ابوالقاسم رحمانی- علی صولتی، گروه جامعه: بعد از حدود دوسال دوری بسیاری از زائران از راهپیمایی اربعین و محدودیت‌های ناشی از کرونا، بالاخره امسال این فرصت دوباره ایجاد شد و جمعیت فوق تصویر و تصوری، از ایران به جمع خیل کثیر زائران حضرت اباعبدالله الحسین(ع) در کشور عراق اضافه شدند و به طی طریق پرداختند. واقعه‌ای که تا سال 98 و قبل از شیوع کرونا، سال‌های سال ادامه داشت و با هر کم و کیفی برگزار می‌شد و البته در تمامی ادوار، حواشی و اتفاقاتی هم پیرامون آن وجود داشت. به‌هرحال حضور چندمیلیونی زائران یک کشور در خاک کشور دیگر و برپایی و برگزاری چنین راهپیمایی بزرگی ساده نیست و امسال هم بعد از حدود دوسال وقفه در برگزاری باشکوه‌تر، تمام سختی‌ها و مصائب و حواشی در کنار گشایش‌هایی که سال‌به‌سال ایجاد می‌شود، چندبرابر هم شده است. همین الان که من این سطور را پشت سر هم ردیف می‌کنم، یکی‌یکی و از سمت مقامات مختلف، بیانیه‌ها و اظهاراتی منتشر می‌شود، همه هم حول یک‌مضمون و با یک‌درخواست: «فعلا کسی به‌سمت مرزها نیاید!» این جمله و این مطالبه، موید چند چیز و وضعیت است؛ اولا اینکه وضعیت مرزها خوب نیست، جمعیت زیادی برای حضور در راهپیمایی اربعین راهی مرزها شده‌اند و ازدحام جمعیت درکنار کمبود امکانات و احتمالا برخی کوتاهی‌ها هم از سمت مسئولان ایرانی و هم البته عراقی‌ها، وضعیت نامطلوبی را رقم‌زده که کار را به اینجا کشیده است.

در هر سه موضع، ایران، مرز و عراق دچار مشکلات جدی هستیم

ما هم قصد سفر داریم، اینکه قسمت می‌شود یا نه و آیا این امکان در شرایطی که حالا خبر از بسته بودن مرز به گوش می‌رسد، وجود دارد یا نه نمی‌دانم. اما بسیاری از دوستان و نزدیکان از چند روز قبل و حتی همین یکی، دو روز اخیر به‌سمت مرزها رفته‌اند و خیلی‌ها وارد کشور عراق شده‌اند و خیلی‌ها هم همچنان پشت‌مرزها منتظرند تا بتوانند عبور کنند. برای این گزارش هم با آنهایی که الان در طریق هستند و درحال پیاده‌روی گپ زدم و هم آنهایی که پشت‌مرزها مانده‌اند و هم البته آنهایی که کیلومترها قبل از رسیدن به مرز در ترافیک مانده‌اند. هرکدام روایت‌هایی داشته‌اند که من از آخرین گروه، یعنی آنهایی که در ترافیک مرزهایی نظیر مهران مانده‌اند، شروع می‌کنم. خیابان‌های منتهی به شهر مهران به‌شدت شلوغ، ماشین‌های شخصی زیاد، اتوبوس و ماشین‌های عمومی هم همین‌طور، طبق اخبار طول ترافیک به 15 کیلومتر هم رسیده است.، یعنی مردم 15 کیلومتر مانده به مهران، در ترافیک مسیر مانده‌اند. امکانات هم طبیعتا در تمام طول مسیر در دسترس عموم نیست. گرمای هوا، سختی ساعت‌ها در ماشین نشستن و ترافیکی که انتهایش مشخص نیست. همه می‌گویند کسی به‌سمت مرزها حرکت نکند، اما اتفاقا اصل زمان سفر خیلی‌ها همین امروز و روزهای نزدیک به اربعین است. خلاصه وضعیت عجیبی است. پلیس هرگونه ورود به استان‌های مرزی را محدود کرده است، اما مگر می‌شود با این گسیل خودروها مواجه شد؟ حمل‌ونقل عمومی هم که کفاف این حجم مسافر را نمی‌دهد. سال‌های قبل که تعداد زائران کمتر بود، اتوبوس کم می‌آمد، امسال جای خودش. زن‌ها و بچه‌ها بیشتر از بقیه متاثر از هوای گرم، گرمازده و بیمار می‌شوند و بازهم چون راه دسترسی و ارائه خدمات مسدود است و ترافیک سنگین، وضعیت بدتر از چیزی است که بشود حتی روایت کرد. بعد از این، وضعیت مرز هم خیلی بهتر از مسیرهای منتهی به مرز نیست. اینجا طرف ایران برای عبور زائران خیلی مشکل خاصی نیست، شلوغی و ازدحام آزاردهنده است، اما کندی و کارشکنی طرف عراقی و تعطیلی باجه‌ها به‌علاوه نبود خودرو برای انتقال زائران به نجف و کربلا وضعیت را بد کرده است. مردم ساعت‌ها یا این‌طرف مرز در ایران یا آن‌طرف مرز پشت گیت‌های ورودی عراق معطل و تشنه و گرسنه مانده‌اند. آنقدر جمعیت زیاد است که هر تعداد موکب هم که برپا شده باشند از ارائه خدمات به این جمعیت عاجز مانده‌اند. بدترین نکته همان عدم وجود خودرو برای انتقال زائران از مرز عراق به نجف است. سال‌های قبل با کاپیتاژ اتوبوس‌ها و خودروهای ایرانی وضعیت تا حدی بهتر بود؛ هم از بار کمبود خودروهای عراقی کاسته می‌شد و هم معطلی‌ها کمتر می‌شد، امسال اما چون این اتفاق رخ نداده، وضعیت درهم‌پیچیده شده و معطلی زائران بیش از هر زمان دیگری است. گرمازدگی و نبود امکانات لب مرزها- خصوصا مرزهای غیر از مهران- باعث شده هم خیلی‌ها به‌عقب برگردند و قید حضور در پیاده‌روی را بزنند و هم اینکه جان و سلامت‌شان به خطر نیفتد. معطلی‌ها در حد چندساعت هم نیست، بعضی‌ها بیشتر از یکی، دو روز می‌شود که پشت مرز مانده‌اند. اما خود عراق و مسیر پیاده‌روی؛ دوستی که در پیاده‌روی حاضر بوده و چند روزی زودتر به عراق رفته و احتمالا همین روزها و قبل از روز اربعین به ایران بازمی‌گردد، در توصیف وضعیت عراق بعد از کلی توضیح و تفسیر از جمعیت فوق‌تصوری که در مسیر پیاده‌روی و شهرهای کربلا و نجف هستند، سراغ بعضی بدرفتاری‌ها می‌رود. می‌گوید اساس این مراسم، پیاده‌روی و رسیدن به حرم اباعبدالله(ع) و عرض سلام و ارادت به این ساحت مقدس و بازگشت به مبدا است، یعنی همان کاری که عراقی‌ها می‌کنند. اما متاسفانه به‌ این دلیل که بازه اقامت ایرانی‌ها در عراق ناظر به مدت‌زمان ویزا افزایش داشته، باعث شده ایرانی‌ها در هر شهری چند روزی اقامت داشته باشند و صرف یک زیارت و سلام، قصد بازگشت نکنند؛ هم در موکب‌ها اقامت زیادی دارند و هم در منزل عراقی‌ها. این باعث انباشت جمعیت هم در مسیر و هم در شهرها شده و درنتیجه جا برای زوار جدید تنگ است. اصلا یکی از دلایل شلوغی مرزها و عدم همراهی عراق با ورود زائر جدید به این کشور، همین تعداد بالای زائران ایرانی در عراق است که حالاحالاها قصد برگشت به ایران را ندارند. موکب‌ها هم به‌هرحال حدی از توانایی را دارند. این‌طور نیست که الی‌الابد به هر تعدادی زائر مراجعه کند امکان پاسخگویی به نیازها وجود داشته باشد. همان‌طور که در ابتدا گفتیم، بعد از دوسال وقفه و محدودیت برای حضور در این راهپیمایی عظیم، تا حدی قابل پیش‌بینی بود که اربعین امسال، شرایط خاصی دارد و جمعیتی که عازم می‌شوند، بیش از هر عدد و آماری است.

