آشفتگی بازار کتاب به دانشجوها رسید
یگانه عرب، خبرنگار گروه دانشگاه: یکی از روزهای گرم شهریور راسته کتابفروشی‌های خیابان انقلاب را برای قدم‌زدن انتخاب کردم. ساعت حوالی 10 صبح است و کتابفروشی‌ها یکی بعدازدیگری باز می‌شوند تا پذیرای حضور علاقه‌مندان به کتاب باشند. هیچ‌وقت نمی‌توان گفت این راسته از حضور علاقه‌مندان به خرید کتاب یا حتی صرف تماشای کتاب خالی است؛ آن هم در شهریورماهی که جنب‌وجوش مقابل کتابفروشی‌ها رفته‌رفته اوج می‌گیرد و نشاط کتابفروشی‌ها با حضور دانشجویانی که کمتر از یک‌ماه دیگر قرار است در دانشگاه‌ها حاضر شوند، بیشتر می‌شود. وارد یکی از کتابفروشی‌ها می‌شوم. یک‌نفر بالای چهارپایه مشغول مرتب‌کردن کتابهای قفسه است. چند ثانیه بیشتر نمی‌گذرد که چند دختر جوان وارد فروشگاه شده و از مسئول غرفه‌ها، سراغ چند کتاب دانشگاهی را می‌گیرند. کتابهای رشته‌های مهندسی است. تعجب دانشجوها نشان‌می‌دهد از شنیدن قیمت کتاب شگفت‌زده شده‌اند. پچ‌پچ بین دانشجوها گل‌می‌کند که از کتابفروشی خارج می‌شوم اما ذهنم پیش بچه‌ها دانشجو و کتاب‌هایشان ماند. تماشای این لحظات، کنجکاوم کرد با دیدی موشکافانه‌تر نسبت به این جریان نگاه کنم. گزارش امروز «فرهیختگان» تلاش کرده تا از نگاه ناشران، اساتید و دانشجویان وضعیت نشر را پیش از آغاز سال جدید تحصیلی بررسی کند.
دغدغه‌های مالی در آستانه سال جدید تحصیلی پررنگ می‌شود
کتاب؛ ملکه عذاب جدید دانشجویان
دانشجویان نگرانی‌های مختلفی از افزایش قیمت‌ها در سال تحصیلی پیش‌رو دارند. از یک‌سو افزایش هزینه‌های خدمات دانشگاه و از سوی‌دیگر افزایش قیمت کتاب شرایط خاصی را برای آنان ایجاد کرده است.
جدیدالورود‌ها حداقل یک میلیون برای خرید کتاب هزینه می‌کنند
امیرحسین مرادی، دانشجوی دوره کارشناسی‌ارشد رشته حقوق و علوم سیاسی در این‌خصوص می‌گوید: «افزایش یکباره قیمت‌ها در کشور تاثیر مستقیم و غیرمستقیمی در بخش فرهنگی کشور گذاشت. این تاثیر از چند جانب قابل‌توجه است؛ نخست، قشر دانشجو است که به خریدن کتاب نیاز دارد و چاپ این کتاب‌ها با هر قیمتی نسبت به چندسال گذشته، رشد عجیبی داشته‌است.» او بیان می‌کند: «به‌طور مثال کتابی که در سال 1399، به قیمت 50هزار تومان خریده‌ام، در سال 1401، قیمت 200 هزار تومانی پیدا کرده‌است. حال دانشجویی را درنظر بگیرید که سرکار هم نرفته و در ترم یک و دو مقطع کارشناسی بوده و مجبور است برای تامین منابع درسی خود در کنار هزینه‌های جاری از خانواده پول بگیرد.» به گفته این دانشجو، هزینه یک‌ترم تحصیلی با حداقل 14 واحد، میانگین کتابهای دانشجویی زیر 150 هزار تومان در تمامی نشرها پیدا نمی‌شود. دانشجوهای ترم یک و دو رشته‌حقوق و علوم‌سیاسی نیاز دارند که حدود شش کتاب صرفا برای گذراندن آن دروس خریداری کنند و نمی‌توانند زیر یک میلیون تومان برای کتاب‌هایشان هزینه کنند. مرادی معتقد است دانشجویان با چندمشکل دست‌وپنجه نرم می‌کنند، نخست تامین کتابهای اولیه درسی برای پاس‌کردن واحدها و مورد دیگر بحث مطالعه‌آزاد است. همیشه از این جریان شاکی هستیم که سواد جامعه پایین آمده‌است. سواد هم از دل مطالعه‌آزاد ایجاد می‌شود. وقتی خانواده‌ای کتابهای درسی خود را با هزینه یک میلیون تومان می‌خرد، دیگر فرصتی برای مطالعه‌آزاد ندارد.
