بازخوانی آرزوی محقق‌نشده علی‌حاتمی

کیانا تصدیق مقدم، خبرنگار گروه فرهنگ: «من یک آرزوی بسیار مهم دارم و آن این است اگر عمر ناقابلم یاری کند و اگر مهر خداوند شامل زندگی هنری‌ام شود یک‌بار به ساخت یک شخصیت بدون نقطه‌ضعف بپردازم و آن ساخت فیلم عظیمی از زندگی حضرت رسول‌خدا(ص) است. من از روزی که فیلم محمد(ص) و یا «الرساله» آثار مصطفی عقاد را دیدم، همواره این آرزو را داشته و دارم و از خداوند می‌خواهم که قبل از مرگم این توفیق نصیبم شود.»
متنی که خواندید بخشی از گفت‌وگوی علی حاتمی با روزنامه ابرار در سال 75 است. حاتمی در این گفت‌وگو درباره آرزوی مهمش که ساخت فیلمی با موضوع زندگی حضرت محمد(ص) بود، صحبت کرد. او بعد از گذشت 4ماهه از مطرح کردن آرزویی که داشته، در آذرماه سال 75 درگذشت و سرانجام این آرزو ناکام ماند، این درحالی بود که 10 فصل از فیلمنامه آخرین پیامبر یا همان «محمد رسول‌الله(ص)» به‌دست زنده‌یاد علی حاتمی نوشته شده بود؛ هرچند دیگر فرصتی برای بازنویسی آن پیدا نکرد. علی حاتمی فیلمنامه این اثر را به سفارش مرکز طرح پژوهش کاربردی سینمای ایران نوشته بود. حاتمی برای نگارش این فیلمنامه از شیوه نمایش ایرانی به این صورت که اجرا آن را به شبیه‌خوانی تبدیل کند، استفاده کرد. او هر فصلی را که می‌نوشت، دکوپاژ می‌کرد که برای ساخت آماده باشد.

    ساخت این فیلم‌ 5 سال طول می‌کشید
امید روحانی، بازیگر، منتقد و یکی از نزدیکان علی حاتمی در گفت‌و‌گویی با ایسنا، درباره شکل‌گیری فیلمنامه این اثر گفت: «سال‌های 71 - 70 مرکز پژوهش کاربردی سینمای ایران که در آن دوره رئیس آن آقای خوشنویس بود، تصمیم گرفتند فیلمنامه‌های را به فیلمسازان مختلف پیشنهاد دهند. برهمین‌اساس جلسات و دعوت‌های مختلفی از فیلمسازان بزرگی همچون مخملباف، بیضایی، کیمیایی، مهرجویی، ‌تقوایی، حاتمی، کیارستمی و دیگران انجام شد که از این میان یک تعدادی آمدند که براساس آن بحث‌ها و گفت‌وگوها، فیلمنامه‌های مختلفی هم نوشته شد. به‌عنوان نمونه مسعود کیمیایی فیلمنامه «عین‌القضات» را نوشت، علی حاتمی هم فیلمنامه «آخرین پیامبر» را نوشت و سپس به آن مرکز تحویل داد و درحقیقت این فیلمنامه‌ها برای آن مرکز بود و اگر الان هم، آن مرکز وجود داشته باشد چون فیلمنامه‌ها را خریده است، خودش نیز حق ساخت آن را دارد.»
روحانی که در سال 77 دبیر سرویس صفحات لایی روزنامه‌ گزارش روز بود، دو سال بعد از درگذشت حاتمی، در سه شماره پیاپی، فیلمنامه «آخرین پیامبر» را چاپ کرد. او گفته بود که حاتمی بعد از اینکه فیلمنامه را به مرکز تحویل داد و دید به‌مرحله تولید نرسید، خودش می‌خواست فیلمنامه را چاپ کند، اما گرفتار بیماری سختی شد و فرصت این کار را از دست داد. روحانی درباره این اثر گفته بود، بر اساس صحبت‌هایی که با حاتمی داشته، فیلمنامه «آخرین پیامبر» پرهزینه بوده و تولید آن چیزی حدود 5 سال طول می‌کشید.
روحانی به‌شیوه خاصی که مرحوم حاتمی در فیلمنامه «آخرین پیامبر» داشته است، اشاره می‌کند: «تمام آن فیلمنامه با شیوه‌ای برای گریز از سبک اجرایی مصطفی عقاد در فیلم محمد رسول‌الله نوشته شده بود. چون همان‌طور‌که در فیلم محمد رسول‌الله شاهد هستیم، برای نشان دادن حضرت محمد(ص) شیوه‌ای همچون دوربین از نگاه پیامبر و... که نشانه‌های از حضور معصوم را به تماشاگر منتقل کند، استفاده شده است. اما تاکید علی حاتمی این بود که از این شیوه استفاده نکند، بنابراین او از شیوه نمایش ایرانی به این صورت که اجرا آن را به «شبیه‌خوانی» تبدیل کند، استفاده کرد. به هرحال این شیوه خاص «حاتمی» بود و خودش هم می‌توانست آن را بسازد و هر فصلی که می‌نوشت، دکوپاژ می‌کرد که برای ساخت آماده باشد.»