کارهایی که به‌درستی انجام شد

هرگونه سفر خارج از کشور قطعا نیازمند رسیدگی به وضعیت گذرنامه، تمدید اعتبار آن و ویزای کشور مقصد است. از این نظر اما یکی از محاسن سفر اربعین برطرف‌سازی این دغدغه‌ها و نگرانی‌های زائران حسینی از سوی دولت است. پیش‌تر اعلام شده بود براساس توافقات انجام‌شده، سازمان حج و زیارت ایران می‌تواند روزانه دوهزار زائر را بدون ویزا از طریق مرزهای زمینی کشور راهی عراق کند و این سهمیه‌بندی البته تا شروع سفرهای اربعین ادامه دارد و پس از آن اعزام زائران در سفرهای هوایی و زمینی بدون ویزا انجام خواهد شد. معاون امنیتی انتظامی وزیر کشور و دبیر ستاد اربعین، درباره توافق صورت‌گرفته بین دو کشور برای برداشتن شرط ویزا در خرداد امسال گفته بود: «این مژده را می‌دهیم که دولت عراق موافقت خود را با لغو ویزا در ایام اربعین حسینی به‌طور کامل اعلام کرده است. ضمن اینکه توافق شده در هفته آینده روزانه دوهزار نفر تا رسیدن به ایام اربعین از طریق مرزهای زمینی با لغو روادید اعزام به عتبات‌عالیات داشته باشیم. بنابراین برای سفر زمینی لغو روادید خواهیم داشت و این اقدام تنها از طریق سازمان حج و زیارت خواهد بود.» گفتنی است براساس اطلاع‌رسانی وزارت کشور در متن اطلاعیه شماره ۲ ستاد مرکزی اربعین حسینی(ع)؛ «با توجه به حذف ویزا برای سفر زیارتی اربعین، ثبت‌نام در سامانه سماح برای تمامی زوار اربعین الزامی بوده و در حکم روادید تلقی می‌شود.» در رابطه با کسانی که گذرنامه‌شان غیرمعتبر است، یعنی تاریخ گذرنامه آنها از اول شهریورماه سال ۱۳۹۱ به بعد است نیز به دو صورت چاره‌اندیشی شده است؛ اول اینکه بنا شد این افراد بتوانند با مراجعه به پلیس مهاجرت و گذرنامه در مراکز استان‌ها نسبت به تمدید گذرنامه با درج مهر پلیس اقدام کنند و در کسری از زمان، گذرنامه مهرشده را تحویل گرفته و بتوانند عازم سفر اربعین ‌شوند. دوم آنکه افرادی که فاقد گذرنامه هستند یا گذرنامه‌هایشان دارای اعتباری قبل از شهریور سال ۱۳۹۱ بتوانند ضمن درخواست صدور گذرنامه بین‌المللی، برای صدور برگ گذر مرزی نیز تقاضا دهند. به این ترتیب که با مراجعه به پلیس +۱۰ و ارائه مدارک یا از طریق اپلیکیشن پلیس من برای دریافت برگ گذر مرزی اقدام کنند؛ از مزایای این روش آن است که یک‌دهم صدور گذرنامه بین‌المللی هزینه داشته و تا ۴۸ ساعت نیز صادر می‌شود. از دیگر نکات مثبت همچنین می‌توان به امکان رفتن به سفر اربعین برای سربازان حین خدمت اشاره کرد که با اخذ موافقت از فرمانده یگان خود می‌توانند راهی پیاده‌روی اربعین حسینی شوند. سردار تقی مهری، رئیس سازمان وظیفه عمومی فراجا نیز درباره وضعیت مشمولان سربازی غیرغایب گفته است: «تمام مشمولان غیرغایب که از فرصت‌های تحصیلی و… برای سربازی استفاده می‌کنند می‌توانند به سامانه سخا مراجعه و درخواست ثبت خروج از کشور را ثبت کنند. درخواست این افراد تایید شده و می‌توانند بدون هیچ وثیقه‌ای از کشور خارج شوند و به سفر اربعین بروند.» سلسله اقدامات مثبت دیگر در جهت تسهیل سفر اربعین انجام شده که ازجمله آنها، پوشش بیمه‌ای بهتر نسبت به سال‌های گذشته، حذف عوارض خروج و همچنین اعلام تدارک پارکینگ‌های مرزی و خدمات بانکی و اینترنتی مناسب از سوی بانک‌ها و اپراتورهای همراه است. به‌گفته مجید میراحمدی، رئیس ستاد مرکزی اربعین حسینی نیز «عوارض خروج برای زائران ایرانی اربعین حذف شده است و تلاش می‌شود اینترنت زائران ایرانی اربعین رایگان باشد.» درخصوص ارائه خدمات بیمه‌ای برای زائران نیز مدیرکل برنامه‌ریزی و نظارت عتبات سازمان حج و زیارت خبر داد که هزینه بیمه برای زائران اربعین نسبت به سال گذشته تغییری نکرده و چه‌بسا تعهدات بیمه