صعود علوم‌پزشکی‌ها، افول شریف و امیرکبیر

ندا اظهری، مترجم: هر سال رتبه‌بندی‌های دانشگاهی از پایگاه‌های مختلف منتشر می‌شود و بخش اعظمی از آنها به‌ویژه در رتبه‌های زیر 100 از آن دانشگاه‌های غربی است که معمولا سال‌هاست جایگاه‌های برتر را از آن خود کرده‌اند. اما در رتبه‌بندی‌های جدیدی که به تازگی منتشر می‌شوند، شواهد بیانگر آن است که تعداد دانشگاه‌های غربی در حال کاهش هستند و جای آنها را دانشگاه‌هایی از کشورها و نقاط دیگر جهان پر می‌کنند. به‌عنوان مثال، چین به‌عنوان یکی از کشورهای آسیایی در سال‌های اخیر به‌طور چشمگیری از نظر آموزش عالی رشد کرده و توانسته جایگاه خود را از نظر دانشگاهی در رتبه‌بندی‌های جهانی ارتقاء دهد.در تازه‌ترین رتبه‌بندی‌ای که پایگاه تایمز برای سال 2023 منتشر کرده، پایگاه تایمز در جدیدترین رتبه‌بندی 2023 خود که به تازگی منتشر کرده، 1799 دانشگاه از 104 کشور و منطقه دنیا حضور دارند. در این رتبه‌بندی، آمریکا با 177 موسسه و دانشگاه برتر در صدر دنیا قرار گرفته، به‌طوری‌که از این تعداد، 58 دانشگاه آمریکایی جزء 200 دانشگاه برتر دنیا جای دارند. اما آمارهای کلی به‌دست‌آمده از این رتبه‌بندی حکایت از آن دارد که تعداد دانشگاه‌های آمریکایی و اروپایی که در سال‌های قبل در رده‌های زیر 100 و 200 قرار داشته‌اند، در رتبه‌بندی 2023 به‌طور چشمگیری کاهش نشان می‌دهند و کارشناسان با استناد به همین امر هشدار داده‌اند که حاکمیت دانشگاه‌های غربی رو به افول است.