عکس‌برداری از منابع درسی؛ میان‌بر دانشجویان برای کاهش هزینه‌ها
این دانشجو با اشاره به رغبت دانشجویان به سمت مطالعه کتابهای دیجیتال دانشگاهی با توجه به گرانی قیمت کتاب این‌طور توضیح می‌دهد: «باتوجه به‌اینکه رشته دانشگاهی من حقوق بوده و کتابهای دانشگاهی این رشته نیز کتابهای قطور است و استادان برای دانشجویان ارشد چندین منبع معرفی می‌کنند، دانشجویان از صفحات عکس می‌گیرند و برای یکدیگر می‌فرستند.» البته او این نکته را هم بیان می‌کند: «شاید کتابهای الکترونیکی از یک جایی به‌بعد دسترسی راحت‌تری به کتاب را فراهم کند، اما برای بخش آموزش و یادگیری دانشجویی که در دانشگاه تحصیل می‌کند، جریان سودآوری نیست. تجربه شخصی من این است که دانشجو از مطالعه کتاب الکترونیک فرار می‌کند.» مرادی به‌عنوان یک دانشجو درحال‌تحصیل راهکارهای مثبت و موثری برای بهبود این چالش دارد و می‌گوید: «وقتی کالایی با افزایش قیمت مواجه می‌شود، همچون یک دومینو بر دیگر کالاها نیز اثر خواهد‌گذاشت. باتوجه به هزار و یک دلیل سیاسی و اقتصادی در سال‌های اخیر با یک افزایش قیمت مواجه بودیم که این جریان گریبانگیر مسائل فرهنگی و کاغذ هم خواهد شد.» به گفته این دانشجو، آمار دانشجویان در کشور مشخص است، بنابراین نهادهای ذی‌ربط و متولی این حوزه می‌توانند سالانه یا هر ترم، تسهیلات مالی 40 تا 50درصدی برای دانشگاه‌ها درنظر بگیرند و آنها این منابع مالی را میان دانشجویان تقسیم کنند تا بخشی از سبد فرهنگی دانشجو برای تهیه کتاب از دریچه این تسهیلات مالی بگذرد. این‌امر ناخودآگاه یک تعدیل میان بازار و مصرف‌کننده ایجاد می‌کند. وقتی قدرت خرید مردم برای کتاب بیشتر می‌شود، عرضه کتاب هم بیشتر شده و جریان عرضه‌وتقاضا در حوزه فرهنگی و خرید کتابهای دانشگاهی تنظیم می‌شود. دانشجو دوره کارشناسی‌ارشد رشته‌حقوق و علوم‌سیاسی همچنین در پایان سخنانش با ارائه یک مثال از افزایش قیمت کتابهای دانشگاهی عنوان می‌کند: «یک کتاب ضروری و مهم برای دانشجویان علوم سیاسی، «ایران بین دو انقلاب» اثر یرواند آبراهامیان است که این کتاب را سال 1395 به قیمت 25 هزار تومان خریدم، اما قیمت این کتاب در سال جاری در همان نشر کمتر از 200 هزار تومان نیست، یعنی افزایش نزدیک به 10 برابری برای یکی از پایه‌ای‌ترین کتابهای دانشجویان رشته‌علوم‌سیاسی. حال حساب کنید که خرید پنج کتاب که چند برابر افزایش داشته‌اند، چه هزینه هنگفتی را برای خود دانشجو و خانواده آن به‌جای می‌گذارد.»
پیشنهاد اختصاص بن خرید به دانشجویان برای دسترسی به منابع دانشگاهی
مجتبی احمدی نیز دانشجوی مقطع کارشناسی‌ارشد رشته‌حقوق‌بین‌الملل دانشگاه پیام‌نور است. او می‌گوید: «سال 1397 که در مقطع کارشناسی‌ارشد تحصیل را شروع کردم، قیمت‌ها ترم‌به‌ترم تغییر می‌کرد. یک دهه قبل شاید چندسال به چندسال تغییر قیمت کتاب‌ها اتفاق می‌افتاد اما در سال 1397 ترم‌به‌ترم با قیمت‌های جدید کتاب‌ها به‌ویژه کتاب دانشگاهی مواجه بودیم. قیمت کتابهای دانشگاهی چاپ‌به‌چاپ افزایش پیدا می‌کند.» این دانشجو همچنین عنوان می‌کند: «اگر می‌خواهید واقعیت امر را ببینید، سری به خیابان انقلاب بزنید. خیلی از دانشجوها مشتری مغازه‌هایی هستند که کتابهای دست‌دوم می‌فروشند. الان بیشترین مشتری را این مغازه‌ها دارند. البته آنها هم قیمت عادلانه‌ای ندارند و کتاب را براساس قیمتی که کتاب‌نو در بازار است با یک تخفیف کم می‌فروشند. یعنی کتابی که سال‌ها قبل 50 هزار تومان بوده و الان 200 هزار تومان شده را در بهترین حالت 150 هزار تومان می‌فروشند. الان اما همه‌چیز تغییر کرده است. قیمت کتابهای تخصصی بیشتر از 200 هزار تومان شده است. شما چهار کتاب تخصصی بخرید، باید حداقل یک میلیون بپردازید.»
اولویت دانشجو کم کردن هزینه‌های کتاب است
احمدی به این نکته نیز اشاره می‌کند که با بالارفتن قیمت کتاب‌ها، دیگر دانشجویان کمتر سراغ خریدن کتاب می‌روند. ما گروهی در واتساپ داریم که بچه‌ها یا دنبال نمونه سوالات هستند یا اینکه بتوانند فایل پی‌دی‌اف کتاب را رایگان پیدا کنند. بعضی‌ها هم که کمی وضع بهتری دارند، فایل را پرینت می‌گیرند تا چشم‌شان اذیت نشود. باید خیلی ساده اشاره کرد که در این شرایط، اصلی‌ترین اولویت دانشجو کم کردن هزینه‌های کتاب است. دانشجوی مقطع کارشناسی‌ارشد رشته حقوق بین‌الملل دانشگاه پیام‌نور همچنین با اشاره به رغبت دانشجویان به سمت مطالعه فایل پی‌دی‌اف یا دیجیتال کتاب‌ها توضیح می‌دهد: «بسیاری از دانشجویان دنبال فایل الکترونیکی کتاب‌ها هستند. در دانشگاه پیام نور که امتحان‌ها تستی است، دانشجویان سراغ نمونه سوالات می‌روند و دیگر کتاب 300 هزار تومانی نمی‌خرند. در دانشگاه‌های دولتی اما بالاخره ناچارند کتاب را داشته باشند. پی‌دی‌اف کتاب بهترین گزینه است. فکر می‌کنم برخی از دانشجویان شراکتی کتاب را می‌خرند و آن را پی‌دی‌اف می‌کنند؛ چراکه در گذشته برخی کتاب‌ها فایل پی‌دی‌اف نداشتند اما الان پی‌دی‌اف کتاب‌ها تو گروه‌های مجازی دست‌به‌دست می‌چرخد.» او یکی از راه‌های کمک‌کننده در این شرایط را اعطای سهمیه به دانشجویان می‌داند و عنوان می‌کند: «دانشگاه می‌تواند بن خرید کتاب را در اختیار دانشجویان بگذارد یا حتی با مولف کتاب صحبت کرده و حق انتشار کتاب را در فضای مجازی دریافت کرده و به دانشجوها بفروشد. شاید در ترم یک یا دو این سرمایه‌گذاری آورده مالی نداشته باشد ولی به مرور، برای دانشگاه هم سودآوری خواهد داشت. منظورم چیزی همچون ایجاد اپلیکیشن‌های طاقچه و فیدیبو است که دانشجویان بتوانند کتابهای دانشگاهی خود را تهیه کرده و مطالعه کنند، نه اینکه صرفا فایل پی‌دی‌اف کتاب‌ها را به دانشجویان بدهند.»
