یگانه عرب، خبرنگار گروه دانشگاه: اهمیت نقش شرکت‌های دانش‌بنیان در ابعاد مختلف کشور و بهبود معضلات اساسی و تامین فناوری‌های مورد نیاز صنعت، بی‌تاثیر نبوده و بر هیچ‌کس پوشیده نیست. باتوجه به نام‌گذاری امسال به نام تولید، دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین و تاکیدات مقام‌معظم‌رهبری بر لزوم گسترش فعالیت‌های دانش‌بنیان و رفع معضلات کشور نیز این نقش‌آفرینی بیش‌ازپیش گسترده شده‌ است. صنعت پتروشیمی و نفت و گاز نیز به‌عنوان یکی از صنایع مهم که نقش مهمی در اقتصاد کشور دارند، نیز توانسته‌اند از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان بهره‌مند شوند، به‌گونه‌ای که نقش‌آفرینی شرکت‌های دانش‌بنیان در این حوزه می‌تواند فرصت مغتنمی برای توسعه زیست‌بوم نوآوری صنعت پتروشیمی باشد و دولت باید در راستای تقویت صنعت پتروشیمی و دیگر صنایع کشور آن هم در شرایط تحریمی امروز، شرایط وقوع این امر را فراهم آورد. درحال حاضر تامین و تولید برخی از تجهیزات صنعت پتروشیمی و نفت و گاز توسط توان فناورانه داخلی درحال انجام است. یکی از این شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی، «بیناب سنجش دماوند» است که با وجود اینکه چهار سال از فعالیت آن در پارک فناوری پردیس می‌گذرد، اما توانسته دو دستگاه آنالایزر لیزری اکسیژن و دی‌اکسیدکربن را در راستای اندازه‌گیری میزان غلظت هوا و مواجهه با معضل جهانی آلودگی هوا، تولید و تجاری‌سازی کند.
مجتبی‌ رضایی، مدیرعامل این شرکت دانش‌بنیان، فوق دکتری فیزیک از دانشگاه آلبرتو کانادا است و ازجمله نخبگانی است به تازگی با دعوت بنیاد ملی نخبگان به ایران بازگشته تا ادامه فعالیت‌های فناورانه خود را در داخل مرزهای کشور دنبال کند. با او که تولیدکننده محصول آنالایزرهای گازی دی‌اکسیدکربن و اکسیژن است درخصوص فعالیت این شرکت و نقش مثبت و موثر آن در بهبود چالش‌های صنعت پتروشیمی و نفت و گاز، کاربردی‌ بودن این محصولات در صنعت پتروشیمی، لزوم حمایت نهادهای مربوطه از تولید این محصولات، تولید محصولات استراتژیک در کشور و... گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

شما دوران تحصیل را در خارج از کشور گذراندید. برای سوال نخست، فعالیت شما پس از پایان در کانادا به چه‌صورت بود و چه اقداماتی انجام می‌دادید؟
پس از اینکه تحصیلاتم در مقطع دکتری و فوق دکتری به اتمام رسید به‌عنوان (Postdoc) دوره پست دکتری که به دوره‌ای از تحقیقات گفته می‌شود محققان بعد از به پایان رساندن تحصیلات و کسب مدرک دکتری معمولا تا سقف ۵ سال و قبل از یافتن شغل ثابت آکادمیک سپری می‌کنند را در مرکز تحقیقاتی «نفت شنی» کانادا را گذرانده و در همان مرکز به‌عنوان محقق علمی استخدام شدم و هشت سالی را کار کردم.

اکنون هم در یک شرکت دانش‌بنیان مشغول هستید؟
بله. فعالیت من در کانادا در مرکز تحقیقات بود و من به‌عنوان محقق تکنولوژی عمل کرده و بر روند فعالیتی تکنولوژی‌های جدید کار می‌کردم. در آن مرکز تحقیقاتی هدف ما تولید محصول نبود و عمده فعالیت‌ها انجام پروژه‌های تحقیقاتی بود. درحال حاضر نیز در این شرکت ورژن قدیمی‌تری از اقدامات و فعالیت‌هایی که در آن مرکز تحقیقات انجام می‌دادیم را بومی کرده و به مرحله تجاری‌سازی می‌رسانیم.

