مهدی عبداللهی، دبیر گروه اقتصاد: دو بازوی پژوهشی بانک مرکزی و مجلس هرکدام بهصورت جداگانه، ماهیانه گزارشی از تولیدات صنعتی کشور ارائه میکنند. مبنای تحلیل این دو نهاد پژوهشی، دادههای تولید حدود 300 شرکتی است که بهصورت ماهیانه اطلاعات تولید خود را در سامانه کدال بورس منتشر میکنند. بازوی پژوهشی بانک مرکزی یعنی پژوهشکده پولی و بانکی، عمدتا تحولات تولید و سودآوری شرکتها را با مدت مشابه سال قبل مقایسه میکند اما مرکز پژوهشهای مجلس علاوه بر تحولات یکسال اخیر، معمولا دادههای مربوط به مقایسه ماهانه را نیز ارائه میدهد. طبق گزارش این دو نهاد پژوهشی، در تیرماه امسال شاخص تولید شرکتهای صنعتی بورسی نسبت به ماه مشابه سال قبل رشد شش تا هشت درصدی داشته اما نسبت به خردادماه امسال این شاخص افت پنج درصدی را تجربه کرده است. یکی از مهمترین دلایل کاهش تولید در تیرماه نسبت به خرداد، قطعی برق صنایع عنوان شده است. پژوهشکده پولی در گزارش خود نگاهی نیز به وضعیت سودآوری صنایع بورسی داشته است. این گزارش وضعیت 477 شرکت را که اطلاعات صورت مالی آنها در بهار امسال ارائه شده مورد بررسی قرار داده که حکایت از آن دارد که از 477 شرکت، تعداد 68 شرکت زیانده و 409 شرکت (معادل 86 درصد از شرکتها) سودده بوده است. هر دو گزارش نشان از آن دارند که وضعیت تولیدات صنعتی کشور در سال جاری گرچه بهتر از سال 1400 بوده اما قطعی برق صنایع باعث شده تولیدات صنعتی در تیرماه آسیب ببیند. این کاهش تولید بهواسطه قطعی برق، گرچه در ماههای آتی قابلجبران بوده اما زخمی است که از دولت قبل به ارث رسیده و باید برای سال آینده دولت برای آن چارهاندیشی کند.
سیگنال امیدبخش کاهش تورم پیشنگر
ازجمله شاخصهای مهم در حوزه تولید، شاخص قیمت تولیدکننده است که نوعا حاوی اطلاعات قیمتی زنجیره تولید است. با توجه به اینکه شاخص قیمت مصرفکننده حاوی اطلاعات قیمتی مربوط به کالاهای نهایی (آخرین نقطه از زنجیره تولید) است که در اختیار مصرفکننده قرار میگیرد، انتظار اولیه این است که شاخص قیمت تولیدکننده برای توضیح و پیشبینی تورم شاخص قیمت مصرفکننده حاوی اطلاعات باشد. درواقع منطق اقتصادی ایجاب میکند که تغییرات قیمت در زنجیره تولید متعاقبا به تغییر در شاخص قیمت مصرفکننده بینجامد. در ادبیات نظری اقتصاد، از این شاخص بهعنوان یک شاخص پیشنگر یاد میشود؛ چراکه انتظار میرود تغییرات این شاخص با یک وقفه زمانی خود را در شاخص بهای مصرفکننده منعکس کند و از طرفی این شاخص میتواند نشاندهنده انتظارات تولیدکنندگان نسبت به تغییرات قیمت باشد. شاخص قیمت تولیدکننده از سه شاخص متفاوت قیمتی تشکیلشده است؛ شاخص قیمت مواد خام، شاخص قیمت کالاهای واسطهای و شاخص قیمت کالاهای نهایی. از این منظر، شاخص قیمت مواد اولیه، کالاهای واسطه و کالاهای نهایی در توالی زنجیره تولید به هم متصل میشوند و شاخص قیمت تولیدکننده را میسازند.
