ندا اظهری، مترجم:وضعیت علمی جهان در حال رشد و شکوفایی است و بسیاری از کشورها سهم قابل توجهی را در این پیشرفت ایفا می‌کنند. در این میان، کشورهای اسلامی هم مستثنی نیستند و به همان اندازه‌ای که کشورهای دیگر در این پیشرفت نقش دارند، سهم به‌سزایی را ایفا می‌کنند. مطالعات اخیر حکایت از آن دارد که کشورهای اسلامی تاثیر نسبی در پیشرفت علم در دنیا دارند. این در حالی مطرح می‌شود که قرن‌ها پیش، کشورهای اسلامی حرف اول را در تولید علم دنیا می‌زدند و خود، مرجعیت علم در دنیا بودند و حتی زبان عربی، زبان غالب و بین‌المللی به‌شمار می‌رفت. اما در قرن حاضر، شرایط دگرگون شده و حاکمیت کشورهای اسلامی و حتی عربی کاهش یافته است، به‌طوری‌که با توجه به سهم جمعیتی این کشورها در دنیا، سهم اندکی از پیشرفت علم را در اختیار دارند.

  سهم اندک مسلمانان در مقالات علمی
کشورهای اسلامی در قرن‌های گذشته برجسته‌ترین دانشمندان و محققان دنیا را در اختیار داشتند و درست است که در حال حاضر، این اندازه مقبولیت و شهرت رنگ باخته اما هنوز هم می‌توان به نقش آنها در افزایش سطح علمی جهان امیدوار بود. کارشناسان در مطالعه‌ای که روی حدود 15 کشور اسلامی شامل مصر، تونس، مراکش، الجزایر، عربستان سعودی، امارات، قطر، اردن، لبنان، بنگلادش، اندونزی، پاکستان، مالزی، ایران و ترکیه انجام داده‌اند، به این نکته اشاره کرده‌اند که سهم آنها در بهبود وضعیت علمی و انتشار مقالات دنیا همچنان در حد متوسط است اما از نظر کمیت و تاثیرپذیری، عملکردی رو به رشد دارند. طبق جدیدترین آمارهایی که به تازگی منتشر شده، در حال حاضر، حدود یک میلیارد و 940 میلیون مسلمان در دنیا زندگی می‌کنند که تقریبا یک‌چهارم جمعیت جهان (حدود 15 درصد) را به خود اختصاص داده‌اند اما سهم آنها از تعداد تمام مقالات علمی منتشرشده در پایگاه Web of Science طی سه دهه گذشته تنها 5.15 درصد بوده است. یکی از استادیاران پژوهشی دانشکده تحصیلات تکمیلی موسسه مطالعات سیاسی در دانشگاه لینگنان، در هنگ‌کنگ کمیت و تاثیر مقالات علمی منتشر شده بین سال‌های 1990 و 2020 را مورد بررسی قرار داده و تحلیل‌های دقیقی را از فرآیند انتشار مقالات کشورهای اسلامی طی دهه‌های اخیر اعلام کرده است. 
این تحقیقات بر این نکته تاکید دارند که از اوایل دهه 2010 میلادی، در بیشتر سیستم‌های علمی منتخب با اکثریت جمعیت مسلمان، تحقیق و پژوهش رشد قابل توجهی پیدا کرد و تعداد کل مقالات منتشر شده در میان آنها بالاتر از حد میانگین جهانی قرار گرفت. این محقق در بررسی‌های خود به این نکته اشاره می‌کند که فرآیند روبه‌رشد و روند صعودی مشارکت مسلمانان و کشورهای اسلامی از نظر سهم مقالات علمی در دنیا که جمعیت قابل ملاحظه‌ای از دنیا را به خود اختصاص داده‌اند، تصویر امیدوارکننده‌ای را برای سیستم‌های علمی با اکثریت مسلمان منعکس می‌کند.

  افزایش مشارکت داخلی با مقالات بیشتر مرتبط است
به گزارش universityworldnews، بررسی‌ها بیانگر آن است که این 15 کشور اسلامی با بالاترین تعداد انتشار مقاله، بالاترین میزان همکاری‌ها و مشارکت‌های داخلی را در محاسبات کل داشته‌اند. گزارش‌ها بر این امر تاکید می‌کنند که هر چه سطح همکاری‌های داخلی بیشتر می‌شود، سیستم‌های علمی بیشتر و بزرگ‌تر شده و موفقیت‌های علمی بالاتری حاصل می‌شود. تجزیه و تحلیل حوزه‌های موضوعی در میان این 15 سیستم علمی جهان اسلام نشان می‌دهد که این کشورها در دهه‌های اخیر سرمایه‌گذاری روی توسعه حوزه‌های تحقیقات علمی، مهندسی و فناوری افزایش داده‌اند به‌طوری‌که بودجه‌های کلانی را صرف پیشرفت این حوزه‌ها کرده‌اند که درنهایت سهم آنها را در رشد علمی جهان بیشتر کرده است اما این رشد، هنوز هم جای کار دارد و این کشورها باید توجه بیشتری به این حوزه داشته باشند. این حجم از رشد کشورهای اسلامی در حوزه‌های علمی با متوسط تحقیقات انجام‌شده در دنیا مطابقت دارد و کارشناسان، رشد آنها را در حد متوسط اعلام کرده‌اند اما به این نکته هم اشاره کرده‌اند که این روند رو به رشد است و می‌توان امیدوار بود که با افزایش مشارکت میان کشورهای اسلامی و اتحادی که بین آنها ایجاد خواهد شد، سهم آنها از رشد علمی جهان در سال‌های پیش رو، چشمگیرتر باشد. با این وجود، گزارش‌ها حکایت از آن دارد که به‌رغم نقش موثر این کشورهای جهان اسلام در رشد علمی، تعداد مقالات علمی آنها در حوزه‌های علوم انسانی در مقایسه با میانگین جهانی پایین‌تر است.