چه شد که به کشور بازگشتید؟
من در کانادا به‌عنوان یک محقق فعالیت می‌کردم که با دعوت بنیاد ملی نخبگان و در جهت اجرای مهاجرت معکوس به ایران بازگشتم تا اقدامات و فعالیت‌هایی را که در آنجا انجام می‌دادم را در ایران و شرکت خودم بومی‌سازی و تجاری‌سازی کنم. ما در این شرکت دستگاه‌های آنالایزرهای گازی تحت عنوان آنالایزر گازی لیزری دی‌اکسیدکربن با نام تجاری QS9300 TDLAS Gas Analyzer را با یک تکنولوژی لیزری که تکنولوژی جدیدی در آنالایزرهای گازی است تولید و تجاری‌سازی می‌کنیم. آنالایزرهای گازی نیز دستگاه‌هایی هستند که می‌توانند غلظت گازهای آلاینده هوا را اندازه‌گیری کنند.

مهم‌ترین محورهای اقدامات شرکت دانش‌بنیان‌ شما چیست؟ مسیر فعالیتی شرکت شما در این چهارسالی که از مدت تاسیس آن می‌گذرد، چگونه بوده است؟
درحال حاضر در این‌ مدت‌زمان نیز درحال توسعه سیستم‌ها و محصولات هستیم. تاکنون نیز دو محصول تحت عنوان آنالایزر اکسیژن را تولید کرده‌ایم که نخستین نمونه آن در پالایشگاه ششم پارس جنوبی نصب شده ‌است. محصول دیگر نیز آنالایزر دی‌اکسیدکربن است که چند روز گذشته در پارک فناوری پردیس از آن رونمایی شده و قرار است که به‌زودی کاربردی شود. امیدوارم که بتوانیم در چندسال آینده دیگر گازهای مهم صنعت همچون مونوکسیدکربن، آمونیاک و... را بومی‌سازی کرده و در جهت بهره‌برداری بهتر از آن عمل کنیم.

ساخت آنالایزر اکسیژن و دی‌اکسیدکربن تا چه میزان مورد اهمیت بوده و چه کاربردی در صنایع پتروشیمی دارند؟
لزوم وجود و بهره‌مندی از این آنالایزرها که توسط شرکت بیناب سنجش دماوند به بازار عرضه شده‌ در صنعت بسیار ضروری است. ایران به دلیل اینکه تحریم بوده و نمی‌تواند بسیاری از محصولات استراتژیک را وارد بازار داخلی کند، اگر هم بتواند چنین محصولاتی را وارد کند، قطعا به دلیل مشکلات ناشی از وجود تحریم‌ها نمی‌تواند خدماتی برای نگهداری یا تعمیر این دستگاه‌ها دریافت کند. به همین دلیل نیاز بالایی به تولید محصولات استراتژیک داخلی دارد. به‌طور مثال وزارت نفت ساخت آنالایزرهای گازی را به‌عنوان یکی از اقلام مورد نیاز بومی‌سازی شده کشور به شرکت‌های دانش‌بنیان پیشنهاد داده‌ است. یکی از مشکلاتی که همه در ایران با آن دست‌به‌گریبان هستند، جریان آلودگی هوا است و مهم‌ترین عامل انتشار آلودگی هوا، صنایع بزرگی مثل صنایع نیروگاهی و صنایع نفت و گاز، فولاد و... است، به‌نوعی که هر جا که دودکش‌های صنعتی هستند، آلاینده‌های آلودگی هوا منتشر می‌شود. با کاربردی‌شدن این آنالایزرها می‌توانیم از منشا، این آلودگی‌ها را کنترل کنیم و به بهبود این چالش اساسی در کشور کمک کنیم.

حمایت‌ها برای گسترش و ارتقای فعالیت‌های شما چگونه بوده است؟
استقبال بازار از خرید و بهره‌مندی از این دستگاه‌ها بسیار خوب است اما متاسفانه حمایتی از بابت ساخت یا توسعه چنین دستگاه‌هایی انجام نمی‌شود. در ایران حمایت را مترادف با خرید، پیش‌خرید و یا... می‌دانند اما معنای حمایت واقعی از ساخت چنین محصولاتی این‌گونه است که دولت یا نهادهای حاکمیتی حمایت‌های بلاعوضی از شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در این زمینه انجام بدهد، همان‌طور که در سطح جهانی انجام می‌شود. اما متاسفانه در ایران چنین جریانی اتفاق نمی‌افتد.