بررسی آخرین وضعیت تورم پیشنگر در بخش صنعت نشان میدهد طی بهار امسال تورم فصلی بخش صنعت از 7.8 درصد در زمستان به 12.5 درصد در بهار رسیده است. در بین بخشهای مختلف، تورم بخش محصولات غذایی با 44.9 درصد در بهار نسبت به 3.5 درصد زمستان رشد قابلتاملی داشته است. محصولات آشامیدنی هم با تورم 28.7 درصدی دومین بخشی است که بیشترین تورم فصلی را داشته است. تورم نقطهبهنقطه بخش صنعت نیز در بهار امسال به 46.3 درصد رسیده که پنج واحد درصد از تورم زمستان بیشتر است. تورم نقطهای بخش صنعت غذایی در بهار امسال به بیش از 93 درصد رسیده که بالاترین نرخ در چندسال اخیر است.
برخلاف تورم فصلی و نقطهای، تورم سالانه بخش صنعت در بهار امسال به 48 درصد رسیده که نسبت به رقم 56.7 درصد زمستان 1400 کاهش 8.7 درصد را نشان میدهد. تورم سالانه محصولات غذایی با حدود 65 درصد، بالاترین نرخ تورم سالانه را به خود اختصاص داده است.
درمجموع مقایسه تغییرات تورم فصلی، نقطهای و سالانه نشان میدهد تغییرات آنی و قابلتوجه در تورم فصلی و نقطهای با حداقل تغییر در تورم سالانه حکایت از آن دارد که تورم پیشنگر تولید در بهار امسال عمدتا بهواسطه حذف ارز 4200 رخ داده که در بخش غذا و تاحدودی در بخش آشامیدنیها بالاترین تخصیص یارانه برای آنها صورت میگرفت و حذف ارز دولتی موجب افزایش سطح عمومی قیمتها در این بخشها شده است.
نکته امیدوارکننده اینکه تورم ناشی از محدودیتهای بخش عرضه (حذف ارز 4200) آثار بلندمدت نداشته و آثار آن در کوتاهمدت تخلیه خواهد شد و در ادامه این سیاستهای پولی و مالی دولت است که تورم را جهتدهی میکند.
دومین بخشی که دادههای آن در بهار 1401 منتشرشده، بخش معدن است. تورم فصلی بخش معدن در بهار امسال به 7.4 درصد رسیده که از رقم 3.2 درصدی در زمستان 1400 بیشتر است. اما در بخش تورم نقطهبهنقطه، تورم بخش معدن در بهار امسال به 27.4 درصد رسیده که نسبت به تورم 64.5 درصدی زمستان سال گذشته کاهش آن بسیار چشمگیر بوده است. در بخش تورم سالانه نیز تورم بخش معدن در بهار امسال به 62 درصد رسیده که کاهش قابلتوجهی نسبت به نرخ 93 درصدی زمستان دارد.
رشد 6 درصدی تولید در تیرماه
آمارها نشان میدهد بیش از ۲۸۰ شرکت صنعتی پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار و فرابورس که بهصورت ماهانه گزارش تولید خود را منتشر میکنند بیش از نیمی از تولید کشور را در اختیار دارند. لذا با توجه به بررسی آمار این شرکتها میتوان وضعیت تغییرات تولید صنعت کشور را رصد کرد. پرواضح است شاخص مستخرج از دادههای این شرکتها همراستا با شاخص تولید صنعتی کل کشور است. پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی ایران هر ماه گزارش ماهانه تولید صنعتی را با استفاده از اطلاعات شرکتهای بورسی منتشر میکند. آمارهای اطلاعات شرکتهای بورسی نشان میدهد روند صعودی رشد شاخص تولید صنعتی شرکتهای بورسی، در تیرماه نسبت به مدت مشابه سال قبل به ۶ درصد رسیده است. براساس این آمار، بعد از کاهش قابلتوجه تولید صنعتی در نیمه دوم سال ۱۳۹۷ و ابتدای سال ۱۳۹۸، رشد تولید این بخش از فصل چهارم ۱۳۹۸ صنعت روند صعودی به خود گرفت و این روند صعودی تا خردادماه ۱۴۰۰ ادامه داشت. روند افزایشی رشد شاخص تولید در تابستان متوقف شد و رشد شاخص تولید در تیر و مردادماه به ترتیب به 3.1 درصد و صفر درصد رسید. اما در پاییز مجددا روند رشد شاخص تولید صنعتی نزولی شد و رشد شاخص در ماههای پاییز نسبت به سال گذشته به بازه منفی یک تا صفر درصد رسید. در دیماه و بهمنماه رشد شاخص تولید صنعتی نسبت به سال گذشته به ترتیب منفی ۰.