سیستم آموزشی جدید پیش روی دانشگاه‌های روسیه

ندا اظهری، خبرنگار:آموزش عالی در روسیه به‌دلیل گسترده بودن این کشور و نیز داشتن جمعیت زیاد و وجود دانشجویان بین‌المللی اهمیت بالایی دارد. این کشور با وسعت چشمگیرش با 14 کشور مرزهای مشترک دارد. دولت این کشور از سال‌ها پیش به‌اتفاق تعدادی از کشورهای اروپایی سیستم آموزشی بر پایه «فرآیند بلونیا» را در پیش گرفته است که به گروه‌بندی مقاطع تحصیلی در دوره‌های آموزش عالی می‌انجامد. روسیه با گستردگی در دو قاره بزرگ‌ترین کشور جهان است. این کشور با توجه به اینکه یکی از سریع‌ترین اقتصادهای درحال رشد جهان را در اختیار دارد، سال‌هاست به‌دنبال جهانی‌سازی سیستم آموزش عالی خود است و در این راستا روی توسعه دانشگاه‌ها و افزایش حمایت از متقاضیان بین‌الملل سرمایه‌گذاری کرده تا بتواند سیستمی کم‌نقص را در آموزش عالی طراحی و اجرایی کند. حالا بعد از گذشت سال‌ها از تجربه این کشور در پیروی از یک سیستم آموزشی اروپایی، دولت این کشور تصمیم‌گرفته سیستم جدیدی را جایگزین سیستم فرآیند بلونیا کند. برهم‌خوردن روابط روسیه و اروپا بعد از شروع جنگ روسیه و اوکراین بهانه اولیه این کشور برای جدا شدن از این سیستم ناکارآمد آموزشی عنوان شده است.

  تمرکز دانشگاه‌ها روی علم و فناوری
در سیستم آموزش عالی روسیه سه نوع موسسه پایه موسوم به دانشگاه‌ها، آکادمی‌ها و موسسات آموزشی حضور دارند. دانشگاه‌ها طیف گسترده‌ای از رشته‌ها را در تمام سطوح آموزشی ارائه می‌دهند. آکادمی‌ها، سیستم آموزش عالی را در هر سطحی ارائه می‌دهند و حجم بالایی از پژوهش را به‌ویژه در یک شاخه تخصصی مانند علوم، هنر و معماری ارائه می‌دهند. موسسات آموزشی هم بخش‌های مستقل دانشگاه‌ها و آکادمی‌ها هستند که رشته‌های آموزش‌های حرفه‌ای را ارائه می‌دهند. این کشور در مقایسه با دیگر کشورهای اروپایی تعداد فارغ‌التحصیل دانشگاهی بیشتری را به خود اختصاص می‌دهد. کارشناسان دلیل آن را تامین بودجه‌های مالی تمام دانشجویان آموزش عالی ازجمله هزینه‌های زندگی در تمامی نقاط روسیه عنوان کرده‌اند. این کشور به‌لحاظ تاریخی روی علم و فناوری در آموزش عالی تمرکز ویژه‌ای دارد و بیشتر موسسات دولتی در روسیه به‌طور حرفه‌ای و تخصصی در این حیطه کار می‌کنند، از این رو آموزش عالی روسیه در این حوزه مشهور است. در راستای کامل کردن موسسات سنتی روسیه، بسیاری از موسسات بخش خصوصی شکل‌ گرفته‌اند که اغلب روی حوزه‌های علمی و فناورانه متمرکز هستند و به‌طور سنتی در زمینه مباحثی چون اقتصاد، تجارت و حقوق فعالیت نمی‌کنند.