 اصلی‌ترین نیاز و خواسته شما برای ادامه فعالیت و توسعه محصول در این حوزه چیست؟
در تمام دنیا رایج است برای تمامی محصولات و سخت‌افزارهایی که در بخش صنعت به‌ویژه صنایع نفت و گاز استفاده می‌شود، دولت‌ها حمایت‌های بلاعوضی از شرکت‌ها می‌کنند تا بازار آن محصول تولیدی شناخته شود یا اینکه آن محصول بخواهد جریان آزمون و خطا را گذرانده و به سوددهی و فروش برسد. دولت‌ها نیز در این مسیر وام‌ها یا حمایت‌های بلاعوضی را به شرکت‌ها ارائه خواهند کرد تا یک شرکت به‌خوبی به بهره‌وری مناسب برسد. به‌طور مثال صنایع نظامی، پهپادی و موشکی در ایران که درحال حاضر به فروش می‌رسند، سال‌ها توسط دولت‌ها حمایت‌های بلاعوضی دریافت می‌کردند.
متاسفانه در صنایع پتروشیمی و نفت و گاز که شرکت ما یکی از مهم‌ترین قطعات این حوزه را می‌سازد، متاسفانه چنین فرهنگی وجود ندارد و فکر می‌کنند که وام دادن و خرید محصولات شرکت‌ها به معنای حمایت است درصورتی‌که برخی از شرکت‌ها نیازمند حمایت‌های بلاعوض هستند؛ چراکه تا زمانی که چنین سیستم‌هایی بخواهند به سوددهی برسند، 5 تا 10 سال زمان نیاز است و باید چاره‌ای برای این جریان اندیشیده شود.

نقش شرکت‌های دانش‌بنیان را در بهبود چالش‌های صنعت پتروشیمی و نفت و گاز چطور می‌بینید؟
دانش‌بنیان‌ها ظرفیت بالایی در کمک به تامین محصولات مورد نیاز این صنایع دارند، البته ظرفیت بالقوه دانش‌بنیان‌ها باید به بالفعل برسد. برای این کار نیز دولت باید با برای نهایت بهره‌برداری از این ظرفیت‌ها حمایت‌های بلاعوض را به این شرکت‌ها ارائه کند. به‌طور مثال، دستگاه‌های آنالایزر شرکت بین یک تا یک‌ونیم میلیارد تومان به فروش می‌رود اما برای ساخت این دو محصول چهارمیلیاردونیم هزینه شده‌است.
در ایران نمی‌توان بخش خصوصی را ترغیب کرد که برای چنین محصولی که شاید 10 سال دیگر به سوددهی برسد، فعالیت و سرمایه‌گذاری کند، بلکه همه تلاش دارند که بر طرح‌های زودبازده سرمایه‌گذاری کنند. ظرفیت ساخت محصولات مهم و استراتژیک در کشور وجود دارد و دانش‌بنیان‌ها می‌توانند با حمایت‌های دولتی نقش مهم‌شان در این حوزه را نشان داده و مشتریان خوبی را در کشور جذب کنند. وام دادن، ترغیب مشتریان به‌خرید، از مسائلی است که به‌عنوان اصول حمایتی در کشور باب شده است. این موارد حمایت‌های ثانویه هستند، نه حمایت‌های اولیه.

