میثم اکبری، خبرنگار:مطابق با آخرین آمار مصرف گاز کشور در سال 2021 بیش از 241 میلیارد متر مکعب بوده است. از طرفی میزان صادرات گاز طبیعی بنا به گزارش بانک مرکزی در سال 1399 و سال 1400 حدود 17 میلیارد مترمکعب و طی سال ‏های 1391 تا 1400 بالغ بر 124 میلیارد متر مکعب بوده است. نکته تعجب‏ آور در این میان، میزان گاز سوزانده‌شده کشور حین استخراج است که در سال 2021 به بیش از 17 میلیارد مترمکعب و طی 7 سال گذشته به 107.3میلیارد مترمکعب رسیده است. یعنی بیش از مجموع صادرات یک‌ساله کشور و بیش ‏از صادرات 9سال، تنها در 7 سال گاز بدون استفاده سوزانده شده است، آن هم تنها به ‏بهانه عدم صرفه‏ی انتقال و جمع‏ آوری و کم‏ توجهی. این ثروت خدادادی نه‏ تنها در تکمیل زنجیره ارزش و ایجاد اشتغال و افزایش قدرت صادراتی نقش نداشته، بلکه به راحت‏ طلبانه‏ ترین شکل ممکن در مشعل‏ های مناطق استخراج سوزانده شده است. 

چرا فلرینگ گاز؟ 
احتمالا زمانی که صحبت از صنایع نفت و گاز می‏شود اولین تصاویری که به ذهن می‏رسد مشعل‏هایی باشند که شعله‏ های آن‏ها سر به فلک کشیده است. این عملیات که در اصطلاح تخصصی، «فلرینگ» شناخته می‏شود از آنجاست که در زمان تشکیل نفت، مقداری گاز تولید می‏گردد که این گاز به‏علت چگالی کمتر، روی نفت قرار داشته و در زمان حفاری فضایی برای خروج به سمت زمین پیدا کرده و در برخی مخازن، به همراه نفت استخراج می‏شود و در برخی دیگر به ‏علت بالا بودن مقدار آن‏ها و به جهت حفاظت از خطر فشار بالا در تاسیسات آن را می‏سوزانند. علاوه‌بر این در زمانی که عملیات تعمیر و نگهداری در حال انجام است برای حفظ ایمنی از فلرینگ استفاده می‏شود. درواقع سیستم فلر دارای یک سیستم احتراق است که در صنایع مخصوص به خود کاربرد دارد و به ‏جهت سوزاندن کنترل‌شده گازهایی که نمی‏توان از آنها بهره برد، استفاده می‏گردد. 
اولین نکته‏ ای که پس از مطرح شدن فلرینگ برای افراد سوال می‏شود آن است که آیا نمی‏ توان به‌جای سوزاندن و هدر دادن گاز قابل اشتعال، از آن به صورت‏ های مختلف استفاده کرد؟ چه عواملی باعث می‏شوند که سوزاندن و ورود گازهای آلاینده به طبیعت در کنار از دست رفتن ارزش آن گاز، به این کار بیارزد؟ مدافعان بحث فلرینگ در توجیه این کار دلایلی مطرح می‌کنند. یکی از این دلایل این است که این کار ابزاری برای ایمنی و کاهش فشار در تاسیسات و کاهش خطر آتش‏ سوزی در تاسیسات نفتی است و درصورت عدم انجام فلرینگ، فشار رو به افزایش وارد به تاسیسات استخراج می‏تواند نه‏تنها به آن تاسیسات آسیب‏ وارد کند بلکه ایمنی افراد مشغول به کار در آن بخش را به خطر بیندازد. یکی دیگر از دلایل فلرینک گاز نیز به مساله جلوگیری از تولید محصولات ناخواسته برمی‏گردد؛ چراکه هدف از انجام عملیات استخراج در یک میدان، استخراج محصولی است که مطابق با مطالعات انجام‌شده تا حدی در آن میدان وجود دارد که انجام عملیات استخراج را به‏ صرفه کند. 