   طرح ناکارآمدی که باید حذف شود
سیستم آموزش عالی جدید روسیه بر پایه فرآیند بلونیا اداره می‌شود که شامل دسته‌بندی سطوح آموزشی براساس مقاطع کارشناسی، تخصصی، کارشناسی‌ارشد، تحصیلات تکمیلی و دوره پزشکی است. فرآیند بلونیا مجموعه‌ای از توافقنامه‌های وزرای کشورهای اروپایی است که برای اطمینان از صلاحیت استانداردها و بالا بردن کیفیت مدارک دانشگاهی کشورهای اروپایی انجام شده است. منطقه آموزش عالی اروپا، این فرآیند را تحت کنوانسیون پذیرش لیسبون ایجاد کرده است. طرح فرآیند بلونیا در سال 1999 ازسوی وزرای آموزش عالی 29 کشور اروپایی در دانشگاه «بلونیا» به‌امضا رسید که روسیه بعد از سال‌ها حضور در این طرح، حالا تصمیم گرفته است طرح دیگری را جایگزین این طرح سراسری اروپایی کند. 
به گزارش universityworldnews، شواهد حاکی است که روسیه قرار است به‌مرور در ماه‌های آینده از فرآیند آموزشی بلونیا خارج شود. کارشناسان حوزه آموزش عالی این کشور با استنباط به اینکه فرآیند بلونیا تاثیر مثبتی روی سیستم ملی آموزش عالی این کشور نداشته، تصمیم گرفته‌اند از آن خارج شوند و از طرح دیگری به‌جای آن استفاده کنند. به‌دنبال برهم‌خوردن روابط روسیه با غرب، بسیاری از سیاستمداران معروف و عموم مردم این کشور در اعتراض به تداوم پیروی از این سیستم آموزش غربی در روسیه و شک‌وشبهه‌هایی مبنی‌بر عدم کارایی این سیستم، خواستار توقف استفاده از آن در کشور شده‌اند. این اعتراض‌های گسترده یکی از دلایل اصلی تصمیمات مقامات روسی برای اعمال طرح جایگزین اعلام شده است. رهبر انجمن وکلای روسی و یکی از تحلیلگران ارشد این کشور در حوزه آموزش عالی معتقدند رفتن به‌سوی طرح فرآیند بلونیا هیچ تاثیر مثبتی برای کشور و بخش آموزش عالی به‌دنبال نداشته اما در عوض بسیاری از مزیت‌های مهم سیستم سنتی روسیه و آموزش عالی شوروی را از بین برده است. 
کارشناسان معتقدند که اجرای چندساله سیستم بلونیا نه‌تنها تاثیر مثبتی درپی نداشته، حتی بعد از آغاز جنگ روسیه و اوکراینی نتوانسته به‌عنوان راهی پیشگیرانه، از خروج حجم بالای دانش‌آموزان دبیرستانی و دانشجویان روسیه از کشور جلوگیری کند. آنها طرح بازگشت به طرح سنتی سیستم آموزش عالی این کشور را به متخصصان و کارشناسان تحصیلات تکمیلی ارائه داده‌اند. تمام شواهد موجود مبنی‌بر تصمیم روسیه برای آغاز اصلاحات سیستم آموزش عالی داخلی این کشور است. در این میان دولت روسیه نسبت به خواسته‌های عمومی در این کشور آگاه بوده و تلاش می‌کند واکنش مناسبی را نسبت به آنها ارائه دهد. 
نقطه‌نظر نخست‌وزیر روسیه این است که اگرچه این کشور حدود 20 سال پیش به سیستم بلونیا پیوست، اما این سیستم نمی‌تواند برآورده‌کننده برخی اولویت‌های ملی کشور باشد. او در سخنرانی خود در ماه مارس اظهار داشت که اصلاحات سیستم آموزش عالی روسیه باید به‌گونه‌ای صورت گیرد که برخی ویژگی‌های ملی و کشوری در سازمان آموزش عالی این کشور لحاظ شود.

  نظام آموزش عالی شوروی نقاط‌قوت زیادی داشت
سیستم آموزش عالی شوروی مزایا و نقاط‌قوتی درپی داشت که در سال‌های اخیر با تغییر و تحولاتی روبه‌رو شد اما کارشناسان بر این باورند که باید بررسی‌های دقیقی روی این سیستم آموزشی انجام شود تا از برخی جنبه‌های مثبت آن برای طراحی سیستم جدید استفاده کرد. این درحالی است که بسیاری از مردم روسیه تقاضای بازگشت به دوره‌های پیشین آموزش عالی و استفاده از آزمون‌های دولتی متحد را دارند. نخست‌وزیر روسیه هم معتقد است که باید به‌مرور از سیستم آموزشی بلونیا خارج شد. روسای دانشگاه‌های روسیه هم بر این باورند که درست است 20 سال از عمر سیستم بلونیا می‌گذرد اما به‌نظر می‌رسد این سیستم موجود زنده است که دست‌کم هرچند سال یک‌بار نیاز به تغییرات اساسی پیدا می‌کند و در مورد روسیه هم وقت آن رسیده که تغییراتی بنیادی در حد حذف در آن ایجاد شود. 
از زمان راه‌اندازی و اجرای سیستم بلونیا در بسیاری از کشورهای اروپایی، دنیا دستخوش تغییرات شگرفی بوده است. همه‌گیری کرونا یکی از مواردی است که تغییراتی اساسی در نظام آموزش عالی ایجاد و سازمان تبادلات دانشجویی را متحول کرده است.

