سیستم حمل‌ونقل در اربعین ۱۴۰۲ غافلگیر نشود!

ابوالقاسم رحمانی - علی صولتی، گروه جامعه: غالب آنچه از اربعین امسال شنیدیم، اخبار منفی نارسایی‌های مدیریتی، کمبود امکانات، محدودیت‌های مختلف زائران و غافلگیری مدیران بود. آنچه فی‌الحال از مشاهدات عینی ما پیداست اما جریان مطلوب و بدون مشکل برگزاری پیاده‌روی بزرگ اربعین حسینی درست دو روز مانده به فرا رسیدن اربعین است. بازه زمانی‌ای که البته نمی‌تواند کاملا ملاک کم و کیف مدیریت اربعین امسال قرار گیرد و سرپوشی بر نارسایی‌های موجود در روز‌های گذشته شود، اما این روز‌ها از حیث اینکه هم مسیر و جریان سفر زائران به آن سوی مرز‌ها باز است و هم خیل عظیمی از آنها مشغول بازگشت به ایران هستند اهمیت بسیار دارد. دو روز گذشته از این نظر که هم سفر زائران به عراق نیازمند مدیریت ویژه بود و هم بازگشت‌شان به ایران نیاز به تمهیدات خاص داشت، از حیث وجود چالش و دشواری‌های مختلف در بعد مدیریتی اربعین، احتمالا سخت‌ترین و چالش‌برانگیز‌ترین روز‌های دهه منتهی به اربعین حسینی بود. به گفته سخنگوی دولت «تا امروز رکورد سفر اربعین در مدت زمان مشابه شکسته شده است و بیش از سه میلیون زائر ایرانی وارد عراق شده‌اند.» البته اشاره این مقام مسئول به قید مدت زمان مشابه، گویای آن است که رکورد تعداد کل زائران ایرانی اربعین هنوز شکسته نشده است؛ با این حال واژه رکورد و اشاره به شکسته‌شدن آن، شاید تداعی‌کننده این نکته باشد که مسئولان مربوطه آمادگی حضور این جمعیت سه میلیونی را نداشته‌اند و با رسیدن تعداد زائران به این میزان، به‌یکباره غافلگیر شده‌اند و حضور این جمعیت را پیش‌بینی نکرده بودند. این تصور با توجه به محدودیت‌های کرونایی دو سال اخیر نیز منطقی به نظر می‌رسد، اما لازم است یادآوری کنیم که سید مجید میراحمد، رئیس ستاد مرکزی اربعین حسینی، اواخر مردادماه امسال در این خصوص گفته بود: «در جلسات ستاد مرکزی اربعین از چهارپنج ماه قبل، آمار و اطلاعات را تجزیه و تحلیل کردیم. برآورد ما این است که امسال حدود پنج میلیون زائر در مراسم اربعین خواهیم داشت.» این به معنای آن است که مسئولان از قبل برآورد و انتظار جمعیتی به مراتب بیش از آنچه که تا الان راهی پیاده‌روی اربعین شده‌اند را داشته‌اند و با این وجود نیز بهانه غافلگیری منتفی است. آنچه در حال حاضر اهمیت دارد آن است که در این بازه زمانی حساس از دهه منتهی به اربعین حسینی این جمعیت عظیمی که با مشکلات بسیار خود را به آن سوی مرز‌ها رسانده‌اند، چگونه قرار است به کشور بازگردند و بازگشت‌شان با چه مشکلات، دشواری‌ها، موانع و چالش‌هایی همراه خواهد بود؟ در این گزارش ضمن توصیف مشکلاتی که تا الان در مرز‌های پنج‌گانه و اوضاع حمل‌ونقل زائران وجود داشته است، روایتی میدانی از آخرین وضعیت مرز چذابه و طریق کربلا خواهیم داشت.