مشارکت نهادهای دولتی را در تولید و توسعه محصولات استراتژیک چطور دیدید؟
امیدوارم که شرایط در کشور به‌گونه‌ای شود که دیگر لازم نباشد که دولت در این شرایط دخالت کرده و پای کار بیاید، دولت صرفا باید نقش حامی و تسهیل‌کنندگی داشته باشد اما فعلا در شرایط حال‌حاضر دولت نقش مهمی داشته و باید پای کار بیاید. البته ایده‌آل این است که شرایطی پیش بیاید تا ما شاهد حضور بیش‌ازپیش بخش خصوصی در این شرایط باشیم.
وقتی صنعت پتروشیمی و نفت و گاز بفهمند که تولید چنین محصولاتی می‌تواند به بهبود چالش‌ها و توسعه فعالیت‌هایشان کمک کند به‌خودی‌خود جذب طرح‌ها شده و می‌توانند محصولات‌شان را بخرند. امیدوارم صنایع بزرگ کشور به دنبال حل مشکلات‌شان بوده و بهترین محصولات دانش‌بنیان موجود در بازار را تهیه کنند تا به رفع چالش‌شان کمک کند، نه اینکه خرید برای حمایت یا حتی نامیده‌شدن امسال به سال تولید، دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین یا حتی هر دلیلی که غیر حل مشکل صنایع باشد. در آن‌صورت این ارتباط پایدار بین مشتری و فروشنده و شرکت‌های دانش‌بنیان و صنایع برقرار می‌شود.

شرکت شما در این مدت چهارسال فعالیت چه میزان درآمدزایی داشته‌است؟
قیمت دستگاه‌های آنالایزر به نسبت اینکه کجا نصب شوند، یک تا یک‌ونیم میلیارد است، به این معنا که هزینه تولید نمونه اولیه در این حوزه خیلی بالاتر از هزینه فروش آن است. در این مدت چهارسال فعالیت، شرکت دستگاه‌های آنالایزر اکسیژن و دستگاه آنالایزر دی‌اکسیدکربن را فروخته ‌است اما درآمد ناشی از آن سودده نبوده و بیشتر از پولی که فروش‌رفته برای توسعه محصولات دیگر استفاده شده‌است.

چه عاملی موجب بازگشت شما به‌عنوان یکی از فعالان فناور به ایران شد؟
نمی‌خواهم شعار بدهم اما کارکردن در ایران که کشور خودم است، حس بهتری دارد.

از نظر شما اصلی‌ترین دلایل مهاجرت نخبگان و فناوران از کشور چیست؟
وقتی شرایط فعالیت و امید به آینده در ایران که زادگاه خود فرد است، ممکن نبوده یا با چالش‌های متفاوتی همراه باشد، معلوم است که بسیاری از نخبگان یا حتی افراد معمولی نیز به فکر مهاجرت خواهند بود. من در کانادا با ایرانیان بسیاری در تعامل بودم، آن چیزی که دیدم این است که هیچ ایرانی‌ای دوست ندارد در خارج از کشور بماند، اگر شرایط کاری مناسبی در ایران داشته باشد.

چه شرایطی باید برای فعالیت نخبگان در کشور مهیا شود که به ایران بازگردند یعنی مهاجرت معکوس داشته باشند؟
اگر شرایط خوب کاری و فعالیتی برای نخبگان و متخصصان فراهم شود تا زمانی که به ایران بازگشتند بتوانند مفید و مثبت واقع شوند، شاهد بازگشت بسیاری از این متخصصان و نخبگان به ایران خواهیم بود. البته همه چیز بحث تامین مالی نیست، بلکه اصلی‌ترین نکته این است که این نخبگان دوست دارند که وقتی برمی‌گردند برای مردم مفید باشند، این حسی که اگر برگردند عمرشان تلف می‌شود، حس بسیار بدی بوده و دلیلی برای بازگشت نخواهند داشت.

پارک فناوری پردیس چه حمایت‌هایی از شرکت شما دارد؟
مهم‌ترین حمایتی که پارک در اختیار شرکت ما گذاشت، بحث ارتباط با صنعت بود که تاثیر مثبت و موثری بر عملکرد شرکت داشت. البته تخصیص وام، جلسات مشاوره و منتورینگ و... نیز از دیگر حمایت‌های پارک بود.

چشم‌اندازی که برای فعالیت شرکت‌تان در سال‌های آتی در نظر گرفتید، چیست؟
آن چیزی که من انتظار دارم این است که بتوانیم این دستگاه‌ها را در صورت برداشتن تحریم‌ها و ایجاد ارتباطات بین‌المللی به دیگر کشورها نیز صادر کنیم چراکه دنیا برای کاهش بحث آلودگی هوا به چنین محصولاتی نیاز دارد.