 ژاپنی‌ها در صدر آسیا؛ چین در مسیر صعود
در گزارشی که تایمز به‌تازگی منتشر کرده، 7 دانشگاه از چین به‌طور بی‌سابقه‌ای طی سال‌های اخیر جزء 100 دانشگاه برتر دنیا در رتبه‌بندی 2023 این پایگاه رتبه‌بندی قرار گرفته است. این در حالی است که 6 دانشگاه از چین در سال گذشته و تنها دو دانشگاه در 5 سال گذشته از چین جزء 100 دانشگاه برتر رتبه‌بندی جهانی تایمز حضور داشته‌اند. دانشگاه «شینهوآ» که چند سالی است برترین دانشگاه چینی در بسیاری از رتبه‌بندی‌های جهانی به حساب می‌آید، بهترین عملکرد را در میان سایر دانشگاه‌های این کشور به خود اختصاص داده و امسال رتبه 16 و نیز دانشگاه «پکینگ» چین هم‌ رتبه 17 رتبه‌بندی تایمز را از آن خود کرده است. چین چهارمین کشور دنیا با بالاترین تعداد دانشگاه‌ها در فهرست 200 دانشگاه برتر پایگاه تایمز محسوب می‌شود. حدود 11 دانشگاه از این کشور جزء 200 دانشگاه برتر رتبه‌بندی 2023 حضور دارند در حالی که این تعداد در سال 2022 تنها 10 دانشگاه بوده است که در رتبه‌بندی جدید از استرالیا و هلند، هر کدام با 5 دانشگاهی که در 200 دانشگاه برتر دنیا دارند، بالاتر قرار گرفته است. از مجموع 1799 دانشگاهی که در رتبه‌بندی 2023 تایمز حضور دارند، قاره آسیا با 669 دانشگاه، پرتعدادترین دانشگاه‌های دنیا را این رتبه‌بندی در اختیار دارد. در این بین، ژاپن با 117 دانشگاه در صدر آسیا و به دنبال آن، چین با 95 و هند با 75 دانشگاه در رده‌های بعدی شمار دانشگاه‌های برتر آسیا قرار دارند. افزایش رتبه دانشگاه‌های چین همچنان ادامه دارد و از نظر مقالات و استنادهای انتشارات مقالات رشد قابل توجهی داشته‌اند. از دهه 1990 تاکنون، چین پیشرفت‌های چشمگیری در رقابت‌پذیری دانشگاه‌های این کشور و برتری آن در امر تحقیق و پژوهش داشته است که جزء سیاست‌های جسورانه دولت این کشور به‌شمار می‌رود. با توجه به همین سیاست‌ها، چین در زمینه تولید مقالات دانشگاهی از آمریکا هم بالاتر رفته و کیفیت مقالات هم با سرعت زیادی رشد می‌کند. دو دانشگاه توکیو و کیوتو از ژاپن به ترتیب با کسب رتبه 39 و 68 جزء 100 دانشگاه برتر دنیا در این رتبه‌بندی قرار دارند. ژاپن با 117 دانشگاهی که در رتبه‌بندی 2023 تایمز دارد، بعد از آمریکا با 177 دانشگاه، دومین کشور پرنماینده به‌شمار می‌رود. پس از آن انگلیس با 103 دانشگاه قرار دارد. 
در این بین، هند با 75 دانشگاه ششمین کشور در این رتبه‌بندی در زمینه تعداد دانشگاه‌های حاضر است. تعداد دانشگاه‌های هند در مقایسه با 56 دانشگاه در سال 2020 بیش از دو برابر شده است. این تعداد در سال 2017 تنها 31 دانشگاه بوده است. موسسه علوم هند برترین دانشگاه این کشور است که رتبه بین 250 تا 300 را از آن خود کرده است. رهبران سیاسی این کشور بر لزوم پیوستن هند به شبکه اقتصاد جهانی دانش تاکید کرده و اطمینان داده‌اند که دانشگاه‌ها باید برای ارتقاء سطح علمی با یکدیگر رقابت و همکاری داشته باشند. سنگاپور دیگر کشور آسیایی است که دو دانشگاه از این کشور شامل دانشگاه ملی سنگاپور (نوزدهم) و دانشگاه فنی نانیانگ در رتبه بالای 50 در این رتبه‌بندی حضور دارند.

 رشد 37 درصدی تعداد دانشگاه‌های قاره سیاه در رتبه‌بندی
به گزارش تایمز، آفریقا که چند سالی است روی ارتقای سطح آموزش عالی خود تلاش کرده و برنامه‌های ویژه‌ای برای همکاری با غرب و آمریکا برای استفاده از تجربیات آنها دارد، در رتبه‌بندی امسال بالاترین مشارکت را داشته به‌گونه‌ای که با رشد 36.6 درصدی روبه‌رو شده و تعداد دانشگاه‌های این قاره از 71 دانشگاه در رتبه‌بندی سال 2022 به 97 دانشگاه در رتبه‌بندی 2023 افزایش یافته است. در رتبه‌بندی امسال 5 کشور آفریقایی به تازگی و برای اولین بار به رتبه‌بندی تایمز راه پیدا کرده‌اند که عبارتند از موریس، موزامبیک، نامیبیا، زامبیا و زیمبابوه. دانشگاه «کیپ‌تاون» برترین دانشگاه آفریقایی است که در رتبه‌بندی امسال تایمز با 23 پله صعود، رده 160 را از آن خود کرده است. تعداد دانشگاه‌های نیجریه نسبت به 6 دانشگاهی که در سال گذشته داشت، دو برابر شده و به 12 دانشگاه رسیده است. 5 دانشگاه برتر آفریقا از نظر تعداد شامل مصر 26 دانشگاه، آفریقای‌جنوبی 15 دانشگاه، الجزایر 13 دانشگاه، نیجریه 12 دانشگاه و مراکش 8 دانشگاه می‌شود. داده‌ها حاکی از آن است که زمان شکوفا شدن آفریقا از راه رسیده است. دانشگاه‌های این قاره به‌طور چشمگیری در سطح جهانی حاضر شده‌اند و رقابت تنگاتنگی را در حوزه اقتصاد دانش جهانی آغاز کرده‌اند. این رقابت‌ها به همکاری‌های تحقیقاتی بین‌المللی نیز کمک می‌کند.