تعداد زوار در حد پیش‌بینی‌ها بود، با این حال غافلگیر شدیم

گفتیم که سیدمجید میراحمد، رئیس ستاد مرکزی اربعین حسینی، سی‌ام مردادماه امسال درباره برآورد این ستاد از میزان حضور زائران در اربعین امسال گفته بود: « از 5-4 ماه قبل براساس آمار و اطلاعاتی که بررسی شده، برآورد ما این است که امسال حدود 5 میلیون زائر در مراسم اربعین خواهیم داشت. در سال 1398 که سال غیرکرونایی بود، 3 میلیون و 700 هزار زائر داشتیم که 3 میلیون و 300 هزار نفر از آنان ایرانی و حدود 400 هزار نفر اتباع غیرایرانی بودند. با توجه به تعداد گذرنامه‌هایی که در این مدت صادر شده و افزایش جمعیت چشمگیر زائران که برای مراسم دعای عرفه و ماه محرم راهی نجف و کربلا شدند، به‌نظرمی‌رسد که شاهد جمعیت زیادی در مراسم اربعین خواهیم بود.» این مقام مسئول همچنان در صحبت‌هایش به اختصاص 2200 دستگاه اتوبوس‌ شهری برای انتقال زائران از پارکینگ تا مرز اشاره کرده و درباره تعداد پایانه‌ها و خروجی‌های مرز زمینی گفته بود: «در سال‌های گذشته یکی از مشکلات خروجی مرزها این بود که برخلاف افزایش تعداد گیت‌ها در مرز خودمان، تعداد گیت ورودی عراقی‌ها افزایش نمی‌یافت و همین موضوع باعث ازدحام جمعیت می‌شد. برای امسال، هم تعداد گیت‌های خودمان را توسعه دادیم و هم با طرف عراقی برای افزایش گیت‌ها وارد مذاکره شدیم و آنان هم اقدامات خودشان را آغاز کردند. اکنون در مرز خودمان هر زائر زیر 15 ثانیه می‌تواند از گیت عبور کند.» با این‌وجود مشکلات موجود در هفته منتهی به اربعین نشان می‌داد که این پیش‌بینی‌ها امسال ظاهرا گویا تنها درحد برآورد بوده‌اند و مسئولان‌امر انگار مدیریت، امکانات و تدارکات را براساس این داده‌ها تنظیم و هماهنگ نکرده‌اند. با رسیدن تعداد زائران به 3 میلیون نفر در بیست‌وچهارم شهریورماه روشن است که شمار زائران از آنچه که ستاد مرکزی اربعین حسینی پیش‌بینی کرده بود به‌مراتب پایین‌تر بوده و با این حال بحران و عدم هماهنگی به قدری در مرز‌های پنج‌گانه بالاگرفت که نعمت‌الله طاهرپور رئیس اداره ‌مهاجرت‌ و گذرنامه فرماندهی انتظامی استان اصفهان در هجدهم این‌ماه خبر از بسته‌شدن این مرز‌ها داد، به گفته وی «مطابق اطلاعیه ستاد اربعین و قرارگاه اربعین فراجا، کمبود امکانات و ضعف زیرساخت‌های خدماتی در کشور عراق باعث ازدحام جمعیت در مرزها شده که به‌منظور جلوگیری از ایجاد مشکل برای زوار اربعین تمامی مرزهای زمینی شش‌گانه تا اطلاع ثانوی بسته شده است.» مرز‌هایی که دست‌کم تا یک روز بسته بود و از زوار خواسته شده بود دیگر برای سفر زمینی اربعین مراجعه نکنند!

خلاصه‌ای از اوضاع بحرانی روز‌های اخیر در مرز‌های  پنج‌گانه

در طول هفته منتهی به اربعین حسینی ویدئوهایی در فضای مجازی از وضعیت نامطلوب مرز‌های پنج‌گانه با عراق پخش شد که حاکی از اوضاع به‌ظاهر بحرانی و بسیار نامطلوب برخی از این گذرگاه‌های مرزی بود. این تصاویر و ویدئو‌ها، جمعیت بلاتکلیف بسیاری را در مرز‌های خسروی، مهران و چذابه نشان می‌دادند که ظاهرا خروج‌شان با موانع و مشکلاتی از سوی طرف عراقی مواجه شده بود. در مرز خسروی به نقل از مسئولان حاضر در صحنه؛ وجود ضعف در زیرساخت‌های طرف عراقی، امکان خروج سریع را از زائران ایرانی سلب کرده بود و دلیل کندی جریان خروج زوار نیز همین بود. به روایت‌های مختلف طرف عراقی زوار ایرانی را بیش از پنج ساعت در گرمای هوا پشت گیت‌ها نگه داشت و پس از آن با پادرمیانی وزارت کشور زائران در مرز با اتوبوس‌های ایرانی به بغداد رفتند. با محدودیت‌های به‌وجود‌آمده که حاصل ناهماهنگی‌های طرف عراقی با ایران بود، در آن اوضاع نامطلوب، زائران در روز ساعت‌ها پشت گذرگاه‌های مرزی که مشخص نبود به چه دلیلی تعطیل هستند می‌ماندند و پس از آن نیز تنها تعداد انگشت‌شماری از گیت‌ها به روی جمعیت چند هزار نفری زائران باز می‌شد. پس از آن نیز گیت‌ها هر روز عصر مجددا بسته می‌شدند و زائران ناچار بودند شب تا صبح را در کنار گذرگاه‌های مرزی سپری کنند. البته و طبق توافق بین دو طرف، زوار باقی‌مانده در مرز در موکب‌ها، مساجد، اردوگاه‌ها و حسینیه‌ها اسکان داده می‌شدند؛ با این حال اوضاع از آنچه که پیش‌بینی می‌شد وخیم‌تر به نظر می‌رسید. اوضاع درباره مرز مهران نیز یکسان بود. چندی پیش سردار اشتری، فرمانده‌کل انتظامی کشور در بازدیدی که از این گذرگاه مرزی داشت، گفته بود: «با توجه به ازدحام جمعیت شب و روز گذشته در مرزهای جمهوری اسلامی ایران و عراق و به دلیل نبود زیرساخت‌های لازم در آن سوی مرزها برای خروج زائران مشکلاتی پیش آمده است، لذا تقاضا داریم زوار عزیزی که حرکت نکرده‌اند به سمت مرزها نیامده و منتظر اطلاع‌رسانی باشند و امیدواریم جمعیتی که شب گذشته در پایانه‌های مرزی باقی مانده‌اند با هماهنگی‌های صورت‌گرفته از مرز خارج کنیم. گذر موقت و تمدید گذرنامه از امروز متوقف شده است تا موقعی که ستاد مربوطه اطلاع از سر گرفتن آنها را صادر کند. با ترافیک موجود زوار با 10 روز تاخیر مواجه خواهند شد و تا زمانی که طرف عراقی آمادگی پذیرش زوار نداشته باشد در این سوی مرز ایستایی زوار را شاهد خواهیم بود.»