هیچ باری سنگین‌تر از تهیه منابع درسی به‌ویژه در رشته‌های علوم انسانی نیست
مهدیه عظیم‌زاده نیز دانشجوی مقطع کارشناسی رشته‌روانشناسی یکی از دانشگاه‌های دولتی کشور است که در این راستا می‌گوید: «برای دانشجو هیچ باری سنگین‌تر از تهیه منابع درسی‌اش به‌ویژه در رشته‌های علوم‌انسانی نیست، چون نمی‌توان صرفا با نگارش جزوه، حجم سنگین مطالبی که بیان می‌شود را یاد گرفت.» او معتقد است: «برای دانشجویی که در مقطع کارشناسی تمام‌مدت سر کلاس و دانشگاه است و عملا هم نمی‌تواند سر هیچ‌کاری برود که با زمان تحصیلی‌اش مداخله نکند، تهیه کتابهای دانشگاهی با این قیمت‌ها، عذاب‌آور بوده و علاوه‌بر استرس و مشکلات خود تحصیل باید فشارهای تهیه کتاب‌ها را هم حمل کند.» به گفته این دانشجو، البته بسیاری از دانشجویان هم‌رشته‌ای ما در دانشگاه، به دلیل افزایش قیمت کتابهای قطور و حجیم دانشگاهی در رشته‌روانشناسی، چندنفری پول‌گذاشته کتاب را می‌خرند و به‌صورت گروهی مطالعه می‌کنند، البته برخی اوقات هم یکی بخش‌هایی از کتاب را خلاصه کرده و به بقیه دانشجوها می‌دهد.
نتایج مطالعه‌های سطحی دانشجویان در آینده خودش را نشان می‌دهد
از نظر او در چنین شرایطی که دانشجوها به‌سختی در پی تهیه منابع درسی خود هستند، دولت یا نهادهایی که متولی آموزش دانشجویان هستند، می‌توانند شرایطی را برای اینکه دانشجو دیگر دغدغه خرید کتابهای گرانقیمت خود را نداشته باشد، فراهم کنند؛ چراکه تمام تمرکز و توجه دانشجو باید بر مطالعه و یادگیری دروس باشد، نه اینکه فشار روانی دیگری را برای تهیه منابع درسی متحمل شود. این دانشجو با اشاره به اینکه در سال تحصیلی جدید هم بسیاری از دانشجویان نمی‌توانند کتابهای خود را تهیه کنند، می‌گوید: «البته اگر این جریان ادامه پیدا کند، دیگر دانشجویان به سمت مطالعه نرفته و صرفا از روی چکیده کتاب یا جزوه‌ها به‌صورت سطحی دروس را یاد می‌گیرند و این مساله هم قطعا در آینده خودش را بروز خواهد داد.»
مثبت و منفی افزایش قیمت کتاب از نگاه اساتید
گرانی کتاب دانشجو را به سمت جزوه‌محوری سوق می‌دهد
عمق جریان تاثیر گرانی کتاب بر روند تحصیل و آموزش دانشجویان را دانشجویان و استادان دانشگاه‌ها بیشتر می‌فهمند و شاید درک شرایط سخت دانشجویان برای تامین هزینه کتابهای دانشگاهی چندبرابر آن‌چیزی باشد که از بیرون گود نمود دارد. استادان دانشگاهی تاثیر این گرانی کتاب را حرکت دانشجویان به سمت مطالعه‌های سطحی جزوه یا مطالعه پی‌دی‌اف کتاب‌ها می‌دانند و معتقدند اگر شرایطی برای دسترسی آسان‌تر دانشجویان به کتابهای دانشگاهی فراهم نشود، شاهد مرگ آموزش و فرهنگ در کشور خواهیم بود.
دانشجویان تجمیعی کتاب می‌خرند و می‌خوانند
بیتا شاه‌منصوری، استاد رشته علوم ارتباطات دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی است. او با اشاره به تاثیرات گرانی کتاب در کیفیت آموزش دانشجویان می‌گوید: «گرانی کتابهای دانشگاهی، اثرات بسیار عمیق منفی در بحث کمی، کیفی و آینده سیستم آموزش عالی کشور می‌گذارد. گرانی کتاب از یک‌سو ظرفیت‌ها را با توجه به شرایط اقتصادی امروز جامعه محدود می‌کند، به نوعی که دانشجویان دسترسی کمتری برای تامین منابع درسی پیدا خواهند کرد و به مرور زمان در آینده موجب کاهش سطح فرهنگ جامعه می‌شود.»
او شرایط حاکم در دانشگاه را این‌طور توضیح می‌دهد: «من در دانشگاه، دانشجوهایی دارم که وقتی کتابی را به‌عنوان منبع درسی‌شان در آن ترم معرفی می‌کنم، چندنفری تجمیع می‌شوند، کتاب را تهیه کرده و مطالعه می‌کنند. یا حتی دانشجویی که از لحاظ مالی در نقطه مطلوب‌تری قرار دارد، کتابی که قیمت بالایی داشته تهیه و خلاصه کرده و در اختیار دیگر دانشجویان قرار می‌دهد و این جریان، یعنی یک فاجعه بزرگ.»
گرانی‌ها دانشجو را به سمت جزوه‌محوری سوق می‌دهد
شاه‌منصوری معتقد است درخواست جزوه‌محوری دانشجویان در راستای گرانی کتاب افزایش پیدا کرده و در این‌خصوص بیان می‌کند: «با این گرانی‌ها، دانشجو دیگر سیاست جزوه‌محوری را در اولویت قرار می‌دهد و استادان نیز موظفند منابع درسی را معرفی کند، اما ما هم تا حدی می‌توانیم به دانشجو فشار وارد کنیم که کتاب‌ها را بخرد. درحال حاضر کتابهای ساده معمولی دانشگاهی از قیمت 150هزار تومان شروع می‌شود. یک دانشجوی ساده که کاری هم ندارد، چطور می‌تواند در کنار هزینه‌های جانبی تحصیل، چنین کتابهای گرانی را تهیه کند؟» استاد رشته علوم ارتباطات دانشگاه آزاد واحد تهران مرکزی همچنین اشاره می‌کند: «وقتی این افزایش قیمت ادامه پیدا می‌کند، دیگر دانشجو نیز گرایشی به سمت تهیه منابع کتابی ندارد و استاد نیز مجبور می‌شود با استناد به دانسته‌های خود، اطلاعاتی را دراختیار دانشجو بگذارد که قالب جزوه پیدا می‌کند.» از نظر او، به‌دلیل اینکه دانشجو دسترسی به منابع اصلی نداشته و اطلاعات دروس را به‌طور کامل دریافت نمی‌کند، از تمامی دروس دانشگاهی صرفا بخش‌های کوتاهی را از طریق جزوه که منبع دست‌دوم اطلاعات است، می‌آموزد. تداوم این جریان نیز در ادامه، سطح آگاهی دانشجو را کاهش داده و موجب افت سطح کیفی آموزش در دانشگاه‌های کشور می‌شود.