 غرب و حاکمیتی که از دست می‌رود
آمریکای لاتین و منطقه کارائیب نیز در رتبه‌بندی امسال تایمز رکورد 140 دانشگاه از 12 کشور را به دست آورده است. برزیل، مکزیک و کلمبیا بالاترین تعداد دانشگاه ورودی به این رتبه‌بندی را در اختیار داشته‌اند به‌طوری که 5 دانشگاه جدید برای مکزیک و کلمبیا و چهار دانشگاه برای برزیل در رتبه‌بندی 2023 قرار گرفته‌اند. کارشناسان برتر پایگاه رتبه‌بندی تایمز با استناد به داده‌های به دست آمده اعلام کرده‌اند که بررسی‌ها حکایت از تغییر جدی در تعادل قدرت اقتصاد دانشی جهان دارد به‌طوری که به نظر می‌رسد جهان غرب در حال از دست دادن حاکمیت دیرینه خود در رتبه‌بندی‌های جهانی است. از دیدگاه کارشناسان رتبه‌بندی دانشگاهی، این تغییر که بیانگر ارتقای سطح جهانی است، خبر خوبی برای دنیا محسوب می‌شود. به نظر می‌رسد موج فزاینده‌ای که بسیاری از کشورها با آن مواجه شده‌اند، سطح علمی دنیا را از بالا می‌برد و رتبه‌بندی‌ها از حاکمیت غرب خارج می‌شوند و می‌توان امیدوار بود که به این ترتیب، دسترسی به آموزش‌هایی با کیفیت بالا در سطح جهانی فراهم شده و این امر به کاهش فرار مغزها از کشورهای در حال توسعه نیز کمک می‌کند؛ چراکه وقتی سطح علمی دانشگاه‌های کشورهای مختلف رشد می‌کند، دانشجویان ترجیح می‌دهند در کشور محل زندگی خود تحصیل کنند. در جدیدترین رتبه‌بندی تایمز، دانشگاه آکسفورد از انگلیس برای هفتمین سال متوالی در رتبه نخست رتبه‌بندی تایمز جا خوش کرده است. پس از آن نیز دانشگاه هاروارد از آمریکا، دانشگاه کمبریج از انگلیس، دانشگاه استنفورد، موسسه فناوری ماساچوست (MIT)، موسسه فناوری کالیفرنیا، دانشگاه پرینکتون، دانشگاه کالیفرنیا برکلی و دانشگاه یال همگی از آمریکا و کالج امپراطوری لندن در رده‌های بعدی قرار گرفته‌اند.