اوضاع فعلا خوب است، مشاهدات میدانی ما از مرز چذابه

تصاویری از شلوغی مرز چذابه پخش شد، اما به گفته خبرنگار میدانی «فرهیختگان» که روز قبل در مرز چذابه حضور داشت، هم‌اکنون اوضاع بسیار آرام‌تر و مطلوب‌تر از روزهای قبل به نظر می‌رسد، به گفته این خبرنگار: «تردد در مسیر تا مرز چذابه آسان نبود و ما بعد از 24 ساعت رانندگی به مرز رسیدیم. اوضاع در مرز بسیار مثبت و خوب بود. البته ساعتی که ما به مرز چذابه رسیدیم، ظاهرا ساعت مطلوبی بود، ساعت چهار صبح بود و  هم راه‌ها خلوت بود و هم دسترسی‌ها به‌طور کلی سریع، آسان و بدون معطلی بود. سرعت کار‌ها هم بسیار زیاد بود. از زمانی که ماشین را پارک کردیم تا لحظه‌ای که از مرز رد شدیم به جز مسیری که از پارکینگ تا مرز  طی کردیم در کل چهار  تا پنج دقیقه زمان گرفت، یعنی از زمانی که به مرز رسیدیم و گذرنامه‌ها را تحویل دادیم تا زمانی که عبور کردیم چند دقیقه بیشتر زمان نگرفت. آن طرف مرز هم خودرو‌ها زیاد بود اما هم مسیر‌ها بسیار متفاوت و مختلف بودند و هم قیمت‌ها، این‌گونه نبود که کمبود خودرو باشد، چه این طرف مرز و چه آن طرف، نه کمبود خودرو بود، نه کمبود فضا و پارکینگ. این روایت که می‌گفتند طرف عراقی در گذرگاه‌های مرزی سختگیری‌های بسیاری می‌کند را نمی‌دانم درباره کدام مرز‌ها گفته‌اند. برای خود ما محل سوال و تعجب بود که ماموران عراقی حاضر در مرز اصلا ما را تفتیش نکردند. کل اقدامی که برای گشتن زائران انجام دادند تنها دست‌کشیدن به جیب‌هایشان بود و این دست مسائل به هیچ عنوان وقت ما را نگرفت. هیچ مشکلی نبود. آب به‌وفور در مسیر توزیع می‌شد و همان‌طور که گفتم، خودرو هم این سمت مرز و هم آن سوی مرز زیاد بود. موکب‌ها حاضر و مشغول خدمت‌رسانی بودند؛ البته دوستانی که سال گذشته سفر کرده بودند می‌گفتند شمار موکب‌ها نسبت به دو سال گذشته قدری کمتر شده است. از شهر تا گذرگاه مرزی موکب‌ها حضور داشتند و هیچ کمبود قابل توجهی ملاحظه نمی‌شد. با واسطه یک روایتی هست که البته درباره مرز شلمچه است، آن هم اینکه عراق که از روز‌های ابتدایی اجازه ورود اتباع افغانستانی را به داخل مرز‌هایش نداده بود، برای روز‌های محدودی اجازه ورود این اتباع افغانستانی را صادر کرده و آن هم تنها از گذرگاه مرزی شلمچه است؛ به همین دلیل هم این مرز طی یکی دو روز بسیار شلوغ شده بود. طبیعتا نمی‌توان علت عمده شلوغی را حضور اتباع افغانستانی دانست اما حضور همه آنها در زمانی محدود در میان زائران ایرانی باعث شلوغی بیش از حد این گذرگاه مرزی شده بود.»