حال اگر در کنار این محصول، محصولات جانبی دیگری باشند که با آن تفاوت داشته و برای بهره‏ گیری از آن نیاز به ایجاد تاسیسات و سرمایه‏گذاری مجدد باشد، این امر نه ‏تنها از نیت اصلی ورود به استخراج ماده اصلی به‏دور است، بلکه هزینه‏ های مجددی نیز به سرمایه ‏گذار تحمیل می‏کند. علاوه‌بر دلایل ذکرشده، موارد دیگری از قبیل دشواری انتقال و دوری محل استخراج از خشکی نیز مطرح می‏شود که به‏علت عدم صرفه و مشکلات فنی و مالی این کار، ترجیح دست‏اندرکاران این بخش آن است که گازهای ناخواسته طی عملیات فلرینگ طی عملیات سوختن امحا شوند. 

معایب زیست‌محیطی فلرینگ گاز
اما بعد از ذکر دلایل صرفه داشتن فلرینگ توسط استخراج‏کنندگان، مخالفان این عملیات نیز دلایل خاص خود را دارند. عمدتا دلایل مخالفان فلرینگ گاز، به دودسته زیست‌محیطی و اقتصادی برمی‏گردد که هرکدام قابل توجه است. معایب زیست‌محیطی فلرینگ از آن جهت است که انجام این کار، تاثیر خود را بر چرخه طبیعت می‏گذارد، تغییرات آب و هوایی از تولید دی‏اکسید کربن، گوگرد و نیتروژن حاصل از سوختن گازهای سمی می‏تواند در ترکیب با رطوبت هوا موجب بارش باران اسیدی در منطقه و ایجاد خسارات مادی و بیماری‏ های مربوطه شود. کما اینکه بنا به اظهارات مدیرکل وقت حفاظت محیط‌زیست استان خوزستان در سال 1397، حدود 50 تا 55 درصد آلودگی هوای اهواز، ناشی از سوختن فلرهای نفتی آن منطقه بوده که نیم دیگر سهم سایر عواملی مانند حمل‌ونقل و فرسودگی تجهیزات مربوط به آن است یا در عسلویه که به‏دلیل وجود تاسیسات عظیم نفت، گاز و نیروگاهی 75 درصد از گاز خانگی و 63 درصد گاز نیروگاه‏ های برق کشور را تامین می‏کند، آلودگی هوای آن بسیار بیشتر از تهران بوده و تولید مواد و پسماندهای شیمیایی و سوزاندن این مواد آلوده ‏کننده در مشعل‏ ها خطر ابتلا به بیماری‏ های مختلف را افزایش می‏دهد. 

معادل صادرات؛گاز در مشعل‌ها می‌سوزد
اما دسته دوم از دلایل مخالفان و معایب فلرینگ گاز، به ابعاد اقتصادی آن برمی‏گردد؛ چراکه این گازها به واسطه دلایلی مانند محدودیت در سرمایه ‏گذاری و ظرفیت مناطق استخراج به دست فلرها سپرده می‏شوند تا بسوزند، درحالی‌که از بازیافت سالانه فلرهای فعال در پارس جنوبی، گاز موردنیاز 19 هزار واحد مسکونی تامین می‏شود و نکته جالب‏تر آن است که قرار بود تا سال 1398 تمام فلرهای فعال در پارس جنوبی جمع‏آوری شود که می‏توانست تاثیر خود را در رفع کمبود گاز شدید زمستان و اثر اقتصادی حاصل از صادرات نیز نشان دهد؛ چراکه میزان گاز سوزانده‌شده در سال 2021 به بیش از 17 میلیارد مترمکعب بوده که این میزان معادل کل صادرات در سال 1399 و سال 1400 است. لذا دلایل اقتصادی که مدافع سوزاندن گاز در فلرها به بهانه سرمایه‏ گذاری سنگین و تجهیزات موردنیاز است، نمی‌تواند با در نظر گرفتن نگاه کلان اقتصادی و زیست‌محیطی، قانع‌کننده باشد و حداقل برای توجیه وضعیت فعلی کافی است و درصورت وجود عزم بر جلوگیری از سوزاندن گازها، محدودیت‏ های فنی و مالی جای خود را به خلق ارزش افزوده‏ های اقتصادی و بهره‏مندی ساکنین محلی از مزایای شغلی می‌دهند؛ چراکه سوزاندن فلرها به تعبیری دیگر معنای قطع زنجیره ارزش تولید کالای نهایی از گازهای نفتی را می‏دهد و علی‏رغم راهبرد کشور در پیچیده‏سازی و عمق بخشیدن به محصولات نهایی جهت جلوگیری از آسیب به واسطه تحریم یا مشکلات مختلف، در جهت خلاف آن و ایجاد بازی دوسرباخت است که یک سوی آن هدر دادن ثروت ملی و اجاد مشکلات زیست‌محیطی و سمت دیگر از دست دادن فرصت تکمیل زنجیره ارزش و استفاده از این نعمت خواهد بود.

