محدثه لک، خبرنگار: مکمل‌های غذایی و دارویی اگرچه از نظر اثربخشی با هم تفاوت دارند اما به‌صورت عمومی این دو واژه برخی مواقع به‌‏جای یکدیگر اطلاق می‌شوند. این مکمل‌ها شامل انواع ویتامین‌ها، موادمعدنی و ریزمغذی‌ها هستند که در پیشگیری و درمان برخی بیماری‌ها کاربرد دارند و لازم به ذکر است که مکمل‌های غذایی با دزی کمتر از دز مکمل‌های دارویی بیشتر در بحث پیشگیری از بیماری‌ها استفاده می‌شوند. این فرآورده‌ها شامل انواع مختلفی از مکمل‌های ورزشکاران، سالمندان، کودکان، زنان باردار و زنان شیرده و... هستند. بخش قابل‌توجهی از این مکمل‌ها در ایران به مکمل‌های ورزشی و زیبایی (پوست‌ومو، لاغری و چاقی) تخصیص داده می‌شود به‌طوریکه آمار سندیکای تولیدکنندگان مکمل‌های رژیم‌غذایی ایران نشان می‌دهد در چندسال اخیر تولید و مصرف مکمل‌های ورزشی و زیبایی افزایش دو تا سه‌برابری داشته است. بررسی‌های «فرهیختگان» از آمارهای مستند نشان می‌دهد گردش مالی مکمل‌ها در کشور در سال1400 به بیش از 11هزارمیلیاردتومان رسیده است؛ رقمی که تا سال1397 کمتر از دوهزار میلیاردتومان بوده است. اگرچه تورم و افزایش قیمت‌ها در افزایش رقم گردش مالی این حوزه تاثیر زیادی داشته اما تحلیل داده‌ها حکایت از آن دارد که شیوع کرونا در افزایش مصرف و به تبع آن در افزایش گردش مالی این حوزه تاثیر قابل‌توجهی داشته است. برای نمونه، گردش مالی مکمل‌های تقویت سیستم ایمنی بدن بین سال‌های 97 تا 99 بیش از 8برابر شده و به 3هزارمیلیاردتومان رسیده؛ این درحالی است که این مکمل‌ها صرفا نقش تقویت‌کننده سیستم ایمنی دارند و دارای اثرات ضدکرونایی نبوده و در سطح جهان نیز هیچ‌گاه وارد پروتکل‌های درمانی اصلی کرونا نشدند.

یک بازار 11 هزارمیلیاردتومانی
براساس آمار استخراج‌شده از گزارش عملکرد سندیکای مکمل‌های رژیم‌غذایی ایران در سال1400 به‌صورت کلی بهای تمام‌شده تولید (قیمت کارخانه یا تولیدکننده) مکمل‏ها بیش از 7هزارمیلیاردتومان بوده که با احتساب سود سیستم توزیع و داروخانه‌ها که در صنعت دارو و آرایشی بهداشتی بین 40 تا 45درصد برآورد می‌شود (طبق گزارش شرکت‌های دارویی) گردش مالی یا مجموع قیمت مصرف‌کننده ‏این صنعت در حدود 10هزار و 400میلیاردتومان خواهد بود. البته این آمار صرفا تولید داخلی مکمل‌ها را شامل می‌شود. براساس اطلاعات منتشرشده در گمرک ایران، ارزش ریالی واردات مکمل‌های غذایی نیز در سال1400 بیش از 800میلیارد تومان بوده است، درواقع در سال1400 مصرف مکمل‌ها در کشور حدود 11هزار و 100میلیارد تومان تخمین زده می‌شود. این حجم از گردش مالی البته برای فروش با قیمت‌های قانونی است؛ چراکه در این صنعت برخلاف صنعت دارو، قیمت‌ها چندان رصد نمی‌شوند و فروش خارج از شبکه و غیررسمی به‌ویژه در حوزه مکمل‌های ورزشی و... بسیارشایع است.