۱ درصد و منفی ۰.7 درصد رسید. در ادامه روند نزولی ملایم شاخص تولید صنعتی شرکتهای بورسی ، این شاخص در اسفندماه نسبت به سال گذشته حدود 1.2 درصد کاهش داشته است. بعد از کاهش بیش از ۵ درصدی شاخص تولید صنعتی در فروردینماه روند رشد این شاخص در دو ماه اردیبهشت و خرداد صعودی شد و در اردیبهشت رشد شاخص تولید صنعتی شرکتهای بورسی به نزدیک صفر درصد رسید و در خردادماه رشد این شاخص نسبت به مدت مشابه سال قبل به 2.5 درصد رسیده است. در تیرماه نیز روند صعودی نرخ رشد تولید صنعتی ادامه پیدا کرد و شاخص تولید صنعتی این ماه نسبت به مدت مشابه سال قبل ۶ درصد رشد کرد. رشد بالای ۴ درصدی شاخص تولید صنعت محصولات شیمیایی، رشد ۸ درصدی شاخص تولید فلزات اساسی و رشد بالای ۱۵ درصدی در صنعت خودروسازی در تیرماه نشان میدهد که وضعیت تولید در بیشتر صنایع بزرگ در تیرماه مطلوب بوده است. در بین صنایع، صنعت محصولات غذایی بیشترین کاهش تولید را در این ماه نسبت به مدت مشابه سال قبل (8.1 درصدی) داشته است.
خروج خودروسازان از پیله
برای اینکه تحلیل جامعی از چرایی تغییرات در تولید داشته باشیم، بررسی آمار تولید بهتنهایی اکتفا نمیکند. بررسی تغییرات در موجودی انبار محصولات، علاوه بر اینکه تحلیل بهتری از علت تغییرات ارائه میدهد، چون شاهدی از وضعیت بازار و تقاضا ارائه میکند، میتواند در پیشبینی روند آتی تولید نیز کمک کند. منظور از تغییر در موجودی انبار در اینجا تفاوت رشد تولید و فروش است (اگر رشد تولید بیشتر از رشد فروش باشد موجودی انبار در آن دوره افزایشیافته و اگر رشد تولید کمتر از رشد فروش باشد، موجودی انبار کاهش داشته است.) براساس دادههای ارائهشده از سوی پژوهشکده پولی و بانکی کشور، آمار تولیدات شرکتهای بورسی نشان میدهد شاخص موجودی انبار از خردادماه تا آذرماه ۱۴۰۰ (بهجز در شهریورماه) مثبت بوده که نشاندهنده افزایش در موجودی انبار صنایع بوده است. از مهرماه تا آذرماه روند افزایش در موجودی انبار صعودی بوده است. بهگونهای که در آذرماه بیش از 2.5 درصد از تولید انجامشده در انبار ذخیره شده است. در سهماهه زمستان نیز تولید صنایع بهطور متوسط 1.5 درصد بالاتر از فروش آنها بوده و موجودی انبار افزایشی بوده است. در فروردین ۱۴۰۱ بعد از حدود ۶ماه شاخص موجودی انبار صنعت کاهش موجودی انبار را نشان داد. بهگونهای که معادل ۴ درصد تولید فروردینماه از موجودی انبار صنعت کاسته شده است. البته ذکر این نکته ضروری است که در سالهای اخیر همواره میزان تولید در این ماه کمتر از میزان فروش بوده و همین امر به کاهش موجودی انبار در این ماه منجر شده است. در اردیبهشتماه ۱۴۰۱ اگرچه تولید با اندکی اغماض تقریبا مشابه مدت مشابه سال گذشته بوده ولی فروش شرکتهای صنعتی نسبت به مدت مشابه سال قبل اندکی (زیر ۳ درصد) رشد داشته است و همین امر باعث شده که موجودی انبار صنایع در این ماه کاهش داشته باشد.