 قدرت رو به افول آمریکا و انگلیس
اگرچه کشورهای آمریکایی با 177 دانشگاه بر کشورهای دنیا با بالاترین تعداد دانشگاه‌ها غلبه داشته و 7 دانشگاه در جمع 10 دانشگاه و 12 دانشگاه در میان 20 دانشگاه برتر رتبه‌بندی تایمز دارد، انتظار می‌رود در سال‌های آتی، برتری آن با افزایش تعداد دانشگاه‌های آسیایی در رتبه‌های زیر 100، به چالش کشیده شود. آمارها بیانگر آن است که شمار دانشگاه‌های آمریکایی در رتبه‌های زیر 100 از 43 دانشگاه در سال 2018 به 34 دانشگاه در سال جاری رسیده است. در‌حالی‌که آمریکا و انگلیس تا سال‌ها از نظر حضور در صدر جدول رتبه‌بندی‌ها همچنان غالب هستند، شواهد نشان می‌دهد که قدرت و حاکمیت نسبی آنها رو به افول است. 
آمریکا هم مانند بسیاری از کشورهای اروپایی با افت تعداد دانشگاه روبه‌رو شده و 7 دانشگاه آن در جمع 10 دانشگاه برتر قرارگرفته‌اند که نسبت به سال گذشته یک دانشگاه کمتر شده است. آمریکا با چین که رتبه‌های بالایی را هم به‌خود اختصاص داده رقابت تنگاتنگی دارد و چینی‌ها در زمینه استناد به مقالات درحال نزدیک‌شدن به آمریکایی‌ها هستند. سنگاپور به‌عنوان یک کشور آسیایی درحال‌ رشد است و دانشگاه‌های خاورمیانه که در صدر آن عربستان صعودی قراردارد، هرسال با رشد قابل توجهی روبه‌رو هستند. دانشگاه تورنتو به‌عنوان برترین دانشگاه کانادا در مقام 18ام قرار دارد. این کشور نیز 7 دانشگاه برتر را در جمع 200 دانشگاه برتر این رتبه‌بندی دارد که تعداد 4 دانشگاه نسبت به سال گذشته کمتر شده است. 
در اروپا و خارج از انگلیس، دانشگاه ETH Zurich سوئیس بالاترین رتبه را از آن خود کرده و از جایگاه پانزدهم به یازدهم ارتقاء یافته است. همچنین استرالیا هم جزء کشورهای برتری است که 10 دانشگاه آن در جمع 200 دانشگاه برتر از نظر پایگاه تایمز جا خوش کرده‌اند. دانشگاه ملبورن به‌عنوان پرافتخارترین دانشگاه استرالیا، رتبه 34 را به خود اختصاص داده که نسبت به سال 2022 با رتبه 33، بهترین عملکرد را دارد. همچنین 170 دانشگاه نیز برای نخستین بار در این رتبه‌بندی حضور دارند که 74 دانشگاه از آسیا، 53 دانشگاه از اروپا، 25 دانشگاه از آفریقا، 17 دانشگاه از آمریکای جنوبی و 6 دانشگاه از آمریکای شمالی هستند. در سطح کشوری، 13 دانشگاه از چین، 9 مورد از لهستان، 8 دانشگاه از ایران، 8 مورد از پاکستان و 7 دانشگاه از ترکیه حاضر هستند. از جمع این 170 دانشگاه، دانشگاه Humanitas University ایتالیا بهترین عملکرد را بین دانشگاه‌های دیگر دنیا از آن خود کرده است. کارشناسان معتقدند دانشگاه‌های جهان هرچه بیشتر در زمینه خلاقیت و نوآوری رشد کرده‌اند و در زمینه همکاری‌های بین‌المللی هم ارتقا یافته‌اند که خبر خوبی برای دانشگاه‌های دنیا به شمار می‌رود، به‌طوری‌که همین همکاری‌ها می‌تواند به حل بسیاری از چالش‌های مشترک دنیا از قبیل تغییرات آب و هوایی و همه گیری‌های آینده بینجامد.