    ساخت فیلم در کشورهای عربی
عزت‌الله انتظامی، بازیگر فقید سینمای ایران هم درباره این اثر حاتمی گفته بود: «زین‌العابدین رهنما، کتاب زیبا و قشنگی درباره حضرت محمد(ص) نوشته بود که علی حاتمی تصمیم گرفت فیلمنامه‌ای براساس این کتاب آماده کند. فیلمنامه آماده شد ولی سناریو رد شد و آقای حاتمی آن را به آقای رهنما برگرداند. علی حاتمی سناریوی دیگری را با نام «آخرین پیامبر» آماده کرد و آن را به من داد تا بخوانم و نظرم را بدهم. آن را خواندم و خیلی خوشم آمد، درواقع خیلی خوب روی آن کار شده بود. فقط پیشنهاد کردم به‌خاطر اینکه فضای‌ کار درست دربیاید در کشورهای عربی ساخته شود که نظر خود حاتمی هم همین بود. این سناریو مورد تایید مراجع قم هم قرار گرفت و پروژه بسیار عظیمی بود و بعد از سریال «هزاردستان» تنها سریالی بود که دوست داشتم در آن بازی کنم که نشد.»
به گفته انتظامی، حاتمی علاقه زیادی به تولید این اثر داشت و به همین دلیل دوباره شروع به نوشتن کرد و نتیجه‌اش شد سناریوی «آخرین پیامبر». به ‌گفته وی حاتمی می‌خواست این اثر را در کشورهای عربی تولید کند. درواقع او می‌خواست دولت‌های دیگر را برای ساخت این مجموعه به مشارکت بکشاند که بیماری‌اش به او مهلت انجام این کار را نداد.
امید روحانی در صحبت‌هایش گفته بود این فیلمنامه خاص علی حاتمی است و فقط خودش می‌تواند آن را بسازد، انتظامی هر بار به این امر تاکید کرده و گفته است: «با وجود اینکه سناریوی این سریال کامل است، اما شخص دیگری نمی‌تواند این کار را بسازد، درواقع سبک حاتمی این بود که سناریوها را کامل نمی‌نوشت اما وقتی می‌خواندیم به پیکره کار پی‌می‌بردیم.»

    «آخرین پیامبر» شاهکار حاتمی است
محمدمهدی دادگو، تهیه‌کننده سینما و تلویزیون که از دوستان نزدیک حاتمی بود هم درباره تولید این اثر گفته بود: «حاتمی مدت‌ها تحقیق می‌کرد و با روحیات خاصی که داشت شب‌ها با وضو سراغ کار می‌رفت، دل می‌سپرد و فیلمنامه را می‌نوشت. او متن را تمام و کمال نوشته و چیزی باقی نگذاشته است، هرچند در قید و بند نوشته نبود و به‌عنوان کارگردانی خلاق و بدیهه‌ساز برای بداهه هم کار می‌گذاشت، اما این سناریو را کامل نوشته است. حتی همان سال‌ها برای اینکه از روایات و احادیث فیلمنامه اطمینان پیدا کند، از رئیس مجمع تقریب‌مذاهب مشاوره گرفت که کار تایید شد و مورد‌توجه قرار گرفت. این فیلمنامه شاهکاری است که علی حاتمی آن را با ذهن باز نوشته است، اما متاسفانه عمر او وفا نکرد تا آن را بسازد.»