نگاهی تاریخی به سنت راهپیمایی اربعین

اگرچه زیارت قبر امام حسین(ع) در روز اربعین توسط جابر بن عبدالله انصاری مرسوم شد، اما بنیانگذار پیاده‌روی دسته‌جمعی در اربعین حسینی، مرحوم شیخ انصاری متوفی سال 1281 ه.ق بود که چنین حرکتی را به‌عنوان رسم و نمادی برای شیعیان معرفی کرد. این رسم بعد از مدتی به‌فراموشی سپرده شد ولی مجددا توسط محدث‌نوری احیا شد و به‌عنوان رسم‌وسنتی نیکو در میان شیعیان رواج یافت. این عالم بزرگوار اولین‌بار در عید قربان به پیاده‌روی از نجف تا کربلا اقدام کرد که سه‌روز در راه بود و حدود 30 نفر از دوستان و اطرافیانش وی را همراهی می‌کردند. از آن زمان، محدث‌نوری تصمیم گرفت هرسال این کار را تکرار کند. ایشان آخرین‌بار در سال 1319 هجری، با پای پیاده به حرم اباعبدالله حسین(ع) مشرف شد. این اقدام، زمینه‌ساز پیاده‌روی بسیاری از عاشقان اهل‌بیت(ع) شد و در راستای انجام این مراسم معنوی، برخی علما و مراجع تقلید نیز پای پیاده به کربلا رفتند، ازجمله این افراد میرزاجوادآقا ملکی‌تبریزی، یکی از مراجع عالی‌قدر جهان تشیع بود که چندین‌بار پای پیاده از عتبه علوی رهسپار عتبه حسینی شد. ایشان درباره مراقبه و بزرگداشت روز اربعین حسینی می‌گوید: «بر مراقبه‌کننده الزام است که بیستم صفر (روز اربعین) را برای خود، روز حزن و ماتم قرار دهد و بکوشد که امام شهید(ع) را در مزار حضرتش زیارت کند؛ هرچند تنها یک‌بار در تمام عمرش باشد.»
با کودتای بعثی‌ها در عراق و ضدیت آنها با اسلام و اعلام فتوای آیت‌الله‌العظمی حکیم مبنی‌بر خروج بعثی‌ها از اسلام، سختگیری‌های حکومت بعث بر شیعیان تشدید شد. سیاست سرکوب و آدمکشی حکومت بعثی با گرایش‌های تند ناسیونالیسم عربی به‌همراه سیاست تجاوز سرزمینی و گسترش ارضی، عراق را به‌سمت یک فضای شدیدا امنیتی سوق داد. صدام حسین، به بهانه‌های مختلف کسانی را که تصور می‌کرد با او هماهنگ نیستند یا مخالفند، سربه‌نیست و از هر رویه‌ای برای سرکوب استفاده می‌کرد. آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، این شرایط را سخت‌تر کرد و ایرانی‌های مقیم عراق اخراج شدند. الگوهای مختلف عزاداری جامعه شیعیان نیز هدف دولت بعثی قرار گرفت.
تقریبا طی 30 سال حکومت صدام، مراسم راهپیمایی اربعین به‌طور رسمی در عراق برگزار نشد و اگر شیعیانی اقدام کردند، از راه‌های مخفی و خارج از دید ماموران و از طریق روستاها و نخلستان‌ها به‌سمت کربلا حرکت می‌کردند، بدون آنکه تظاهری در این جهت داشته باشند. قتل‌عام‌های شیعیان توسط صدام، مخاطره‌آمیز بودن این اعمال را بیش‌ازپیش می‌کرد.
بعد از سقوط رژیم بعث و اعدام صدام، هرچند عراق، همزمان به مشکل حضور خارجی‌ها و خطر حضور القاعده، بعثی‌های تروریست و ده‌ها بحران داخلی و خارجی مبتلا شد. با ‌وجود این، حرکت عمومی شیعیان عراق، ایران، لبنان، قطیف و احصاء (در عربستان)، پاکستان، افغانستان، اروپا، امریکا و... برای زیارت حضرت سیدالشهداء(ع) موج جدیدی را در جهان اسلام به‌دنبال آورد. از سوی دیگر، ظهور مسلحانه پدیده‌های وهابی که مانند زمان ظهور وهابیت، به مراکز شیعی حمله‌ور شدند و حرم امامین‌عسگریین(ع) را در سامرا منفجر کردند و عتبات عالیات را مکرر مورد هجوم قرار دادند. این‌بار شیعیان بیش‌ازپیش یکدیگر را یافتند و حول وجود حضرت سیدالشهداء(ع) و عاشورا متحد شدند. اکنون چندسالی است که شکل جدیدی از زیارت اربعین آشکار شده است؛ زیارتی که آرام‌آرام هویت جدید شیعه را در عراق و خاورمیانه و سپس جهان رقم‌زده است.