بازار 600 میلیاردی مکمل‌های ورزشی
اگر اهل باشگاه رفتن باشید حتما با مکمل‌های ورزشی آشنا هستید؛ مکمل‌هایی که برای افزایش سوخت‌‌وساز بدن، تقویت عضلات و بدن‌سازی استفاده می‌شوند. پروتئین وِی، کراتین، بتاآلانین و ال‌کارنیتین از مهم‌ترین این مکمل‌ها هستند اگرچه گاهی از داروهایی جهت افزایش انسولین در بدن و عضله‏سازی نیز در باشگاه‌ها با رویکرد نادرستی استفاده می‌شود ولی این داروها به‌صورت معمول در دسته مکمل‌های ورزشی قرار نمی‌گیرند.
براساس آمار منتشرشده‌ سندیکای تولیدکنندگان مکمل‌های رژیم‌غذایی در سال1400 برآورد می‌شود بیش از 86میلیون عدد فرآورده مکمل ورزشی با ارزشی در حدود 389میلیاردتومان به شرکت‌های پخش تحویل داده‌ شده است که با در نظر گرفتن 45درصد سود شرکت‌های پخش و داروخانه‌ها، ارزش نهایی یا گردش مالی این فرآورده‌ها به بیش از 564میلیارد تومان خواهد رسید! نکته جالب‌‌توجه آنکه ارزش تولید مکمل‌های ورزشی در سال1398 معادل 83میلیاردتومان و ارزش نهایی فرآورده‌ها معادل 121میلیاردتومان بوده است.
اگرچه رشد صعودی بازار فروش و مصرف مکمل‌های ورزشی پس از شیوع کرونا و عدم فعالیت باشگاه‌ها با روندی آرام پیش رفت ولی به‌نظر می‌رسد این بازار همچنان داغ است و حتی سود بیشتری نسبت به مکمل‌های درمانی عاید شرکت‌های تولیدکننده و پخش می‌شود.

مکمل‌های زیبایی؛ صدرنشین تولید!
حال اگر از مکمل‌های ورزشی و مصرف‌کنندگان آنکه عموما آقایان هستند عبور کنیم مشاهده می‏شود که در حوزه مکمل‏های زیبایی، بانوان سهم غالب را در آن دارند. البته این امر بدان معنی نیست که مصرف‌کنندگان مکمل‌های زیبایی -که شامل محصولات مرتبط با پوست و مو و ناخن می‏شود- فقط خانم‌ها باشند ولی مشاهدات میدانی و موارد مصرف این فرآورده‌ها نشان می‌دهد برخلاف مکمل‌های ورزشی که بین آقایان دارای طرفدار است، بانوان از مکمل‌های زیبایی بیشتر استفاده می‌کنند. نکته جالب‌توجه در این زمینه آن است که از نظر حجم تولید انواع مکمل، مکمل‌های زیبایی در صدر تولید مکمل‌ها قرار دارند. به‌طوری که براساس آمار سندیکای مکمل‌های غذایی در سال1400 بیش از 732میلیون عدد مکمل پوست، مو و ناخن به ارزش تولید هزار و 213میلیاردتومان و ارزش نهایی (قیمت مصرف‌کننده) یا گردش مالی هزار و 758میلیاردتومانی در بازار مکمل‌ها داشته است. به‏عبارتی، یعنی حدود پنج‌برابر بیشتر از مکمل‌های درمانی و ضروری! به‌عنوان مثال در سال1400 فقط 155میلیون عدد مکمل مصرفی در دوران بارداری به ارزش نهایی 434میلیارد تومان به فروش رسیده است؛ تعدادی حدود یک‌پنجم تعداد تولید مکمل‌های زیبایی!

200 میلیارد تومان مکمل برای چاقی و لاغری
اما داستان مکمل‏ها به همین‌جا ختم نمی‏شود؛ بین مکمل‏های مورد استفاده، مکمل‌های تناسب‌اندام که کاربردهای دوگانه ورزشی و زیبایی نیز می‌توانند داشته باشند و سالانه بخش قابل‌توجهی از بازار مکمل‌ها را به‌خود اختصاص می‌دهند در دو گروه فرآورده‌ها که شامل مکمل‌های چاقی و لاغری است در سال1400 به ترتیب به تعداد 15میلیون و 6میلیون محصول تولید شده‏اند که مجموع ارزش نهایی آنها معادل 198میلیاردتومان بوده است. البته ذکر این نکته نیز لازم است که مکمل‌های تناسب‌اندام و زیبایی در برخی مواقع کاربرد درمانی و ضروری نیز دارند اما به‌صورت کلی کاربرد درمانی برای این فرآورده‌ها مطرح نیست.