در خردادماه نیز رشد فروش شرکتها بیشتر از رشد تولیدشان بوده و همین امر باعث کاهش قابلتوجه موجودی انبار شده است. این کاهش قابلتوجه در موجودی انبار همزمان با رشد مثبت تولید صنعتی بوده است که نشان از این دارد که تقاضا برای محصولات صنعتی افزایش قابلتوجهی داشته است. در تیرماه نیز مشابه سه ماه گذشته رشد موجودی انبار کالاهای صنعتی منفی بوده و رشد تولید این بخش مثبت بوده است. البته لازم به ذکر است که بخش قابلتوجهی از کاهش در موجودی انبار در دوماه اخیر مربوط به کاهش قابلتوجه موجودی انبار شرکتهای خودروسازی است. در دوماه اخیر رشد فروش شرکتهای خودروسازی بهطور قابلتوجهی از رشد تولیدشان پیشی گرفته و همین امر باعث کاهش در موجودی انبار این شرکتها شده است که در سالهای قبلی تجمیع شده بودند.
گرهگشایی تولیدات صنعتی از تحریمها
رشد تولید در برخی صنایع بهشدت به بازار صادراتی وابسته است. از این رو تغییرات فرآیندها و رویههای صادراتی و گسترده یا محدود شدن بازار صادراتی یکی از عواملی است که بخشی از تغییرات در تولید را توضیح میدهد. بهمنظور بررسی اثر صادرات بر رشد تولید، شرکتها براساس درجه صادراتمحوری به دو گروه تقسیم شدهاند (ملاک در اینجا درصد محصول صادراتی به کل فروش در هر شرکت بوده است). آمارها نشان میدهد از آبان سال 1399 تا خرداد ۱۴۰۱ برخلاف دوره قبلی رشد تولید صنایع صادرات محور از رشد تولید سایر صنایع پایینتر بوده است. در اردیبهشت ۱۴۰۱ با وجود اینکه رشد شاخص تولید شرکتهای صادرات محور شدیدا منفی بوده رشد شاخص تولید شرکتهایی که کمتر به صادرات اتکا داشتند به بیش از ۶ درصد رسیده است و اختلاف رشد این دو گروه به ۱۰ درصد رسیده بود که نشان از این دارد که در این ماه شرکتهای صادراتی رشد کمتری نسبت به سایر شرکتها داشتند. این اختلاف در خردادماه کمتر شد و در تیرماه رشد تولید هر دو گروه تقریبا برابر شده است.
درکنار صادرات، بررسی اثر واردات بر رشد صنعت نیز میتواند شاخص خوبی برای ارزیابی بخش تولید باشد. براساس آمارهای پژوهشکده پولی و بانکی، چون درجه وابستگی به واردات در بین صنایع و حتی شرکتهای مختلف، متفاوت است. بدیهی است که مشکلی مانند تحریم که واردات را مختل میکند بر روی صنایع وابستهتر اثر بیشتری دارد. برای اینکه اثر واردات بر رشد تولید صنایع مشخص شود شرکتها بر اساس درجه وابستگی به واردات در اینجا نسبت نهادههای وارداتی به تولید تعریف شده است به دو گروه واردات محور شدید و واردات محوری کم تقسیم شدهاند و رشد تولید در این دو گروه در دورههای مختلف با هم مقایسه شده است. آمارها نشان میدهد از سال 1399 به بعد رشد شرکتهای واردات محور بالاتر از سایر شرکتها بوده است. بهطوریکه از آبان ماه تا اسفندماه ۱۴۰۰ درحالی رشد شرکتهای با درجه واردات محوری بالا در بازه مثبت 2.6 تا 4 درصد بوده، رشد سایر شرکتها در بازه منفی 1.8 تا 3.8 درصد بوده و روند نزولی داشته است. در اردیبهشت و خرداد درحالیکه رشد شرکتهای کمتر وابسته به واردات منفی بوده، رشد تولید شرکتهای واردات محور بهطور متوسط بالای ۶ درصد بوده است. در تیرماه نیز این الگو تکرار شد و درحالیکه گروه شرکتهای کمتر وابسته به واردات در این ماه رشد نزدیک به صفر داشتند، رشد شرکتهای واردات محور به بالای ۱۰ درصد رسید.