رشد 32 درصدی فلرینگ ایران 
در ایران نیز میزان فلرینگ گاز در سال 2020 نزدیک به 13.3 میلیارد تن بوده که در سال 2021 به 17.4 میلیارد تن رسیده است که نشان‌دهنده رشد 32 درصدی در میزان حجم گازهای سوزانده‌شده کشور دارد، به‌طوری‌که این حجم گاز سوزانده‌شده 30 درصد مصرف گاز ترکیه در سال 2021 است. حل موضوع سوزاندن گاز در عملیات فلرینگ نیز موضوع جدیدی نیست، به‌طوری‌که هم در اسناد و قوانین به آن توجه شده و هم تخصیص بودجه برای حل آن هرساله انجام گرفته است که علی‏رغم تمام پشتیبانی‏ های قانونی و مالی به دلیل عواملی نظیر همکاری نکردن دستگاه‏ ها و مسوولان مرتبط، قیمت یارانه ‏ای برق و جذاب نبودن بازار برای سرمایه‏ گذاران، در نظر نگرفتن ضمانت اجرایی و شیوه نظارت برخی قوانین در هنگام تصویب و فقط ارشادی شدن آنها، توانایی کم بخش خصوصی برای مشارکت با توجه به قیمت‏ های پایه ‌ای دولت و نبود آمار شفاف از میزان فلرینگ سبب عدم پیشرفت درخور توجه این موضوع شده است. 
از این رو جواد اوجی وزیر نفت در اردیبهشت سال جاری با اشاره به امضای 28 قرارداد جمع‏آوری گازهای مشعل بالغ بر یک میلیارد یورو گفت: «این قراردادها در دو الی سه سال آتی به بهره‌برداری می‌رسد و این گازهای غنی که تبدیل به دود می‌شد و محیط‌زیست را آلوده می‌کرد به‌عنوان خوراک مجتمع‌های پتروشیمی استفاده خواهد شد و با برنامه‌ریزی‌ای که درسال ۱۴۰۱ انجام شده، امیدواریم مابقی گازهای مشعل را تا پایان دولت سیزدهم جمع‏آوری کرده و به این ترتیب کل گازهای همراه با نفت را تعیین‌تکلیف کنیم.»
همچنین عبدالعی علی‌عسگری، رئیس سابق صداوسیما و مدیرعامل فعلی گروه صنایع پتروشیمی خلیج فارس اسفند ماه سال گذشته، با اشاره به آمار روزانه حجم گاز سوزانده‌شده کشور گفت: «بحث جمع‏آوری گازهای فلر و مشعل‏ها و استفاده از آنها آرزویی دیرینه بوده است. به‌جای اینکه ضایعات داشته باشیم و محیط‌زیست را خراب کنیم، همان‌گونه که مقام‌معظم‌رهبری تاکید داشتند این گازها باید تبدیل به ثروت شوند که امروز آرزوی تاریخی ملت ایران کلید خواهد خورد. حجم گاز ۴۸۰ میلیون فوت مکعبی روزانه در حال سوختن است و امیدواریم ظرف چند سال آینده در دولت سیزدهم به اتمام برسد و در روزی، خاموش شدن آخرین گاز فلر را جشن بگیریم. هزینه جمع‌آوری گازهای مشعل این پروژه یک میلیارد یورو است که امروز قرارداد ۴۷۰ میلیون یورو از آن، امضا و کار آغاز می‌شود.»