افزایش‌یافته است اما خدمات بیمه‌ای فقط شامل زائرانی می‌شود که در سامانه سماح ثبت‌نام کرده و با گذرنامه معتبر از مرزهای قانونی کشور به عراق عزیمت می‌کنند. علی ذوالقدر، رئیس‌پلیس گذرنامه نیز درباره تدارک پارکینگ‌های مرزی این‌طور وعده داده بود: «با توجه به برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته با هدف ایجاد تسهیل در رفت‌وآمد زائران در ایام اربعین، تلاش‌شده برای افرادی که می‌خواهند با خودروی شخصی به مرز مراجعه کنند پارکینگ‌های لازم جانمایی و تعبیه شود تا زائران در این ارتباط نیز مشکلات کمتری داشته باشند.»  از سوی دیگر با توجه به اهمیت برخورداری زائران اربعین حسینی از خدمات ویژه بانکی در مسیر راهپیمایی اقدام مثبت دیگری که صورت گرفت ارائه 24 ساعته این خدمات در نقاط مرزی و در مسیر راهپیمایی اربعین بود. علیرضا قیطاسی، دبیر شورای هماهنگی بانک‌ها در این خصوص گفته است: «بالغ‌بر ۳۰ دستگاه خودپرداز سیار در مرزهای چذابه، شلمچه، مهران و خسروی و بیش از ۱۵۰ خودپرداز در مسیر تردد زائران مستقر شده است و فعالیت ۲۴ ساعته باجه‌های ارزی و ریالی در نقاط مرزی نیز از خدمات بانکی در راستای آسایش زائران اربعین حسینی است. همچنین ساعت فعالیت شعب منتخب بانک‌ها در شهرهای مسیر تردد افزایش‌ یافته و سرویس‌دهی ویژه برای پول‌رسانی و پرستاری دستگاه‌های خودپرداز نیز به واحدهای مربوطه ابلاغ شده است. علاوه‌بر خدمات‌دهی تخصصی و بانکی، بانک‌ها با استقرار بیش از ۱۰ موکب در مسیرهای تردد، از طریق کارکنان خود پذیرای زائران خواهند بود و شعب منتخب ۳۰ بانک، تا ۲۶ شهریورماه همه‌روزه حتی روزهای تعطیل طبق ساعت اعلامی درسایت بانک‌ها ارز زائران را تخصیص می‌دهند.»

الان چه کار کنیم؟

اقداماتی برای تسهیل حضور زائران در این راهپیمایی صورت نگرفت؟ چرا، اتفاقا هرسال بیش از سال‌های گذشته این تمهیدات و تسهیلات ایجاد شد اما امسال، متاسفانه و به هر دلیلی، پیش‌بینی‌ها ناظر به شرایط موجود و وقفه دوساله و امکان حضور جمعیت بسیار بیشتر نبود. یعنی آن چیزی که می‌بینیم، با آن چیزی که باید وجود داشته باشد، فاصله‌اش زیاد است. در جریان خریدوفروش بلیت‌ها، چه هواپیما و چه اتوبوس، علی‌رغم برنامه‌ریزی‌ها، چیزی که مشاهده شد، بازار سیاه بود و گرانفروشی، در قضیه ویزاها هم کمی دیر رویه صدور گذرنامه ویژه اجرایی شد و تعداد ناوگان حمل‌ونقل عمومی هم که همیشه معضل بوده و این‌بار هم مضاعف. اما مهم‌تر از همه وضعیتی است که در روایت‌ها به آن اشاره کردیم. با همه اهمیت و ارزشی که این راهپیمایی و حضور در آن دارد، با همه تمهیدات و اقدامات و برنامه‌ریزی‌ها چیزی که الان و در شرایط موجود با آن مواجهیم، ازدحام بالای مسافران و عدم‌دسترسی به امکانات مطلوب و چالش‌های جدی و بزرگی است که زائران با آن مواجهند و کار را به‌جایی رسانده است که امکان ‌پذیرش مسافر و زائر بیش از این وجود ندارد. دراین حال باید تمامی ارکان درجهت برداشتن بار مصائب و مشکلات با خلوت‌تر کردن مسیر گام بردارند. یکی از همین‌ها تبلیغاتی است که صورت می‌گیرد. در صداوسیما و سایر رسانه‌ها، این تشویق به حضور و همان تسهیلاتی که گفتیم، بدون تدبیر در میزبانی و ساماندهی حجم بالای مسافران، جز اینکه حلاوت این سفر را به‌کام بسیاری از زائران تلخ کند، عایدی دیگری نداشته و همین را هم باید کنترل و مدیریت کرد. اینکه 24 ساعته حضور در این مراسم را تبلیغ کنیم ولی برای اعزام زائران، مستاصل باشیم و کاری از پیش نبریم و مردم روزها پشت مرزها و حتی کیلومترها عقب‌تر در ترافیک و گرما و... اذیت شوند، جز اینکه نشان‌دهنده بی‌برنامگی و عدم‌توانایی در مدیریت این حرکت عظیم باشد، چیز دیگری را نشان نمی‌دهد.