گرانی کتاب یعنی مرگ فرهنگ و آموزش
این استاد دانشگاه همچنین می‌گوید: «یکی از دلایل گرانی کتابهای دانشگاهی، گرانی کاغذ است و گرانی کاغذ نیز به‌دلیل این است که به‌جای اینکه تولید کاغذ با سرمایه‌گذاری‌های کلان در داخل کشور را رونق ببخشیم به جریان واردات کاغذ روی آورده‌ایم.» به گفته او، دانشگاه‌ها یک موسسه آموزشی و پژوهشی هستند و نمی‌توانند نقش تعیین‌کننده‌ای در سیاست‌ها یا سیاستگذاری‌های کلان اقتصادی داشته باشند، یعنی خودشان در این جریان مصرف‌کننده هستند. اقدامی که دانشگاه‌ها می‌توانند در این جریان داشته باشند، این است که در حوزه‌های تحقیقاتی و پژوهشی، راهکارهای زیربنایی که برنامه‌های بلندمدتی هم هستند، ارائه کند. شاه‌منصوری در پایان سخنانش اما به یکی از اصلی‌ترین بحران‌ها در این شرایط حال حاضر کشور که شناخته شدن کتاب به‌عنوان کالای لوکس است، اشاره می‌کند و می‌گوید: «این لوکس‌بودن، قیمت کتاب را افزایش هم خواهد داد. حال وقتی من استاد یا دانشجو از این کالای لوکس کتاب به‌عنوان بحثی که ضرورت جامعه است، استفاده می‌کنم، چه شرایطی برای جامعه پیش می‌آید؟ در پایان فقط یک جمله دارم و آن هم این است که گرانی کاغذ و گرانی کتاب در کشور یعنی مرگ فرهنگ و آموزش.»
گرانی کتاب مسیر جایگزین محتوای الکترونیک را هموار کرده است
سمیه اکبری، عضو هیات‌علمی رشته مهندسی نساجی دانشگاه صنعتی امیرکبیر و معاون آموزشی، دانشجویی و فرهنگی همین دانشکده اما نظر متفاوت‌تری دارد و می‌گوید: «در گذشته تاثیر این جریان بیشتر و به‌صورت پررنگ‌تری مطرح بود، اما امروزه به‌ویژه پس از دوران کرونا که همه مردم با شرایط آموزش مجازی و کتابخوانی مجازی همراهی بیشتری پیدا کرده‌اند، اگر محتواهای مطالب به‌صورت دیجیتال دراختیار دانشجویان قرار بگیرد، تاثیر افت کیفیت تحصیل دانشجویان را کمرنگ‌تر می‌کند.» او این‌طور ادامه می‌دهد: «من به‌عنوان استاد هم کتابم را به دانشجویان معرفی کرده و هم به آنها جزوه ارائه می‌کنم. کتابی که به‌عنوان استاد در این رشته نوشته‌ام، با توجه به حجم مطالب و جلد و... قرار است حدود 100 تا 150 هزار تومان به فروش برسد و مطمئن هستم که دانشجویان امکان خرید این کتاب را ندارند. مسلما اگر دانشجویان بخواهند مطالعه فیزیکی کتاب را داشته‌باشند، تاثیرات بیشتر و بهتری خواهند گرفت، اما بسیاری از دانشجویان در کلاس‌ها خواهان فایل پی‌دی‌اف کتاب‌ها هستند. اکبری در ادامه سخنانش این نکته را نیز متذکر می‌شود که اگر محتواهای دیجیتال که امروزه دراختیار دانشجویان قرار گرفته‌است، وجود نداشت، نبود گرانی کاغذ و به‌تبع آن گرانی کتابهای دانشگاهی به‌صورت پررنگ‌تری خود را نشان می‌داد، اما با پوشش فضای مجازی این گرانی کمتر خود را نشان داده است.
مطالعه کتابهای کاغذی به حافظه یادگیری دانشجویان کمک می‌کند
این عضو هیات‌علمی رشته مهندسی نساجی دانشگاه صنعتی امیرکبیر در ادامه توضیح می‌دهد: «گرانی کتابهای دانشگاهی مسیر جایگزین دسترسی دانشجویان به مطالعه کتابهای الکترونیک یا پی‌دی‌اف کتاب را پدیدار کرده است. البته دانشجویان در این شرایط تلاش دارند که فایل کتاب را از استادان گرفته و آن را مطالعه کنند؛ چراکه امکان تهیه کتابهای دانشگاهی با مبالغ بالا را ندارند. مطالعه کتابهای کاغذی به حافظه یادگیری دانشجویان کمک می‌کند و در درازمدت نیز تاثیرگذاری بیشتری بر یادگیری دروس و تحصیل دانشجویان دارد.» او راهکارهای مناسب بهبود این شرایط را این‌طور توضیح می‌دهد: «اختصاص یارانه به دانشجویان برای خرید کتاب‌هایشان اقدام موثری است. درحال حاضر نمی‌توان قیمت کاغذ را کاهش داد، اما می‌توان تسهیلاتی را برای تهیه کتابهای دانشجویی در اختیار دانشجویان قرار دارد. از طرفی دیگر می‌توان شرایطی فراهم کرد تا از انتشارات‌های دانشگاهی حمایت شود تا کتابهای خود را با قیمت کمتری در اختیار دانشجویان قرار دهند؛ به‌نوعی که حداقل کتابهای دانشگاهی با قیمت کمتری به دست دانشجویان برسد.»