  ایران سریع‌ترین رشد علمی را در منطقه دارد
بررسی‌ها نشان می‌دهد که در میان این 15 کشور اسلامی، دانشمندان وابسته به ترکیه بیشترین تعداد مقالات منتشر شده در پایگاه Web of Science را به خود اختصاص داده‌اند؛ این در حالی است که ایران به سریع‌ترین میزان رشد علمی را در منطقه و کشورهای اسلامی داشته و نیز دانشمندان وابسته به عربستان سعودی، بالاترین همکاری‌های بین‌المللی را از سال 2012 به ازای هر سال داشته‌اند. در میان سیستم‌های آموزش عالی منتخب لبنان بالاترین درصد مقالات در حوزه‌های علوم انسانی را به خود اختصاص داده است. در رابطه با شاخص‌های تاثیر علمی، سیستم‌های آموزش عالی نسبتا کوچک‌تر مانند قطر، امارات و عربستان سعودی، در عین این که بودجه‌های کافی در اختیار دارند، در کمک به رشد علم در منطقه موفق عمل کرده‌اند. نتایج تجزیه و تحلیل‌ها نشان می‌دهد که شش سیستم آموزش عالی علمی در میان کشورهای اسلامی منطقه شامل مصر، ایران، مالزی، عربستان سعودی، پاکستان و ترکیه، خود را در تجزیه و تحلیل مقالات مبتنی ‌بر منطقه و روندهای کلی متمایز می‌کنند. به نظر می‌رسد ترکیه و ایران در این میان سیستم‌های آموزش عالی منتخبی هستند؛ چرا که بین سال‌های 1990 تا 2020 بیشترین تعداد مقالات را در پایگاه Web of Science منتشر کرده‌اند و می‌توان سهم آنها را در رشد علم در دنیا طور دیگری بررسی کرد.

  ارتباط تحقیق و پژوهش با برنامه‌های کاربردی
پروفسور عبدالرحمن، برنده جایزه علمی یونسکو و هماهنگ‌کننده سابق کمیته دائمی همکاری‌های علمی و فناوری 57 کشور سازمان همکاری‌های اسلامی (OIC) که این 15 کشور را مورد مطالعه قرار داده، عنوان کرده است که این کشورهای اسلامی جز در مواردی که نقش بسیار موثری دارند، انتظار می‌رود بتوانند با راهکارهایی که در پیش می‌گیرند، عملکرد بهتری در فرآیند رشد علمی جهان داشته باشند. او که وزیر سابق آموزش عالی فدرال پاکستان بوده، معتقد است که کشورهای اسلامی معمولا از عدم‌درک نیاز به برقراری ارتباط میان پژوهش و کاربردهای عملیاتی در حوزه‌های کشاورزی و صنعتی رنج می‌برند. این ارتباط از این رو برای دانشگاه‌ها حائز اهمیت است که مدیران این مراکز آموزشی را در راه‌اندازی پارک‌های علم و فناوری، یکپارچه‌سازی واحدهای کارآفرینی در برنامه‌های درسی ارائه‌شده به دانشجویان و ترغیب اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌ها به کار در صنعت یاری می‌کند. از این رو، مدیران سازمان همکاری‌های اسلامی (OIC) باید با تقویت تحقیق و توسعه در دانشگاه‌ها، بودجه‌های زیادی را صرف‌گذار به اقتصاد دانش‌بنیان در کشورهای خود کنند.