خلاصه‌ای از کمبود ناوگان حمل‌ونقل و گرانی نرخ بلیت اتوبوس

همان‌طور که گفتیم اوضاع در گذرگاه‌های مرزی با توجه به عبور اغلب زائران از مرز‌ها تا حد‌مطلوبی آرام و تحت کنترل است اما نباید فراموش کرد همان‌طور که روز‌های قبل بحث نرخ‌های عجیب کرایه‌های سفر به گذرگاه‌های مرزی برای زائران اربعین مطرح بود حالا نیز با توجه به آغاز موج بازگشت زائران به کشور دوباره شاهد کمبود ناوگان حمل‌ونقل جاده‌ای و افزایش نرخ کرایه‌ها هستیم. پیش‌تر در بحث حمل‌ونقل منابع مرتبط با ستاد مرکزی اربعین حسینی از کمبود 50 درصدی اتوبوس‌ها و وسایل نقلیه جهت سهولت عبورومرور زائران در مناطق مرزی ایران خبر داده‌‌ بودند و به‌دنبال آن مسئولان ستاد اربعین وعده رسیدگی به این مشکل و جبران کمبود ناوگان اتوبوس را با اتوبوس‌های شهری داده بودند. حتی به گفته نماینده تام‌الاختیار وزیر راه در این ستاد: «بیش از نیمی از اتوبوس‌های کل کشور به اربعین اختصاص یافته است.» به گفته همین منبع «وزارت راه و شهرسازی از ۱۴ هزار ناوگان اتوبوسی موجود، بیش از ۸ هزار دستگاه اتوبوس را به جابه‌جایی زائران اختصاص داد اما به‌طور مجموع برای جابه‌جایی زائران ۶ هزار دستگاه اتوبوس کم داریم. قرارشد که برای جبران این کسری از ناوگان موجود در سایر دستگاه‌ها استفاده شود اما سایر دستگاه‌ها همکاری لازم را نداشتند. درحالی که وزارت صمت برای تامین ۱۵۰۰ دستگاه اتوبوس تعهد داشت ۱۱ دستگاه اتوبوس به سفرهای اربعین اختصاص داد.» با این وجود در آستانه اربعین بلیت اتوبوس بازهم گران شد. به گفته بسیاری از زائران نرخ کرایه‌ها در آن‌سوی مرزها به بیش از ۸۰۰ تا ۲ میلیون تومان رسید و با توجه به نبود اتوبوس برای اعزام زائران به نجف، ستاد اربعین تصمیم گرفت که برای چند روزی مرزها را ببندد تا عبور از مرزها با اعزام اتوبوس به عراق تسریع شود. اواسط هفته گذشته نیز نرخ بلیت اتوبوس‌های داخل 50 درصد افزایش داشت و به‌عنوان مثال مسیر تهران-خسروی قیمت بلیت برای اتوبوس‌های ۲۵ نفره به ۴۳۷ هزار تومان افزایش یافت. به گفته برخی از شرکت‌های حمل‌ونقل مسافری: «به دلیل اینکه قیمت‌های قبلی برای رانندگان و مالکان اتوبوس به‌صرفه نبود، وزارت راه مجوز افزایش مجدد قیمت بلیت را صادر کرده است.» همه این‌ها درحالی است که به گفته احمد وحیدی، وزیر کشور: «با دریافت برخی گزارش‌ها از گرانی کرایه‌ها در مسیرهایی چون بغداد به تمرچین، بلافاصله پیگیری شد و البته دولت عراق هم تاکید کرده است که بخش‌های خصوصی رعایت قیمت‌های عرف را داشته باشند و کرایه حمل‌ونقل گران نشود. با این‌حال وسایل حمل‌ونقل ما آماده است تا در این زمینه کمک کند و هماهنگی لازم با دولت عراق هم انجام شده است.»