آماده‌سازی بسترهای الکترونیک کتابخانه‌های مجازی برای حمایت از دانشجویان
امیدعلی مسعودی، رئیس دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه سوره نیز ضمن بیان دقیق قیمت هر بند کاغذ که بین یک میلیون تا یک میلیون و 200 هزار تومان متغیر و درحال نوسان است، بیان می‌کند: «در نظام آموزشی کشور و تولید و علم و دانش ابزارهایی وجود دارد که هرچه این ابزارها در دسترس باشد، کار آسان‌تر انجام می‌شود. به‌طور مثال وقتی اینترنت قطع می‌شود، جریان‌های ارتباطی از بین می‌رود. وقتی هم که کاغذ گران شود، کمتر در دسترس خواهد بود و این عدم دسترسی موجب می‌شود منابع علمی کمتری دراختیار قشر فرهیخته و دانشجویان قرار بگیرد.» به گفته او، با توجه به حضوری‌بودن دانشگاه‌ها و مدارس نیز، دانشجویان در تلاش برای تهیه منابع علمی خود خواهند بود و این گرانی قیمت کاغذ در خرید دانشجویان تاثیر خواهد گذاشت. رئیس دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه سوره با بیان اینکه قیمت دلار پایین آمده و قیمت همه مواد اولیه و منابع به قیمت دلار وابسته است می‌گوید: «انتظار داشتیم با توجه به اینکه قیمت دلار پایین آمده، قیمت کاغذ هم با روند کاهشی مواجه شود اما انتظار ما محقق نشد.»
گرانی کاغذ هزینه‌های تحصیل را افزایش می‌دهد
مسعودی با بیان اینکه افزایش قیمت کاغذ موقتی است، توضیح می‌دهد: «گرانی کاغذ، گرانی کتاب را به‌همراه دارد. نیاز دانشجو نیز برای تحصیل دسترسی به منابع علمی و کتابهای معرفی‌شده از سوی استادان برای تحصیل است. پس گاهی دانشجویان به منابع درسی الکترونیک یا پی‌دی‌اف کتاب‌ها روی می‌آورند، اما همیشه هم دانشجویان با این روش مطالعه همراه نیستند، پس باید شرایطی برای مطالعه فیزیکی منابع درسی فراهم شود. قطعا این گرانی کاغذ، هزینه‌های تحصیل را افزایش می‌دهد.» رئیس دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه سوره با اشاره به حرکت دانشجویان به سمت جزوه‌محوری به تبع گرانی کاغذ و کتاب عنوان می‌کند: «با شروع پاندمی کرونا، بسیاری از دانشجویان به سمت آموزش مجازی و مطالعه الکترونیک روی آوردند. هرجایی که یک متغیر مداخله‌گر وارد شد، انسان را به سمت فضای مجازی شتاب می‌دهد و طبعا در خداحافظی با جریان فیزیکی کاغذ و کتاب و آشنایی بیشتر با فضای مجازی و مطالعه در آن موثر خواهد بود.»
مسعودی با اشاره به تاثیر آموزش مجازی بر کیفیت تحصیل دانشجویان می‌گوید: «برخی دانشجویان مخالف ورود به فضا و آموزش مجازی هستند و با چالش همراه خواهند بود، اما برخی دانشجویان که سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی دارند، می‌توانند با دنیای کاغذ و کتاب خداحافظی کرده و همراه با شرایط حاکم بر جهان پیش بروند.»
پیش‌بینی رئیس دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه سوره این است که پس از شروع سال تحصیلی جدید و با تحولاتی که در کشور در پیش است، قیمت کاغذ و لوازم‌التحریر افت محسوسی خواهد داشت.
به گفته او، کارخانه‌های فعال کاغذ در کشور نمی‌توانند به اندازه نیاز داخلی کاغذ تولید کنند و کاغذ از دیگر کشورها وارد می‌شود. دولت نیز در این شرایط باید به سمت تولید علم و دانش آمده و از واردات کاغذ حمایت کند تا دچار این افزایش قیمت نباشیم. از طرفی دیگر با توجه به اینکه دو سال درگیر آموزش مجازی بودیم، یکی از اقداماتی که می‌تواند در این جریان مهم باشد، آماده‌سازی بسترهای الکترونیک شدن کتابخانه‌ها یا به‌عبارت دیگر کتابخانه‌های مجازی است و دانشجویان می‌توانند پایان‌نامه‌ها و طرح‌های پژوهشی را از کتابخانه‌های مجازی به‌صورت الکتورنیک با قیمت بسیار اندک دریافت کنند. به این معنا که یک کتاب الکترونیک می‌تواند در اختیار 60 نفر قرار بگیرد، اما یک کتاب کاغذی این امکان را ندارد.
ارزیابی ناشران از بازار آشفته نشر
گرانی کتابهای دانشگاهی از کجا آب می‌خورد؟
اگر بخواهیم به عوامل موثر در افزایش قیمت کتابهای دانشگاهی بپردازیم، نباید صرف گرانی کاغذ را در این جریان، تنها عامل کافی دانست. البته که افزایش قیمت بی‌ثبات کاغذ از عوامل اصلی است، به‌گونه‌ای که قیمت هر بند کاغذ از 40هزار تومان در سال 1390 به یک‌میلیون تا یک‌میلیون و 200 هزار تومان در سال 1401 رسیده است؛ آن‌هم بدون هیچ چهارچوب و تعیین قیمت مشخصی. این گرانی قیمت، افزایش قیمت کتابهای دانشگاهی را نیز به‌دنبال دارد. آن‌گونه که مدیر یکی از انتشارات‌های دانشگاه‌های صنعتی کشور به «فرهیختگان» می‌گوید میانگین قیمت کتابهای دانشگاهی در سال 1398 برابر با 70 تا 80هزار تومان بوده اما در سال جاری به میانگین قیمت 150 تا 200هزار تومان رسیده است. البته به‌گفته کارشناسان حوزه کتاب و مدیران انتشارات دانشگاهی، گرانی مرکب، زینک، دستمزد نیروهای انسانی و... نیز از دیگر عوامل گرانی کتاب‌ها به‌ویژه کتابهای دانشگاهی است؛ چراکه عمدتا این کتاب‌ها حجیم و قطور بوده و گاهی جداول، نمودار و تصاویر بسیاری را در خود جای می‌دهد.