  طرح جایگزین آماده اجراست
با توجه به نقایصی که در فرآیند بلونیا مشاهده‌ شده و تبعاتی که به‌دنبال داشته، کارشناسان روسی اقدام به طراحی سیستم ملی جدیدی برای آموزش عالی این کشور کرده‌اند که جهت جایگزینی با سیستم بلونیا طراحی شده است. این طرح جایگزین قرار است طبق زمان‌بندی‌های صورت‌گرفته در ابتدای سال 2023 در روسیه مورداجرا قرار گیرد. این نخستین‌باری است که چهارچوب زمانی برای خروج روسیه از سیستم بلونیا ارائه می‌شود و همین امر نشان‌دهنده جدیت مقامات روسی برای خروج از این سیستم است. بلونیا همان‌طور که گفتیم در سال 1999 به‌منظور ایجاد یک استاندارد جهانی برای آموزش عالی در سراسر اروپا ایجاد شد و در 49 کشور به‌رسمیت شناخته ‌شده است. 

  تفاوت طرح جدید با بلونیا
روسیه در سال 2003 به سیستم بلونیا پیوست و مدارک دانشگاهی «تخصصی» در دوران شوروی را به‌نفع یک سیستم دو سطحی شامل مدارک چهارساله کارشناسی، مدارک اختیاری دوساله فوق‌لیسانس در سال 2009 کنار گذاشت. در طرح بلونیا، دانشجویان برای اخذ مدرک کارشناسی باید دوره‌ای چهارساله را پشت‌سر بگذرانند که آموزش‌های عمومی و پایه در آن ارائه می‌شود. در انتها نیز با ارائه پایان‌نامه و دفاع از آن، این مدرک را کسب می‌کند. دوره تخصص، دوره‌ای 5‌ساله با تمرکز بر کار عملی در صنعت است. افرادی که دوره متوسطه عمومی یا دوره متوسطه فنی‌و‌حرفه‌ای را سپری کرده‌اند، می‌توانند در این دوره‌ها شرکت کنند. در دوره دوساله کارشناسی‌ارشد، دانشجویان در رشته تحصیلی خود تخصص پیدا می‌کنند. دانشجویان در این دوره تحت آموزش کارهای تحقیقاتی قرار می‌گیرند. دانشجویان دوره تخصص و کارشناسی‌ارشد می‌توانند در دوره تحصیلات‌تکمیلی شرکت کنند که یک دوره سه‌ساله به‌صورت تمام‌وقت و چهارساله به‌صورت نیمه‌وقت است. تحصیل، تدریس، کار عملی و پژوهش از جمله فعالیت‌های این دوره به‌شمار می‌رود و دانشجویان حوزه‌ای تحقیقاتی را برای رساله خود انتخاب می‌کنند. افرادی که این دوره را با موفقیت پشت‌سر می‌گذرانند با موفقیت در بخش دفاع از رساله، درجه دانشمند به آنها داده می‌شود. علاوه‌بر این، دوره دیگری هم تحت‌عنوان دوره پزشکی هم در طرح بلونیا درنظر گرفته شده که به‌عنوان مرحله آخر در دوره‌های پزشکی و داروسازی به‌شمار می‌رود. در این دوره دوساله، ترکیبی از دروس تخصصی و مقدماتی علوم‌پزشکی درکنار تجربه عملی در موسسات پزشکی ارائه می‌شود و دانشجویان، مهارت‌ها و توانمندی‌های حرفه‌ای را کسب می‌کنند. 
قرار است در هفته نخست اکتبر، وزارت علوم و آموزش ‌عالی روسیه پیشنهادهایی را درقالب یک سیستم ملی جدید به دومای روسیه ارائه دهد. تاکنون، گروه‌های مختلف دولتی اقداماتی را در این زمینه انجام داده‌اند که سران و دانشمندان دانشگاهی را دربرمی‌گیرد. آنها اهداف و اصولی را برای سیستم ملی جدید برای آموزش ‌عالی در‌نظر گرفته‌اند. شواهد حاکی از آن است که سیستم آموزش‌ عالی جدید مبتنی‌بر مفهوم 2+2+2 خواهد بود که فرصت‌های انعطاف‌پذیری را پیش‌روی دانشجویان فراهم می‌کند تا برنامه‌های آموزشی دانشگاهی دستخوش تغییر و تحولاتی شود. این سیستم جدید 2+2+2 بدان معناست که دو سال نخست اجرای این سیستم به شکل‌گیری دانش بنیادی دانشجویان اختصاص خواهد یافت که معادل مدرک کارشناسی و دو سال دوم هم به مدرک تخصصی و دو سال سوم هم به دوره‌های کارشناسی‌ارشد اختصاص می‌یابد. طبق این سیستم، دانشجویان قادر خواهند بود مسیر آموزش‌ها و تحصیلات خود را از سومین سال تحصیل انتخاب کنند. وزیر سابق علوم و آموزش عالی روسیه به‌عنوان یکی از سرآمدان اصلاحات سیستم آموزش عالی در این کشور عنوان کرده است که با تمرکز روی دو سال آموزش‌های دانشگاهی، می‌توان فرد را در مسیر تغییر فرآیند آموزشی قرار داد. با این تغییر شیوه، سیستم آموزشی بسیار کارآمدتر و منعطف‌تر می‌شود. شواهد بیانگر آن است که در‌حال‌حاضر برخی موسسات آموزش عالی در روسیه آمادگی خود را برای آزمایش این شیوه نوین آموزشی اعلام کرده‌اند.