بازگشت زائران به کشور؛ چالش جدی ناوگان حمل‌ونقل

نارسایی‌ها و کمبود‌های موجود در حوزه حمل‌ونقل به‌خصوص کمبود ناوگان اتوبوس و افزایش نامتعارف کرایه‌ها که بدان اشاره کردیم باعث شد که در این چند روز کل امکانات حمل‌ونقل عمومی کشور برای انتقال زائران اربعین در مرزها بسیج شوند. داریوش امانی، رئیس سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای در این خصوص گفته است: «تعداد ناوگان حمل‌ونقل عمومی مسافری اختصاص یافته برای اعزام زائران اربعین از مبدا مرز مهران به مقصد استان‌های مختلف کشور افزایش چشمگیری یافته است و از ابتدای بامداد سه‌شنبه تا ساعت 14:30، تعداد 602 دستگاه اتوبوس از مرز مهران به اقصی نقاط کشور اعزام شده و مجموعا 20 هزار نفر زائر را جابه‌جا کرده‌اند. این درحالی است که روز گذشته طی 24 ساعت برای 800 دستگاه اتوبوس از مرز مهران صورت وضعیت صادر شده و این تعداد اتوبوس 25 هزار زائر را جابه‌جا کردند. روز گذشته پنج هزار و 564 مسافر از مرز شلمچه توسط ناوگان اتوبوسی جابه‌جا شدند و از ساعت صفر بامداد امروز تا ساعت 14:30، هفت هزار نفر زائر توسط 200 دستگاه اتوبوس جابه‌جا شدند که نسبت به مدت مشابه به روز قبل رشد قابل ملاحظه‌ای داشته و حاکی از موج برگشت زائران به کشور است.» با این وجود همان‌طور که گفتیم همزمان با آغاز موج بازگشت زائران به کشور در پایانه‌ها شاهد کمبود ناوگان حمل‌ونقل جاده‌ای و افزایش کرایه‌ها هستیم. بخش قابل توجهی از زائران از طریق ناوگان حمل‌ونقل جاده‌ای به کشور بازمی‌گردند و روشن است که بخش اتوبوسرانی همان‌طور که در روز‌های گذشته با مشکلات زیادی روبه‌رو بود، چالش‌های بسیاری در بازگرداندن زائران به کشور داشته باشد. افندی‌زاده، معاون حمل‌ونقل وزیر راه وشهرسازی در همین خصوص می‌گوید: « ما تلاش کردیم بالاترین ظرفیت را در بخش ریلی ایجاد کنیم به‌طوری که در مسیرهای ریلی در محور تهران اهواز خرمشهر و مشهد، تهران و خرمشهر را افزایش ظرفیت داده‌ایم. با توجه به آغاز موج برگشت زائران از پایانه‌های مرزی، امکانات و ناوگان برای برگشت زائران درنظر گرفته شده و تاکنون هم توانسته‌ایم اتوبوس‌ها را در پایانه‌ها برای بازگرداندان زائران از مرزهای زمینی به‌ویژه مهران درخدمت بگیریم. بنابراین مدیریت در پایان‌های مرزی درحال انجام است، به‌طوری که مجبوریم برخی از اتوبوس‌ها را ۱۰ الی ۱۵ ساعت در مرزهای کشور نگه‌داریم.» به گفته مدیرکل دفتر حمل‌ونقل مسافری سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای نیز: «متاسفانه دستگاه‌های دیگر طبق مصوبه ستاد اربعین مقرر کرده بودند که ۳هزار و۷۰۰ دستگاه ناوگان برای جابه‌جایی زائران در اختیار سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای قرار دهند، اما تاکنون کمتر از ۱۰ فروند ناوگان در اختیار ما قرار داده‌اند. از سوی دیگر در روند رفت زائران، این دستگاه‌ها حتی با دستور مخبر معاون اول رئیس‌جمهور به این بخش اضافه نشد و ما امیدوار بودیم که این همکاری در زمان برگشت بیشتر باشد که متاسفانه تاکنون موفق نبوده است.» وی همچنین ضمن تکذیب افزایش کرایه‌ها گفته است که: «هیچ یک از شرکت‌های حمل‌ونقلی یا رانندگان حق افزایش کرایه بیش از نرخ مصوب را ندارند و درصورت مشاهده با این شرکت‌ها برخورد خواهد شد. تابلوهای نرخ‌های مصوب در تمامی پایانه‌ها نصب شده و نیروهای بازرسی و تعزیرات هم در پایانه‌ها هستند و مسافران درصورت مشاهده به شماره ۱۴۱ پیامک کنند.» آیا این تکذیب‌ها، اظهارنظر‌ها و تمهیدات ناکافی می‌توانند بحران بازگشت زائران به کشور را حل کنند؟ در روز‌های آتی خواهیم دید که چنین خواهد شد یا نه.