 کاهش 3 درصدی حضور اروپا
انگلیس با 28 دانشگاه، دومین و آلمان با 22 دانشگاه سومین کشور با بالاترین دانشگاه در جمع 200 دانشگاه برتر تایمز هستند. اما آنچه مسلم است، اروپا دستخوش تغییراتی در سال‌های اخیر شده است. دانشگاه‌های برتر در فرانسه، هلند، سوئد، فنلاند، نروژ و ایرلند جایگاه خود را در این رتبه بندی از دست داده‌اند. باوجود این، دانشگاه برتر ایتالیا یعنی Humanitas و دانشگاه‌های برتر فرانسه، سوئیس و آلمان در جمع 100 دانشگاه برتر تایمز نسبت به سال 2022 ارتقا یافته‌اند. اروپای شرقی و مرکزی از جمله دانشگاه‌های مجارستان و استونی در جمع 250 دانشگاه برتر دنیا قرار گرفته و لهستان نیز با 9 دانشگاه وارد این رده بندی شده است. در این میان، آلمان نیز جزء کشورهایی است که به موفقیت بی‌سابقه‌ای دست پیدا کرده به‌طوری که 9 دانشگاه از این کشور در رتبه‌بندی امسال در 100 دانشگاه برتر و 22 دانشگاه در جمع 200 دانشگاه این رتبه‌بندی قرار گرفته‌اند. دانشگاه فنی مونیخ به‌عنوان برترین دانشگاه این کشور و با 8 پله صعود به رده 30ام ارتقا یافته است. دانشگاه برن سوئیس نیز از رتبه 101 در سال گذشته به 94 رسیده است. در این بین، دانشگاه تحقیقاتی پاریس با 7 پله سقوط به رده 47 و دانشگاه کارولینسکای سوئد نیز با 10 پله سقوط به رده 49ام رسیده است. 
با وجود اینکه اروپا برای ابرقدرت شدن در آموزش عالی و تحقیقات تلاش می‌کند، اما به نظر می‌رسد تغییر مهمی در ایجاد تعادل در اقتصاد دانشی اتفاق افتاده و باعث شده آسیایی‌ها از اروپایی‌ها پیشی بگیرند به‌طوری که آسیا در این رتبه بندی با 669 دانشگاه برترین قاره و بعد از آن اروپا با 639 و آمریکای شمالی با 234 دانشگاه در رده‌های بعدی قرار گرفته‌اند. این در حالی است که در سال 2018، حدود 38.4 درصد از تمام دانشگاه‌های رتبه‌بندی تایمز از اروپا بوده‌اند اما این آمار در سال 2023 به 35.5 درصد افت داشته است. دانشگاه آکسفورد انگلیس برای هفتمین سال پیاپی برترین دانشگاه دنیا در رتبه‌بندی تایمز شده است؛ این در حالی است که انگلیس با نگرانی‌های بزرگی در زمینه افزایش جدایی از مراکز تحقیقاتی قاره اروپا و کاهش درآمدهای تحقیقاتی مواجه است، به‌طوری‌که درآمدهای تحقیقاتی این کشور نسبت به سال گذشته تا 4 درصد کاهش داشته است و همین مساله در کاهش تعداد دانشگاه‌های برتر انگلیس در رتبه بندی 2023 تایمز تاثیر داشته است.

 افزایش بودجه‌های تحقیقاتی رمز ارتقای دانشگاه‌های استرالیا
استرالیا با اینکه موقعیت قدرتمندی در رتبه ‌دی 2023 تایمز دارد، اما 2 دانشگاه خود را در جمع 200 دانشگاه برتر ازدست داده است. درحال‌حاضر، ملبورن دارای دو دانشگاه برتر استرالیایی است و دانشگاه ملبورن از جایگاه 33 در سال گذشته به 34 در سال جاری رسیده است که یک‌پله سقوط را نشان می‌دهد. اما دانشگاه موناش با ارتقای 13 پله‌ای از رتبه 57 به 44 رسیده است. بیشتر دانشگاه‌های استرالیایی بیشتر از آن که افت داشته باشند، با ارتقای رتبه مواجه شده‌اند و این قاره درحال‌حاضر 7 دانشگاه در جمع 100 دانشگاه برتر دارد که در مقایسه با سال گذشته یک دانشگاه اضافه شده است. در این‌میان، سه دانشگاه نیوزیلند جایگاه خود را در رتبه‌بندی 2023 ازدست داده‌اند. کارشناسان دلیل این ارتقا را افزایش سطح بودجه‌های تحقیقاتی در دانشگاه‌های این قاره عنوان کرده‌اند که در 15 سال گذشته رخ‌داده است و علاوه‌بر آن می‌توان به بهره‌وری‌های تحقیقاتی قوی، همکاری‌های بین‌المللی قدرتمند و موفقیت‌های درازمدت در جذب بازار دانشجویان بین‌المللی اشاره کرد. در سال جاری، برای اولین‌بار اقیانوسیه گوی سبقت را در جذب دانشجویان بین‌المللی از آمریکای شمالی ربوده است. 

