی است که خانه کتاب و ادبیات ایران در اسفند ماه ۱۴۰۰ نسبت به ثبت‌نام در این دوره اقدام کرد و در فروردین ماه ۱۴۰۱ با انتشار فراخوان برای همکاری و مشارکت از ناشران سراسر کشور دعوت به عمل آورده بود. ناشران و فعالان بین‌المللی نشر ایران نیز نسبت به تنظیم قرارهای ملاقات با طرف‌های خارجی، آماده‌سازی نمایه‌های چندزبانه و نمونه آثار برای انعقاد قراردادهای انتشار به زبان‌های دیگر و بهره‌برداری از این نمایشگاه برنامه‌ریزی و اقدام کرده بودند. معرفی و عرضه آخرین دستاوردهای صنعت نشر ایران، رونمایی از آثار جدید، تنظیم ملاقات ناشران ایرانی با طرف‌های خارجی، ملاقات با روسای دیگر نمایشگاه‌های دنیا، معرفی طرح‌های حمایتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در حوزه نشر آثار مکتوب، دعوت از ناشران خارجی جهت حضور در سی‌وچهارمین نمایشگاه کتاب تهران و... ازجمله برنامه‌های پیش‌بینی‌شده غرفه ایران در این دوره از نمایشگاه بود.» 

      آورده ‌نمایشگاه فرانکفورت برای ما چه بود؟
ما هر ساله در نمایشگاه کتاب فرانکفورت شرکت می‌کنیم، نمایشگاهی که برای همه دنیا مهم است و از سال 1376 ایران هم به‌طور پیوسته سعی کرده است در این نمایشگاه شرکت کند. این نمایشگاه، به دلیل سابقه و وسعتش یکی از مهم‌ترین عرصه‌های نشر جهانی است و حدود 15 سال است که ناشران ایرانی نیز به‌صورت منسجم‌تری در این نمایشگاه حاضر می‌شوند. 
اکثریت کسانی که در نمایشگاه کتاب فرانکفورت حاضر می‌شوند، می‌دانند که حضور در این نمایشگاه به دو شکل صورت می‌گیرد: یکی به‌عنوان بازدیدکننده عادی که ویزای سفر به آلمان را می‌گیرید و می‌روید تا از بزرگ‌ترین همایش کتاب جهان دیدار کنید. این دیدار به‌هرحال درس‌آموز است و انسان را دربرابر ویترین بزرگ نشر جهان قرار می‌دهد. تحولات کیفی در تولید کتاب، تغییرات شگرف در طراحی جلد و صفحات، ساختار کتاب و سرعت تولیدات به‌ویژه در حوزه علوم انسانی که ما بسیار به آن احتیاج داریم. 
فرصت بازدید از کارنامه بزرگ‌ترین ناشران جهان و رشد غول‌آسای صنعت کتاب را نظاره کردن و گاهی حسرت این را داشتن که چقدر فاصله شگرفی بین تولید کتاب در ایران و کشورهای توسعه‌یافته وجود دارد. اینکه چقدر باید کار شود؛ نه‌فقط در زمینه تولید و خواندن کتاب که در تمام حوزه‌ها: از فرهنگ، اقتصاد، سیاست و صنعت که این موضوع را به همه ما گوشزد می‌کند که بتوانیم برای پای کار آمدن بقیه حوزه‌ها در صنعت نشر فکر کنیم. 
در اکثر سال‌هایی که در این نمایشگاه شرکت کردیم، برنامه خاصی نداشتیم اما در دولت نهم این موضوع جدی شد و ناشران و آژانس‌های ادبی که در این نمایشگاه شرکت می‌کردند از قبل برنامه‌ریزی داشتند، قرار ملاقات‌ها گذاشته می‌شد تا بتوانند دست پر نمایشگاه را ترک کنند. البته این را هم باید بگوییم که یک سری برنامه‌های تکرای هم همیشه در غرفه ایران اجرا می‌شود. بردن کتاب‌هایی که هیچ سودی برای ایران ندارد و فقط ویترینی در غرفه می‌شود. حضور نویسندگانی که هیچ نگاه و حرفی در عرصه بین‌الملل ندارند. 