  مقامات و استادان دانشگاهی همگی موافق تغییرند
سخنگوی رئیس دانشگاه پلی‌تکنیک سن‌پترزبورگ روسیه معتقد است که این سیستم باید بر پایه ویژگی‌های فرهنگی و تاریخی این کشور بنا شده باشد، اما سیستم بلونیا مطابق با ارزش‌های کشورهای غربی طراحی شده است که هرگز مناسب با سیستم آموزش عالی و اصل فرهنگی و تاریخی روسیه نیست. مقامات وزارت آموزش عالی عنوان کرده‌اند که این سیستم جدید به افزایش محبوبیت آموزش عالی در روسیه کمک خواهد کرد که در میان تقاضاهایی که به‌سرعت در‌حال تغییر بازارکار هستند، از اهمیت بالایی برخوردارند. همچنین دولت روسیه هم بر این باور است که طرح جدید برای بیشتر دانشگاه‌های داخلی و برنامه‌ها و رشته‌های  آنها کارآمد عمل می‌کنند. 
به گفته مقامات وزارت علوم و آموزش عالی روسیه، انتقال دانشگاه‌های داخلی به سیستم بلونیا که در سال 2009 آغاز شد و در سال 2013 به کمال رسید، منجر به از بین رفتن تخصص‌ها و صلاحیت‌های خاص فارغ‌التحصیلان شده است. اما این به نوبه خود مشکلات خاصی را در بازار کار فارغ التحصیلان دانشگاهی ایجاد کرده است؛ چراکه مدرک تحصیلی کارشناسی یا کارشناسی‌ارشد، این گروه از فارغ‌التحصیلان را برای مشاغل خاص در روسیه آماده نمی‌کرد، به‌طوری‌که بسیاری از کارفرمایان معتقد بودند از سطح مهارت فارغ‌التحصیلان دانشگاهی رضایت نداشته‌اند و آنها نمی‌توانند پیش از آموزش‌هایی که فارغ‌التحصیلان با اتمام تحصیلات خود باید پشت‌سر بگذارند، مشاغل خوبی را به آنها ارائه دهند. اقدامات وزارتخانه همچنین به نکات مثبت طرح جدید ازجمله تسهیل تبادل دانشجو و کارآموزی آنها و نیز برآورده کردن منافع ملی می‌انجامد. نمایندگان دانشگاه‌های پیشرو در روسیه معتقدند انتقال به سیستم جدید به تقویت پتانسیل تحقیقاتی و آموزشی موسسات آموزش عالی داخلی کمک می‌کند. استادان دانشکده عالی اقتصاد دانشگاه تحقیقات ملی این کشور هم به‌عنوان یکی از معتبرترین دانشگاه‌های روسیه در زمینه اقتصاد اعلام کرده‌اند که طرح جدید دولتی از اهمیت بالایی برای نظام آموزش عالی برخوردار است. از سال 2012، مشکلاتی جدید در آموزش عالی روسیه ایجادشده و وقت آن رسیده است که اصلاحاتی در حوزه‌های خاص به‌ویژه در حوزه تخصص‌های مهندسی و فنی ایجاد شود. درحال‌حاضر، تقاضای بالایی برای رشته‌های مهندسی و فناوری وجود دارد که تقویت دانشجویان در این رشته‌ها می‌تواند به حل مشکلات جایگزین واردات و ایجاد زنجیره‌های شکست‌خورده تعاملات در بخش تجارت کمک کند. در میان اکثر موافقانی که برای جایگزین طرح جدید با سیستم بلونیا در روسیه وجود دارد، مدیر مشاوره و رسانه و کارشناس حوزه آموزش عالی روسیه معتقد است حذف سیستم بلونیا تنها انزوای دانشگاه‌های روسیه را در دنیا به‌ویژه در غرب تشدید می‌کند. این امر منجر به تنگ‌تر شدن مسیر فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های روسیه در راستای فعالیت‌های حرفه‌ای می‌شود و نیز به آنها اجازه نمی‌دهد در اقتصاد فراصنعتی امروزی فعالیت کنند. او در ادامه توضیح داده است که بسیاری از جوانان روسی، تحصیل در خارج از کشور را ترجیح می‌دهند و اغلب پس از فارغ‌التحصیلی به روسیه بازنمی‌گردند و حذف سیستم بلونیا می‌تواند این روند را مختل کند.