رشد 10 درصدی دانشگاه‌های ایرانی در رتبه‌بندی جدید

رتبه‌بندی 2023 تایمز درحالی منتشر شده است که بسیاری از کشورهای اروپایی و آمریکایی با کاهش تعداد دانشگاه‌های برتر خود مواجه شده‌اند. اما در این‌میان و با تمام تلاشی که غرب برای عقب نگه‌داشتن ایران از پیشرفت‌های علمی به‌خرج داده، تعداد مراکز آموزش عالی ایران در مقایسه با سال گذشته با رشد 10 درصدی روبه‌رو بوده است. تعداد دانشگاه‌های ایران در رتبه‌بندی 2023 تایمز به 65 مرکز رسیده و این درحالی است که سال گذشته این تعداد 58 دانشگاه بود. این رشد درحالی اتفاق افتاده است که رشد دانشگاه‌های ایران از سال 2016 اتفاق افتاده است به‌طوری که تا سال 2015 تنها 2 دانشگاه از ایران در این رتبه‌بندی حاضر بوده‌اند. اما از سال 2016 به‌بعد، تعداد دانشگاه‌ها با رشد قابل توجهی مواجه شده‌اند. تعداد دانشگاه‌ها از 29 دانشگاه در سال 2019 به 40 دانشگاه در سال 2020 رسیده است. ایران ششمین کشوری است که بیشتر از 50 دانشگاه را در رتبه‌بندی امسال تایمز دراختیار دارد. 

 8 دانشگاه نخست ایران، علوم پزشکی هستند
دانشگاه‌های علوم پزشکی گلستان، علوم پزشکی کردستان و علوم پزشکی مازندران سه دانشگاه ایرانی هستند که علاوه‌بر کسب رتبه اول تا سوم در میان دانشگاه‌های ایران، رده‌های 351 تا 400 جهان را نیز از آن خود کرده‌اند. بعد از آن، دانشگاه علوم پزشکی اراک، دانشگاه علوم پزشکی بابل، دانشگاه فنی نوشیروانی بابل، دانشگاه علوم پزشکی قزوین، دانشگاه علوم پزشکی قم، دانشگاه صنعتی‌‌شریف و دانشگاه علوم پزشکی ارومیه در رده‌های چهارم تا دهم کشور و 401 تا 500 جهان جای گرفته‌اند. دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد در این رتبه‌بندی در جایگاه دوازدهم کشور و رتبه 501 تا 600 جهان قرار گرفته است. نکته جالبی که در رتبه‌بندی 2023 تایمز وجود دارد این است که بیشترین تعداد دانشگاه‌های برتر ایران را دانشگاه‌های علوم‌پزشکی به‌خود اختصاص داده‌اند به‌طوری که از جمع 10 دانشگاه برتر کشور، 8 دانشگاه علوم‌پزشکی هستند و این رقم در میان 20 دانشگاه داخلی، 13 دانشگاه علوم پزشکی است. 

 جایگاه جدید دانشگاه‌های برتر کشور در تایمز 2023
دانشگاه تهران که جزء نامدارترین دانشگاه‌های کشور است، در این رتبه‌بندی در جایگاه 27 کشور قرار گرفته است که در مقایسه با سال 2022 که جایگاه 30 را در کشور داشت، سه پله صعود کرده است. اما در این‌میان، دانشگاه صنعتی‌شریف که سال گذشته در رده چهارم کشور قرار داشت، در رتبه‌بندی امسال تایمز در جایگاه نهم کشور قرار گرفته است. علاوه‌بر این، دانشگاه صنعتی امیرکبیر که سال گذشته در رده پنجم کشور و 501 تا 600 قرار داشت، امسال به رده 17 کشوری و 601 تا 800 در دنیا تنزل کرده است. دانشگاه شهید بهشتی در رتبه‌بندی سال گذشته تایمز در رده 27 کشوری و 801 تا 1000 دنیا قرار داشت و در 2023 به رده 30 در کشور تنزل پیدا کرده و همان رتبه جهانی را حفظ کرده است. علاوه‌براین، دانشگاه علم و صنعت هم در رتبه‌بندی سال گذشته تایمز در رده 12 کشوری و 601 تا 800 در دنیا قرار داشت و در سال 2023 با یک رتبه ارتقا در کشور رتبه 11 و در دنیا هم با افزایش جایگاه به رتبه 501 تا 600 رسیده است.