آخرین وضعیت فلرینگ در جهان
به دلیل مزایای اقتصادی و ارزشمندی گازهای همراه نفت و قابلیت استفاده در واحدهای مختلف، تمایل به استفاده از آن در سطح دنیا نیز وجود دارد؛ چراکه حجم گازهای سوزانده‌شده در تاسیسات نفت و گاز در سال 2022 به 144 میلیارد مترمکعب رسیده است که سهم 10 کشور تولیدکننده نفت معادل سه‏ چهارم کل مشعل‏ های گازی دنیا است و کشورهای روسیه، عراق، ایران، ایالات متحده، ونزوئلا، الجزایر و نیجریه در طی 10 سال گذشته، جایگاه هفت کشور اول در سوزاندن فلر را حفظ کرده‏اند. 
روسیه که طی سالیان گذشته نیز در رتبه اول بیشترین حجم گاز سوزانده‌شده قرار داشته دست به اقدامات گسترده‏ای برای کاهش حجم گاز سوزانده شده زده است. عراق نیز که در رتبه دوم این فهرست قرار دارد و با وجود دارا بودن مقادیر عظیم گازی با مشکل کمبود گاز برای نیروگاه‏ های خود دست‌وپنجه نرم می‏کند، طرح‌هایی برای کاهش حجم گاز سوزانده‌شده و بازیافت آن تا سال 2030 دارد. 
از طرفی در سطح جهانی ادعا می‏شود عملیات سوزاندن گازها موجب ورود 361 میلیون تن دی‏اکسید کربن و 39 میلیون تن گاز گلخانه‏ ای به شکل متان و دوده می‏شود و روند گرمایش زمین را تسریع می‏کند. از اقدامات کشورهای مختلف درخصوص کاهش میزان فلرینگ می‏توان به ایالات متحده اشاره کرد که بنا به گزارش بانک جهانی در میان 10 کشوری که حجم فلر خود را کاهش داده‏اند و در عین حال افزایش تولید را رقم زده‏اند، توانسته حجم فلرینگ خود را تا 46 درصد کاهش دهد. 
قزاقستان نیز طی 10 سال گذشته بیشترین کاهش تعداد مشعل را در بین همه کشورها به دست آورده و میزان فلرینگ را از 4 میلیارد مترمکعب که در سال 2012 به ثبت رسانیده بود به 1.5 میلیارد مترمکعب در سال 2021 کاهش داده است. وضعیت حاضر نشان می‏دهد بسیاری از کشورهای تولیدکننده نفت در حال حاضر سیاست‌های کاهش شعله‏ور شدن و تخلیه گاز و سوزاندن آن را در دست دارند و اگرچه در بعضی از کشورها این روند موثر نبوده است، با این‏حال کشورهایی نیز در این زمینه موفقیت‏ هایی به دست آورده‏اند. 

از تدوین آیین‏ نامه تا وعده مسئولان
در سال 1388 و در جلسه هیات وزیران آیین ‏نامه رفع آلودگی زیست‌محیطی فعالیت‌های نفتی به پیشنهاد سازمان حفاظت محیط‌ زیست در 6 ماده به تصویب رسید. در ماده 4 این آیین ‏نامه، وزارت نفت به‏ منظور جلوگیری از هدر رفتن ذخایر نفت و گاز و جلوگیری از آلودگی‏ هوای مناطق نفت ‏خیز ملزم است تا با عدم سوزاندن نفت خام بر چاه‏های نفت از طریق استمرار سرمایه‏گذاری در طراحی و ساخت تجهیزات سیار فرآوری نفت خام(MOT) و سایر تکنولوژی‏ های به‏ هنگام موجود اقدام کند. در بند دوم ماده 4 نیز صراحتا به موضوع سوزاندن گازهای همراه با نفت اشاره می‏شود و وزارت نفت را مکلف می‏کند تا با بازیافت و استفاده مجدد از گازهای همراه نفت در مناطق تولید نفت در خشکی و شرکت‌های پالایش و پتروشیمی از هدررفت این منابع و جلوگیری از آلوگی هوای این مناطق اقدام کند. 