در این موضوع هیچ شکی وجود ندارد که حضور ما در نمایشگاه کتاب فرانکفورت برای شناخت خودمان و شناخت دیگران از بازار نشر ایران و معرفی کارهایمان بسیار مهم است اما باید تدارکی برای بیشتر موثر بودن در زمینه معرفی ایران و فرهنگ و کتاب‌هایش داشته باشیم. 

      باید با برنامه شرکت می‌کردیم
تقریبا حدود 40 روز است که از اتفاق تلخ مرگ مهسا امینی گذشته است، موضوعی که باعث شد تا در کشورمان شاهد اتفاقات تلخی باشیم و ابتدا اعتراض و بعد هم اغتشاش را شاهد باشیم. این موضوع ابعاد بین‌المللی هم پیدا کرد و اعتراض‌هایی را در سراسر دنیا در پی داشت. رسانه‌های فارسی‌زبان بیگانه مانند همیشه شروع به سم‌پاشی درمورد این موضوع کردند و دروغ را در خبررسانی‌شان پررنگ کردند و کار را به جایی رساندند که ما در فضای مجازی و رسانه عقب ماندیم و تقریبا نتوانستیم کاری انجام بدهیم. 
تغییر مکان غرفه ایران در نمایشگاه و عدم‌تامین امنیت شرکت‌کنندگان ایرانی خود نشان از همین موضوع دارد که ما در حوزه رسانه نتوانستیم موفق باشیم و حرف واقعی و به دور از دروغ را به گوش دنیا برسانیم. همه اینها دست به دست هم می‌دهد تا اعلام کنیم که در نمایشگاه شرکت نخواهیم کرد. 
چند سال پیش یکی از ناشرانی که در این نمایشگاه شرکت کرده بود می‌گفت بیشتر وقت ما در این نمایشگاه به این می‌گذرد که با هموطنان‌مان که سال‌ها است از وطن دور هستند مواجه می‌شویم و درمورد مسائل مختلف صحبت می‌کنیم. کسانی که هزاران سوال دارند، می‌خواهند همه کنجکاوی‌های فرهنگی خود را در سال‌های دوری از وطن در دیداری کوتاه برطرف کنند و همین می‌شود که میدان بحث و گفت‌وگو بسیار می‌شود. 
حالا برسیم به این نرفتن خودخواسته. از روز پنجشنبه تصاویری از نمایشگاه می‌رسد که نشست‌هایی ضد ایران برگزار می‌شود و برخی به تحلیل اتفاقات این چند وقت می‌پردازند و بیانیه صادر می‌کنند! همه این اتفاقات هم بدون اینکه ما حضور داشته باشیم تا بتوانیم جوابی برای این حرف‌ها داشته باشیم، انجام می‌گیرد. 
هر سال در نمایشگاه فرانکفورت شاهد بودیم که چند نفری از منافقین در یک روز آنجا جمع می‌شدند و شعار می‌دادند و بعد از سروصدایی که در این نمایشگاه ایجاد می‌کردند، می‌رفتند و همیشه این سوال در ذهن دیگرانی که در این نمایشگاه حضور داشتند ایجاد می‌شد که چرا این اتفاق می‌افتد و با وجود اینکه ما هر سال از این تجمع خبر داریم. باز هم برای شرکت‌کنندگان در نمایشگاه فرانکفورت، برنامه‌ای جهت پاسخ دادن به آنها نداشتیم. 
این حضور نیافتن هم شاید از نظر برخی از کسانی که در این نمایشگاه شرکت می‌کنند و از اتفاقات این مدت ایران خبر دارند، همین شائبه و سوال را در ذهن‌شان ایجاد کند، که چرا ما برخلاف همیشه حاضر نشدیم. درحالی‌که می‌توانستیم در همین چهل روز برنامه‌هایی را برای حضورمان و با توجه به سوالاتی که از ما می‌پرسند، آماده کنیم یا اینکه حتی اگر تیمی از ایران به فرانکفورت نمی‌رفت از سفارت ایران و رایزنی فرهنگی در این کشور می‌خواستیم با حضور در نمایشگاه جواب سوالاتی را بدهد که مطمئنا خیلی‌ها دارند. 