409 شرکت بورسی سودده هستند
پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی دادههای وضعیت سودآوری 477شرکت بورسی در بازههای عملکردی 6ماهه، 9ماهه و 12ماهه سال مالی۱۴۰۰ و بهار سال1401 را منتشر کرده است. براساس آمار رشد اسمی سود شرکتها در 9ماهه ۱۴۰۰ نسبت به مدت مشابه سال قبل ۶۴درصد بوده است. اما براساس گزارشهای 12ماهه سود اسمی ۴۸۴شرکت بورسی در سال۱۴۰۰ حدود 42.8درصد بیشتر از سال قبل بوده است. در سهماهه ابتدای سال۱۴۰۱ رشد سود اسمی شرکتها نسبت به سال قبل به 45.4درصد رسیده است. بین صنایع مختلف، صنعت دارویی طی بهار امسال با رشد 47.6درصدی، بیشترین سودسازی را داشته است. خودروسازی و قطعهسازی با 37.4درصد و محصولات غذایی نیز با 37.4درصد در رتبه دوم قرار دارند. گروه فرآوردههای نفتی با 21.8درصد، شیمیاییها با 21.3درصد و گروه فلزات اساسی با 20.8درصد در رتبههای بعدی قرار دارند. روند سودسازی شرکتهای بورسی را میتوان از طریق تعداد شرکتهای زیانده نیز دنبال کرد. براساس اطلاعات منتشرشده در صورتهای شرکتها، در 9ماهه سال۱۴۰۰ تعداد 56شرکت سود خود را منفی گزارش کردند که این آمار نسبت به مدت مشابه سال قبل ۸واحد بیشتر بوده است. اما براساس گزارشهای 12ماهه سال۱۴۰۰ تنها ۳۴شرکت زیانده شناسایی میشوند که نسبت به سال قبل یک واحد کمتر شده است. براساس گزارش سودآوری سهماهه ۱۴۰۱ تعداد شرکتهای زیانده ۶۸شرکت بودند که نسبت به مدت مشابه سال قبل از نظر تعداد تغییری نکردهاند.
آمار صورتهای مالی حکایت از آن دارد که بین صنایع مهم مانند سنوات اخیر، شرکتهای خودروسازی و ساخت قطعات بدترین وضعیت را از نظر سودآوری دارند، بهصورتی که تنها صنعتی است که جمع سود خالص شرکتهای آن منفی میشود. در این صنعت مجموع زیان ایجادشده در سال مالی۱۴۰۰ حدود ۳۰درصد بیشتر از سال قبل بوده است. اما در سهماهه سال۱۴۰۱ زیان صنعت خودروسازی 37.4درصد کمتر از زیان فصل مشابه سال قبل است. صنعت محصولات شیمیایی و فلزات اساسی که صادراتمحور هستند به ترتیب با ۵۳ و 52.3درصد رشد سود اسمی در سال۱۴۰۰ نسبت به سال قبل، بیشترین رشد در سودآوری بین صنایع را داشتند، اما رشد سودآوری این صنایع در بهار۱۴۰۱ به حدود ۲۰درصد رسیده که بسیار کمتر از تورم و همچنین رشد سودآوری سایر شرکتهاست. بهعلاوه تعداد شرکتهای زیانده نیز در بهار۱۴۰۱ در این دو صنعت افزایش داشته است. در سال۱۴۰۰ بهجز صنعت خودروسازی، تنها صنعتی که رشد اسمی مجموع سودهای شرکتهای آن نسبت به سال قبل کمتر شده، صنعت محصولات غذایی است. اما سودآوری در سهماهه ابتدای سال۱۴۰۱ برای صنعت موادغذایی بهتر از سال قبل بوده و رشد 37.4درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل داشته است. آزادسازی قیمتها ناشی از حذف ارز ترجیحی، یکی از عوامل اثرگذار بر سودآوری در این صنعت بوده است.