در کنار این آیین ‏نامه، قرار بود با انجام بازیافت و مصرف ایمن آلاینده‏ های پارس جنوبی که در طرح جامع توسعه پایدار این منطقه بدان اشاره شده بود با خاموشی فلر پالایشگاه اول مجتمع گازی پارس جنوبی آغاز شود که تنها به انتقال مکان فلر و سوزاندن گازها در کوه‏های مجاور در ازای سوزاندن درون پالایشگاه کفایت شد. 

راهکار جایگزین مشعل‌سوزی
شاید تصور قدیمی بسیاری از افرادی که شناختی از صنعت نفت و گاز ندارند این باشد که هرچه مشعل‌سوزی بیشتر باشد، گویی صنعت نفت و گاز در وضعیت پر رونق ‏تری قرار دارد. حال آنکه این اتفاق به‏ معنای عدم به ‏کارگیری مناسب گازهای جانبی در عملیات استخراج محصول اصلی است که اثرات مادی و محیط‏ زیستی فراوانی را به‏ همراه دارد. ازطرفی این مشکل تنها در ایران بوقوع نپیوسته و در تمام کشورهایی که با موضوع استخراج رو به‏رو هستند کمابیش در سطح تصمیم‏ گیری مدیران مطرح می‏شود. لذا راهکارهای رفع این مشکل نیز وجود دارد، به‌طوری‌که اساس فعالیت بسیاری از پالایشگاه‏ های گازی دنیا، استفاده از گازهای جمع ‏آوری شده و انتقال آن به نیروگاه ‏ها است. 
نظارت دقیق بر اجرای سیاست‌های محدودکننده فلرینگ و پیگیری طرح‌هایی مانند آماک (جمع ‏آوری گازهای همراه) که به‏ صورت کامل به اجرا درنیامده‏اند و انجام راهکارهای رفع مشکلات تامین مالی باعث می‏شود طرح‌های ان‏جی‏ال و جمع‏آوری گازها و تولید برق، سرعت بگیرند و در این زمینه می‏توان از ظرفیت بخش خصوصی نیز استفاده کرد. لذا موضوع تجمیع و استفاده از گازها به‏عنوان خوراک نیروگاه‏ و پتروشیمی یا تزریق به شبکه گازرسانی راهکارهای قابل استفاده در این مسیر هستند، کما اینکه هم‏اکنون عربستان سعودی با جداسازی و فرآوری گازهای همراه با نفت، به‌صورت روزانه در حدود 240 میلیون مترمکعب گاز به‏عنوان خوراک به شرکت‌های پتروشیمی می‏فروشد. 
از دیگر راهکارهای مدیریت و کاهش مقدار گازهای سوزانده‌شده علاوه‌بر روش استفاده به‏عنوان خوراک نیروگاه‏ها، فشارافزایی و تزریق به مخزن برای افزایش بهره‌وری چاه‌هاست. ﻣﺨﺎزن ﻧﻔﺖ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﺸﮑﯽ ﮐﻪ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎی ﻋﻤﺪه‌ای از ﮔﺎزﻫﺎی ﻫﻤﺮاه آﻧﻬﺎ ﺳﻮزاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد، ﻋﻤﺪﺗﺎ در استان‌های ﺧﻮزﺳﺘﺎن، اﯾﻼم، ﺑﻮﺷﻬﺮ، ﻟﺮﺳﺘﺎن و ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎه ﻗﺮار دارﻧﺪ که با فشار افزایی می‌توان برای تزریق به سایر چاه‌ها از آنها استفاده کرد. اما اگر مقدار آلاینده‏های گاز بسیار بالا باشد و عملیات شیرین‏ سازی و تصفیه آن صرفه اقتصادی نداشته باشد، تزریق این نوع گازها در عمق بسیار زیادی از زمین  و خارج کردن‌شان از چرخه مطرح می‏شود. مخازن نفت و گاز تخلیه‌شده نیز گزینه مناسبی برای دفع گازهای اسیدی به شمار می‌روند، زیرا توانایی خود را در حفظ و نگهداری به اثبات رسانده‌اند.