هیچ عرفی برای قیمت‌گذاری کتابهای دانشگاهی وجود ندارد
مسئول فروش نشر «مهربان» که عمده کتابهای دانشگاهی حوزه علوم انسانی را عرضه می‌کند، می‌گوید برخی انتشارات دانشگاهی ازجمله انتشارات دانشگاه تهران، سمت و... که کاغذهای دولتی دریافت می‌کنند، قیمت کتابهای دانشگاهی‌شان نسبت به دیگر انتشارات کمتر است؛ اما ناشران خصوصی قیمت‌های متفاوت‌تری دارند. عوامل مختلفی در بحث قیمت‌گذاری کتابهای دانشگاهی همچون کاغذ، رنگی‌بودن صفحه‌ها، ناشر، چاپ و... دخیل است و هیچ عرفی هم برای چاپ کتاب وجود ندارد و هر ناشری هر قیمتی که بخواهد روی کتاب‌ها می‌گذارد. البته ناشر هم تقصیری نداشته و می‌خواهد سود خود را به دست بیاورد.
به گفته او، اگر دانشجوی ترم یک روانشناسی بخواهد در آغاز سال تحصیلی جدید صرفا کتابهای ضروری دانشگاهی‌اش را تهیه کند، قطعا نمی‌تواند زیر دومیلیون تومان هزینه کند. در چنین شرایطی نیز دانشجو از سر ناچاری به سمت مطالعه پی‌دی‌اف یا تهیه کتابهای دست‌دوم می‌رود که این مورد هم بسیار زیاد است و خیلی از دانشجویان در آغاز سال تحصیلی جدید در انتشارات و کتابفروشی‌ها به‌دنبال دست‌دوم کتاب‌ها می‌گردند.
فروش کتابهای دانشگاهی برای ناشران سودی ندارد
مسئول فروش انتشارات چهر نیز در این خصوص بیان می‌کند: «شرایط فعالیت ناشران دانشگاهی آنقدر نابسامان است که اگر ناشری الان کتابهای دانشگاهی تولید کند، با فروش آن کتاب‌ها دیگر نمی‌توانند مثل آن را تولید کنند، بلکه باید دوبرابر هزینه تولید را از جیب خود هزینه کند. درست است که قیمت کتاب‌ها برای دانشجویان بالاست، اما بازهم ناشران این قیمت را نسبت به آنچه باید باشد، پایین نگه داشته‌اند. سود کتابهای دانشگاهی برای ناشران این حوزه هیچ است، درصورتی‌که وقتی قیمت را به دانشجویان می‌گوییم، با دهانی باز و تعجب از قیمت زیاد کتاب‌ها شکایت می‌کنند.»
دولت برای گرانی کتابهای دانشجویان فکر چاره کند
مدیر یکی از انتشارات‌های دانشگاه‌های کشور نیز نظر خود را این‌طور بیان می‌کند: «کتابهای دانشگاهی تا دوسال پیش میانگین قیمت‌شان 80هزار تومان بوده اما درحال حاضر 180 هزار تومان شده است. بنابراین دانشجو دیگر رغبتی برای خرید منابع درسی و مطالعه هرچه بیشتر و بهتر پیدا نمی‌کند، این عدم‌رغبت، موجب افت تحصیلی دانشجو شده و درمجموعه فرهنگ مطالعه و کتابخوانی محصلان و دانشجویان نیز با روند نزولی مواجه خواهند شد.» او معتقد است دولت و نهادهای ذی‌ربط باید اقداماتی انجام بدهند تا جوانان با جریان کتاب و کتابخوانی آشتی کنند و می‌گوید: «وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید به کاغذ یارانه بدهد تا از گرانی بی‌رویه کتاب جلوگیری کند یا به‌عبارتی سهمیه‌ای برای دانشگاه‌های دولتی ایجاد کند، یک سهمیه حداقلی تا به‌واسطه آن خرید کتاب دانشگاهی برای دانشجویان آسان‌تر شود. قطعا با این اقدام، به نقش دانشجو در کشور نیز ارج نهاده می‌شود.» این مدیر انتشارات معتقد است: «دولت می‌تواند به انتشاراتی‌های دانشگاه، کاغذ دولتی بدهد تا کتاب دانشگاهی با قیمت ارزان‌تری به تحصیل‌کنندگان رسیده و دانشجو از این جریان منتفع شود. او می‌گوید در شرایط گرانی کتاب، خیلی از دانشجویان متن کتاب‌ها یعنی صفحاتی که موردنظر است را کپی کرده یا اسکن می‌کنند.»
خرید کتابهای ضروری رشته حقوق حداقل یک‌میلیون برای دانشجو هزینه دارد
مسئول فروش انتشارات «میزان» نیز با بیان اینکه قیمت کتابهای دانشگاهی شرایط حال‌حاضر، 70 درصد نسبت به سال‌های اخیر گذشته افزایش قیمت داشته، عنوان می‌کند که قیمت‌ها به‌گونه‌ای در کتابهای دانشگاهی دانشجویان حقوق و کتابهای آزمون تستی افزایش پیدا کرده که دانشجویان برای خرید چند کتاب باید هزینه هنگفتی از خانواده را صرف خرید این کتاب‌ها کنند. اگر دانشجوی رشته حقوق، مهرماه سال جاری بخواهد کتابهای خود را در سال نخست تحصیلی‌اش خریداری کند، باید حداقل یک‌میلیون تومان هزینه کند. البته اگر بخواهد کتابهای کمک‌درسی هم خریداری کنند، باید حدود سه‌میلیون تومان هزینه کنند. او همچنین اشاره می‌کند که در ترم اول، دانشجویان رشته حقوق موظفند کتابهای قانون چون حقوق تجارت، مدنی، مجازات و... را تهیه کنند. به‌طور مثال کتاب قانون آیین دادرسی مدنی سال 1398 به مبلغ 20هزار تومان چاپ شد، اما یک انتشارات دیگر این کتاب را با 100هزار تومان یعنی پنج‌برابر قیمت اولیه چاپ کرده است. مسئول فروش نشر میزان می‌گوید: «کتاب در شرایط حال حاضر اقتصادی کشور، ارزان‌ترین کالا در ایران است، البته مردم نیز تمایل بالایی به کتابخوانی ندارند؛ چراکه مردم علاقه‌مندند یک کافی‌شاپ بروند، یک قهوه و کیک بخورند، اما حاضر نیستند 200 هزار تومان برای خرید کتاب هزینه کنند؛ حتی بعضا نسبت به کتاب‌هایی با قیمت پایین، خرده می‌گیرند و تخفیف می‌خواهند.» به گفته او حتی برخی کتاب‌هایی در انتشارات وجود دارند که اگر تجدیدچاپ شوند، سه‌برابر افزایش قیمت خواهند داشت. به‌طور مثال کتاب قراردادهای اداری نوشته آیت مولایی که چاپ قدیم است، 85هزار تومان بوده که اگر الان چاپ شود، قیمت آن نزدیک به 250هزار تومان خواهد بود.»