کرونا گردش مالی مکمل‌های تقویتی را 8 برابر کرد
پس از آغاز و شیوع کرونا در ایران در اواخر سال1398 مصرف مکمل‌های تقویت‌کننده سیستم ایمنی مانند ویتامینC، ویتامینD، سلنیوم، زینک و... افزایش پیدا کرد؛ به‌طوری که در ابتدای شیوع کرونا ادعا می‌شد این مکمل‌ها در روند درمانی بیماران مبتلا به کرونا موثرند درحالی که تحقیقات بعدی ثابت کرد این ادعا کذب است و مکمل‌ها هیچ تاثیری در بهبود بیماری ندارند. به‌عبارت ساده‌تر، این مکمل‌ها صرفا نقش تقویت‌کننده سیستم ایمنی دارند و دارای اثرات ضدکرونایی نیستند و هیچ‌گاه وارد پروتکل‌های درمانی اصلی کرونا نشدند.
اما علی‏رغم عدم تایید اثرات مکمل‌ها بر درمان کرونا توسط نهادهای بهداشتی جهان و ایران اما همچنان روند صعودی مصرف این فرآورده‌ها تا همین امسال ادامه دارد. تا جایی که حتی در برهه‌ای قرص‌های ویتامینC در داروخانه‌ها با کمبود مواجه شد!
براساس آمار، تعداد مکمل‌های تقویت‌کننده سیستم ایمنی از سال97 (قبل از شیوع کرونا در ایران) تا سال99 (اوج شیوع کرونا در ایران) رشد سه‌برابری داشته و علاوه‌بر آن ارزش گردش مالی این بخش نیز در همین زمان با رشد بیش از 8برابری مواجه بوده است!
روند الگوی تولید و مصرف این مکمل‌ها از سال1397 تا 1400 منطبق‌بر روند صعودی و نزولی بیماران کرونایی در کشور است. از سال98 تا 99 در اوج کرونا مصرف فرآورده‌های تقویت‌کننده سیستم ایمنی افزایش و پس از آن (با کاهش بیماران کرونایی) با شیب کم، روند نزولی داشته است. طبق آمارهای سندیکای تولیدکنندگان مکمل‌های رژیم‌غذایی، در سال1400 تعداد مکمل‌های تولیدی عرضه‌شده در بازار 858میلیارد و 150میلیون عدد بوده که این تعداد در سال1399 حدود 2میلیارد و 106میلیون عدد، در سال1398 حدود 977میلیون عدد و در سال1397 نیز 688میلیون عدد بوده است. گردش مالی این بازار نیز از 367میلیاردتومان در سال 97 به 879میلیاردتومان در سال98، به 3هزار و 61میلیارد تومان در سال1399 و به 1359میلیارد تومان در سال1400 رسیده است. به‌عبارتی، بین سال‌های 1397 تا 1399 گردش مالی مکمل‌های تقویت سیستم ایمنی 8.3برابر شده است.
مصرف این مکمل‌ها علاوه‌بر آنکه اثرات اثبات‌شده‌ای در بهبود کرونا ندارند در مصرف طولانی‌مدت نیز می‌توانند عوارضی به‌دنبال داشته باشند. به‌عنوان مثال مصرف بی‌رویه ویتامینD و ویتامینC به‌عنوان دو مکمل پرمصرف پس از شیوع کرونا می‌توانند به ترتیب باعث دردهای استخوانی، حالت تهوع و استفراغ، ضعف و تکرر ادرار، ایجاد سنگ‌های کلیوی و حتی در موارد شدید مسمومیت باعث مرگ شود؛ همچنین ویتامین‌های محلول در آب مانند ویتامین‌ث در موارد مصرف بی‌رویه باعث آسیب به سیستم گوارشی و کلیوی می‌شوند.