منافقین هر سال با اشاره به اتفاقات گذشته و آوردن کتاب‌هایی که یک‌طرفه بود و شعار دادن، سعی می‌کردند کسانی که در نمایشگاه حضور دارند را با خودشان همراه کنند و امسال ما می‌توانستیم تهدیدها را تبدیل به فرصت کنیم و اگر امکان صحبت و گفتن درست اتفاقات را از دستگاه‌های فرهنگی دریغ نمی‌کردیم می‌توانستیم پاسخگوی خیلی از شایعات راجع به اتفاقات یک ماه اخیر باشیم. 
یاسر احمدوند، معاون فرهنگی وزیر ارشاد در مورد این موضوع و عدم‌حضور ایران در گفت‌وگویی که با ایسنا داشته است، می‌گوید: «مجموعه ما در خانه کتاب از چند ماه گذشته، هماهنگی‌های لازم را برای حضور در نمایشگاه فرانکفورت با قوت بیشتر و سطح ‌گسترده‌تری نسبت به سال‌های گذشته، تمهید کرده بود. تدارک مفصلی هم برای حضور پررنگ و موفق برای نمایشگاه داشتیم. اما چند روز قبل از برگزاری نمایشگاه، نامه‌ای از طرف نمایشگاه فرانکفورت دریافت شد که بدون اطلاع ما، غرفه‌ ما را به جای دیگری منتقل کرده‌اند و اعلام کرده بودند که ما نمی‌توانیم امنیت غرفه شما را تامین و تضمین کنیم و در کنار معترضان ایرانی هستیم. ما پاسخ دادیم که اولا جابه‌جایی غرفه باید با هماهنگی ما صورت بگیرد و ما نسبت به جابه‌جایی آن معترض هستیم و دیگر اینکه ورود نمایشگاه فرانکفورت به سمت و سوهای سیاسی به صلاح حوزه فرهنگی و نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت نیست. 
متاسفانه آنها بر اینکه جابه‌جایی صورت بگیرد، اصرار داشتند و از طرف دیگر با صدور ویزای اکثر گروه معرفی‌شده تا امروز (افتتاحیه نمایشگاه) موافقت نکرده‌اند. فقط ویزای سه نفر را تایید کردند که دو نفر از آنها از افرادی بودند که توانایی برپایی غرفه را به‌تنهایی نداشتند و احتیاج بود افراد اصلی حضور داشته باشند. درخواست ویزای سایر گروه یا ریجیکت شده یا اعلام‌نظر نشده است. درواقع سفارت آلمان همکاری لازم را انجام نداد. ما از طرف وزارت خارجه مراتب اعتراضی خود را اعلام کرده‌ایم و حتما وزارت خارجه پیگیری خواهد کرد که نسبت به رفتار غیرفرهنگی نمایشگاه آلمان تذکر داده شود. 
 هرجا که عزت فرهنگ ایرانی مخدوش شود، باید تصمیمی متناسب با آن گرفته شود. حتما باید شأن، کرامت و عزت نشر و فرهنگ ایران حفظ شود و اگر در جایی خدشه‌دار شود، دلیلی برای حضور وجود ندارد. اما پیش‌بینی من این نیست که در نمایشگاه‌های دیگر با چنین رفتار سیاسی مواجه شویم. آنچه‌ از سابقه بیشتر نمایشگاه‌های کتاب دنیا داریم، براساس تعاملاتی که با نمایشگاه‌ها داشته‌ایم، این بوده که همیشه رویکردها، رویکردهای فرهنگی و تعاملات مثبت است. بنابراین نگرانی نسبت به نمایشگاه‌های دیگر نداریم اما اگر هر جایی شرایط مناسب برای حضور نباشد، طبیعتا اصراری برای حضور نداریم.» 
با توجه به صحبت‌های معاون فرهنگی ارشاد باید بگوییم عدم صدور ویزا از یک ماه قبل مشخص می‌شود و می‌شد با برنامه‌ریزی که با رایزنی فرهگی‌مان در آلمان داشتیم. به شکل دیگری فضا را پیش ببریم که غرفه ایران در هر جای نمایشگاه تعطیل نشود و با حضورمان بتوانیم کارهایی که در این مدت نتوانستیم انجام بدهیم را با برنامه درست پیش ببریم. فرصتی که برای آگاه کردن حتی عده کمی از کسانی که نسبت به اتفاقات این روزها سوال داشتند از دست دادیم.