قطعی برق عامل زیاندهی برخی صنایع
درکنار گزارش پژوهشکده پولی، مرکز پژوهشهای مجلس نیز اخیرا در گزارشی با عنوان «پایش بخش حقیقی اقتصاد ایران در تیرماه1401 (بخش صنعتومعدن)» براساس اطلاعات ماهیانه 302شرکت بورسی به بررسی تغییرات میزان تولید، فروش و قیمت در بخش صنعتومعدن پرداخته که اخیرا این گزارش منتشر شده است.
در گزارش مرکز پژوهشهای مجلس آمده است که در تیرماه۱۴۰۱، شاخص تولید شرکتهای صنعتی بورسی نسبت به ماه مشابه سال قبل با افزایش 5.8درصدی و نسبت به ماه قبل با کاهش 5.2درصدی مواجه شده است. از طرفی، شاخص فروش شرکتهای صنعتی بورسی نسبت به ماه مشابه سال قبل با افزایش 2.8درصدی و نسبت به ماه قبل با کاهش 11.7درصدی مواجه شده است. یکی از مهمترین دلایل کاهش تولید و فروش در تیرماه نسبت به ماه قبل قطعی برق صنایع عنوان شده که در گزارشهای ماهیانه نیز شرکتها به این مشکل اشاره کردهاند. طبق این گزارش، طی تیرماه۱۴۰۱ نسبت به ماه قبل، از بین ۱۵رشته فعالیت صنعتی بورسی تنها ۴رشته فعالیت افزایش در شاخص تولید داشتهاند و ۱۱رشته فعالیت کاهش در شاخص تولید را ثبت کردهاند. رشته فعالیتهای «کک و پالایش»، «ماشینآلات و تجهیزات» و «غذایی و آشامیدنی بهجز قندوشکر» بیشترین افزایش در شاخص تولید و رشته فعالیتهای «خودرو و قطعات»، «فلزات پایه» و «سایر کانی غیرفلزی» بیشترین کاهش در شاخص تولید را تجربه کردهاند. همچنین در این ماه نسبت به ماه قبل تنها دو رشته فعالیت «کک و پالایش» و «غذایی و آشامیدنی بهجز قندوشکر» افزایش در شاخص فروش داشتهاند و سایر رشته فعالیتها با کاهش فروش مواجه شدهاند.
طی تیرماه۱۴۰۱ نسبت به ماه مشابه سال قبل، رشته فعالیتهای «منسوجات»، «ماشینآلات و تجهیزات»، کاشی و سرامیک» و «کک و پالایش» بیشترین سهم را در افزایش شاخص تولید نسبت به ماه مشابه سال قبل و رشته فعالیتهای شیمیایی بهجز «دارو» و «لاستیک و پلاستیک» بیشترین سهم را در کاهش شاخص تولید داشتهاند. همچنین در این ماه نسبت به ماه مشابه سال قبل، رشته فعالیتهای «ماشینآلات و تجهیزات»، «کاشی و سرامیک»، «تجهیزات برقی» و «منسوجات» بیشترین سهم را در افزایش شاخص فروش نسبت به ماه مشابه سال قبل و رشته فعالیتهای «دارو» و «شیمیایی بهجز دارو» بیشترین سهم را در کاهش شاخص فروش داشتهاند.
طی تیرماه۱۴۰۱ نسبت به ماه قبل، رشته فعالیتهای «ماشینآلات و تجهیزات» و «کک و پالایش» بیشترین سهم را در افزایش شاخص تولید و رشته فعالیتهای «خودرو و قطعات»، «سایر کانی غیرفلزی»، «فلزات پایه» و «سیمان» بیشترین سهم را در کاهش شاخص تولید داشتهاند. همچنین در این ماه نسبت به ماه قبل، بیشترین سهم در افزایش شاخص فروش متعلق به رشته فعالیتهای «کک و پالایش» و «غذایی و آشامیدنی بهجز قندوشکر» بوده و بیشترین سهم در کاهش شاخص فروش نیز متعلق به رشته فعالیتهای «تجهیزات برقی»، «ماشینآلات و تجهیزات» و «فلزات پایه» بوده است.