255 درصد؛ میانگین رشد قیمت کتابهای دانشگاهی
در ادامه گزارش به بررسی تغییرات قیمتی 20 کتاب دانشگاهی به‌عنوان نمونه کتابهای ضروری و مهم که برای تحصیل دانشجویان در رشته‌های مختلفی چون حقوق و علوم سیاسی، پزشکی، فنی-مهندسی، علوم انسانی، مدیریت، ریاضی و مهندسی برق اولویت داشته است، پرداخته و افزایش قیمت آنها را در حدفاصل سال‌های 1397 تا 1401 بررسی کرده‌ایم که از نظر می‌گذرانید. البته تفاوت سال‌های موردبررسی به دلیل عدم تجدیدچاپ برخی از کتاب‌ها در سال‌های اخیر بوده است.
باید برای آشفته‌بازار کتاب فکری کرد
راه چاره چیست؟
صرف بیان اینکه قیمت کتابهای دانشگاهی تا چه اندازه رشد داشته است، دردی از دانشجویان برای خرید منابع درسی‌شان دوا نمی‌کند، بلکه این دانشجویان به‌دنبال درمانی برای کاهش این فشار روانی برای خرید کتابهای دانشگاهی و گذراندن مقاطع تحصیلی‌شان هستند. درنتیجه به سراغ یکی از فعالان حوزه چاپ و نشر و رئیس انجمن ناشران دانشگاهی رفته‌ایم و آنها راهکارهای پیشنهادی بهبود دسترسی دانشجویان به کتابهای دانشگاهی را بیان کرده‌اند که از نظر می‌گذرانید.
ایجاد پلتفرم الکترونیکی؛ اقدامی درجهت تسهیل دسترسی دانشجو به کتاب
کاظم آرمان‌پور، مدیرمسئول انجمن فرهنگی ناشران دانشگاهی است. او در این خصوص با اشاره به اقدامات انجمن در راستای کمک به رشد فعالیت‌های نشر دانشگاهی بیان می‌کند: «انجمن نمی‌تواند هیچ اقدامی درخصوص کمک به ناشران در راستای گرانی کتاب انجام بدهد؛ چراکه یک سازمان مردم‌نهاد (انجیو) است و بازوی سیاستگذار کاهش قیمت کتاب دانشگاهی یا کاهش گرانی کاغذ نیست.»
او معتقد است: «اقدامی که انجمن ناشران دانشگاهی به‌عنوان نهادی که 170 ناشر دانشگاهی معتبر را تحت‌پوشش دارد، می‌تواند انجام بدهد، این است که نمایشگاه‌های متعدد کتاب دانشگاهی را برگزار کند تا دانشجویان به‌راحتی بتوانند کتابهای مدنظر خود را تهیه کنند.»
آرمان‌پور می‌گوید: «کتاب هنوز هم که هنوز است در سبد فرهنگی خانواده‌ها ارزان‌ترین محصول است. ناشران دانشگاهی در دوران دوساله پاندمی کرونا بیشترین صدمه‌ای را به نسبت دیگر ناشران احساس کردند؛ چراکه عمده کتابهای ناشران در پورتال‌ها و پنل‌های دانشگاهی به‌صورت جزوه یا فایل‌های پی‌دی‌اف قرار می‌گرفت.»
مدیرمسئول انجمن فرهنگی ناشران دانشگاهی به این جریان اشاره می‌کند که یکی از برنامه‌های عمده انجمن ناشران دانشگاهی، بحث کتاب الکترونیک است. یعنی باید شرایطی ایجاد شود تا دانشجویانی که به‌دلیل گرانی کتاب نتوانسته‌اند کتابهای کاغذی خود را تهیه کنند یا ناشرانی که نتوانسته‌اند به دلیل گرانی کاغذ کتابهای دانشگاهی را چاپ کنند، فایل الکترونیک کتاب را داشته باشند تا از آن استفاده کنند.
او اضافه می‌کند: «پلتفرم‌های حال حاضر کتابهای الکترونیک، به‌معنای واقعی آنچه که باید باشد، نیست. این پلتفرم‌ها مختص کتابهای عمومی هستند، اما چون کتابهای دانشگاهی شامل تصایر، نمودار و جدول است، باید قالب و فرم دیگری داشته باشد. به این معنا که بستر پلتفرم کتاب الکترونیک دانشگاهی باید متفاوت با پلتفرم کتابهای عمومی باشد.»
آنطور که آرمان‌پور می‌گوید برای اینکه کتابهای دانشگاهی الکترونیک شوند، باید پلتفرم‌های ویژه نشر دانشگاهی طراحی شود؛ به این معنا که باید صفحه متناظر داشته باشند، یعنی شماره صفحه الکترونیکی کتاب با صفحه کاغذی آن کتاب یکی باشد. همچنین جدول‌ها، تصاویر و نمودار الکترونیکی کتاب نیز باید به کیفیت کتابهای کاغذی و چاپی باشد. البته اجرای این طرح نیازمند برنامه‌ریزی بلندمدتی است تا با خروجی مناسبی همراه باشد.
رغبت اکثر دانشجویان به‌سمت مطالعه کتابهای کاغذی است
از نظر آرمان‌پور، رغبت اکثر دانشجویان به سمت مطالعه کتابهای کاغذی است و در این راستا دولت باید از روند دسترسی دانشجویان به کتابهای دانشگاهی حمایت کند. اگر نمایشگاه‌های کتاب به‌طور برنامه‌ریزی‌شده‌تری برگزار شود، می‌تواند تب‌وتاب گرانی قیمت کتابهای دانشگاهی را برای دانشجویان کاهش بدهد. به‌گفته او از سوی دیگر ناشران دانشگاهی شرایط خوبی ندارند؛ چراکه ناشر دانشگاهی کتاب خود را با قیمت کمتری فروخته است، اما الان باید در مواجهه با قیمت بالاتر و کاغذ 1200 تومانی کتاب دانشگاهی خود را در شرایط مالی نامناسب چاپ کند.