  سرمایه‌گذاری در حوزه‌های علمی
یکی از محققان و پروفسورهای نیمه‌وقت بین‌المللی در موسسه برتر علم و فناوری، به‌عنوان دانشیار دانشگاه «متروپولیتن کاردیف» در کازابلانکا، مراکش عنوان کرده است که به لحاظ تاریخی، هیچ‌کسی نمی‌تواند سهم دانشمندان مسلمان را در رشد علمی جهان منکر شده و نادیده بگیرد. درواقع، حضور دانشمندان مسلمان و سهم آنها در بهبود وضعیت زندگی بشریت هرگز متوقف نمی‌شود. آنچه کشورهای مسلمان امروز یا هر زمان دیگری به آن نیاز دارند، تعهد خالصانه و حمایت مالی از حوزه تحقیقات علمی است. زمان آن فرا رسیده است که محققان و دانشمندان مسلمان روی تحقیق و پژوهش سرمایه‌گذاری کنند و  پاداش مناسبی را برای فعالیت‌های ارزشمند دانشمندان اختصاص دهند. به موازات آن، دولت‌ها و کشورهای مسلمان باید استراتژی‌ها و برنامه‌های تحقیقاتی واضحی را در پیش گیرند تا عملکرد روشنی داشته باشند. آنها به‌طور قطع باید بودجه اختصاص‌یافته به اهداف پژوهشی را افزایش داده و یکپارچگی تحقیقاتی و مرتبط با کسب‌وکار و نیز عوامل کیفیت کلی را به‌عنوان پیش‌نیاز برای تضمین کیفیت بهتر تحقیقات علمی ارائه دهند. با این اوصاف کارشناسان هنوز امیدوارند کشورهای اسلامی به اندازه‌ای که افراد واجد صلاحیت و متخصص در کشورها حضور دارند، فرصت کافی برای پیشرفت در اختیار داشته باشند.

  یکپارچگی‌های علمی در کشورهای مسلمان
مدیر مرکز میراث علمی در دانشگاه قاهره، مصر معتقد است که سهم نسبی کشورهای اسلامی در رشد علم دنیا ماحصل تمایلات مختلف هر کشور به کیفیت پژوهش‌های حمایت‌شده از سوی آنهاست. کشورهای مسلمان باید گروه‌های علمی را میان خود برقرار کرده و به‌گونه‌ای با یکدیگر مشارکت و همکاری کنند که فرآیند یکپارچه‌ای بین کشورهای ثروتمند و کم‌جمعیت مانند عربستان سعودی، امارات و قطر از یک طرف و کشورهایی با تراکم جمعیت بالا مانند مصر، ترکیه، ایران و پاکستان شکل گیرد و در قالب همکاری و مشارکت میان این دو گروه از کشورهای اسلامی، فرآیندهای علمی رو به جلو و در جهت رشد حرکت کند. تقویت این همکاری‌ها و مشارکت‌ها به خودی خود باعث افزایش نرخ انتشار مقالات علمی در پایگاه‌های معتبر جهانی شده و همین امر به رشد اقتصاد دانش‌بنیان کمک می‌کند. 
مدیرکل بازنشسته آکادمی علوم جهان اسلام مستقر در اردن و مشاور علمی شورای تعامل عنوان کرده است که وضعیت فاجعه بار علم امروز دنیا در جهان اسلام نتیجه مستقیم فقدان برخی عناصر ضروری در جوامع سازمان‌های همکاری اسلامی (OIC) است که می‌توان به افزایش فرهنگ علمی و حمایت‌های سیاسی در این کشورها اشاره کرد. تصمیم گیرندگان OIC با توجه به ارائه برنامه توسعه پایدار 2030، باید از علم، فناوری و نوآوری دفاع کرده و نقشه راه عملی را برای دستیابی به اهداف تعیین شده خود تنظیم کنند. ظرفیت ملی STI (علم، فناوری و نوآوری) برای تحقق این امر لازم است تا اولویت‌هایی را که نماد اهداف توسعه پایدار است، بیشتر مورد توجه قرار دهد. یک تغییر اساسی در سیاست STI موردنیاز است که به موجب آن، پیگیری اقتصاد دانشی به‌عنوان بهترین راه‌حل برای مهار موثر موتور رشد در نظر گرفته شود.

  تمرکز روی خروجی‌های علم و فناوری
کارشناسان بر این باورند که به‌منظور ارتقاء نقش موثر علمی و امیدوارکننده کشورهای OIC در اکوسیستم بین‌المللی SIT، نه‌تنها روی ورودی‌های ظرفیت ملی SIT (علمی، فناوری و نوآوری)، بلکه باید روی خروجی‌ها یا نتایج به دست آمده هم تمرکز کرد. از آنجایی که این مساله یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های پیش روی سازمان همکاری‌های اسلامی و کشورهای در حال توسعه است، باید پیوندهایی بین بازار و مراکز تولید دانش از جمله دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی برقرار شود. کشورهای عضو OIC برای ارتقای توسعه فناوری‌های محلی، باید نوآوری‌های فناورانه را در تمام حوزه‌ها تقویت کرده و بازارهایی را برای محصولات و خدمات جدید در سطح جامعه و بین‌الملل ایجاد کنند. مشارکت هرچه بیشتر دانشمندان زن، یکی از روش‌هایی است که می‌تواند سهم توسعه علم را در کشورها افزایش دهد. همچنین نقش رسانه‌ها را به‌عنوان نقشی قابل توجه در توسعه علم نمی‌توان نادیده گرفت. علاوه‌بر این، پایداری، امنیت و رفاه کشورهای OIC نمی‌تواند صرفا تابعی از هزینه‌های نظامی سخت‌افزاری باشد بلکه امنیت و رفاه در درازمدت برای همه کشورهای جهان اسلام به بهترین شکل با تضمین حداقل غذا، آب و امنیت انرژی در کنار توسعه پایدار و و عدالت اجتماعی و اقتصادی برقرار می‌شود.