مدیرمسئول انجمن فرهنگی ناشران دانشگاهی درخصوص عدم‌توان مالی برخی دانشجویان برای خرید کتاب‌ها توضیح می‌دهد: «دولت و نهادهای ذی‌ربط باید در این شرایط توجه ویژه‌ای نسبت به فعالیت ناشران دانشگاهی و تهیه کتابهای دانشگاهی دانشجویان داشته باشند. اگر التهاب گرانی کاغذ کم شود، ناشران دانشگاهی نیز در این مدت یک‌ماهه تا بازگشایی دانشگاه‌ها و آغاز سال تحصیلی جدید می‌توانند فعالیت تولید کتابهای دانشگاهی را آغاز کنند.»
سامانه خریدوفروش کتاب دست‌دوم؛ ایده‌ای برای برون‌رفت از بحران
مهدی یزدی‌نژاد یکی از فعالان حوزه چاپ و نشر است که درخصوص ارزیابی شرایط حال حاضر و ارائه بهترین راهکارها برای حمایت از دانشجویان می‌گوید: «قیمت کتابهای دانشگاهی از سال 1398 به بعد حداقل دو یا سه برابر شده است. البته در گرانی کتاب‌ها ازجمله کتابهای دانشگاهی صرف قیمت کاغذ دخیل نیست، بلکه گرانی کتاب متاثر از آیتم‌های مختلفی چون گرانی مرکب، زینک، دستمزد نیروی انسانی و... است.»
او با ذکر مثالی می‌گوید: «فرض کنید دانشجویی می‌خواهد کتابی تهیه کند، حال باید چه کتابی را با چه کاغذی دراختیار دانشجو قرار بدهیم که برایش مقرون‌به‌صرفه باشد؟ سوالی که شاید پاسخش مشخص نباشد. همیشه این‌طور بوده است که عرضه و تقاضا، قیمت کتاب را مشخص می‌کرده، به این معنا که ما درحال حاضر یک‌سری کتاب داریم که تقاضا بالایی داشته و یک‌سری کتاب هم داریم که تقاضای کمی دارد و به این دلیل، قیمت کتاب بالا و پایین می‌شود.»
برای دانشجویان یارانه خرید کتاب در نظر گرفته شود
به گفته یزدی‌نژاد، قیمت کتاب‌ها را نمی‌توان کاهش داد، اما او پیشنهاد می‌دهد: «برای اینکه دانشجویان لطمه نخورند، برای آنها یارانه یا بسته‌های حمایتی در نظر گرفته شود؛ یعنی برای دانشجویان یارانه‌های 100 تا 500 هزار تومانی مخصوص خرید کتابهای دانشگاهی درنظر بگیریم. با این اقدام طبیعتا دایره کتابخوانی دانشجویان نیز در زمان تحصیل‌شان گسترده‌تر خواهد شد. اگر این بسته حمایتی باشد، دانشجو به‌صورت هدفمند کتابهای دانشگاهی مدنظر خود را خریداری می‌کند. همچون کاری که درخصوص نان انجام شد. دولت در اقدام کاربردی و جالب، دستگاه‌های کارتخوانی طراحی کرد که به‌ازای نانی که مردم می‌خرند، نانوایی بتواند یارانه دریافت کند. قطعا می‌توان چنین ایده‌ای را هم در حوزه کتابهای دانشگاهی دانشجویان اجرایی کرد.»
گرانی کتاب در حرکت دانشجویان به سمت مطالعه کتابهای الکترونیک اثرگذار است
این فعال حوزه چاپ و نشر همچنین معتقد است: «طبیعتا گرانی کتاب در حرکت دانشجویان به سمت مطالعه کتابهای الکترونیک یا پی‌دی‌اف کتابهای درسی زمانی که دسترسی دانشجویان به منابع فیزیکی درسی وجود ندارد، اثرگذار است. اما هیچ چیز جای کتاب کاغذی را نمی‌گیرد، ما در گذشته درصدد اجرای طرح‌هایی چون کتابخانه‌های الکترونیک بودیم اما این طرح‌ها آنطور که بود موفقیت لازمه را به‌دست نیاورد. اگر دولت، وزارت آموزش و پرورش و نهادهای ذی‌ربط در این شرایط ورود پیدا کنند، دانشجویان از جریان کتاب و کتابخوانی دور نخواهند شد.» او همچنین درخصوص اینکه باید راهکارهای دیگر کشورها در مواجهه با این جریان مورد بررسی قرار بگیرد، اشاره می‌کند: «باید ایده‌هایی برای بهبود این جریان در کشور به‌دست بیاید. یکی از طرح‌ها، سامانه الکترونیکی حفظ کتاب است، مثلا دانشجویی که درسش را خوانده و آن ترم را می‌گذراند، کتاب درسی خود را به پایگاهی منتقل کرده و به دانشجویان ترم پایین‌تر بفروشد؛ چراکه کتابهای تحصیلی دانشگاهی چیزی نیست که دانشجو بتواند از خواندن آن همچون کتابهای غیردرسی صرف‌نظر کند.»
بازگشت به قیمت‌های قبلی ممکن نیست؛ راهکارهای دیگری باید اندیشید
یزدی‌نژاد اما در گوشه دیگری از صحبت‌هایش عنوان می‌کند: «درحال حاضر در پی گرانی کتابهای دانشگاهی، جریانی که خیلی به چشم می‌خورد، امر کتابهای دست‌دوم است، اقدامی که در چند سال گذشته در حوزه کتابهای دانشگاهی و درسی با آن مواجه نبودیم، اما درحال حاضر تمام دانشجویان به سمت کتابهای دست‌دوم می‌روند. به عقیده من حتی در مواجهه با این جریان هم می‌توان ساماندهی و نظارت موثری داشت. ساده‌ترین کار، ایجاد پایگاه الکترونیکی مخصوص این جریان است که دانشجویان پس از مطالعه کتابهای درسی، آنها را در قالب و فرمی سالم برای مطالعه دیگر دانشجویان در ازای دریافت هزینه مشخصی قرار بدهند.»
این فعال حوزه چاپ و نشر همچنین به این نکته اذعان دارد که هیچ راهی برای کاهش هزینه تولید کتاب ازجمله کتابهای دانشگاهی در شرایط فعلی اقتصادی حاکم در کشور و شرایط تحریم‌ها وجود ندارد، بلکه باید به فکر راهکارهای جانبی بود. متفکران و کارشناسان باید به ایجاد راهکارهای مثبت و حمایتی از دانشجویان فکر کنند وگرنه بازگشت به قیمت‌های قبلی کتاب امکان‌پذیر نیست.
مطالب پیشنهادی
