ایده‌های دانشگاه آزادی برای تحول در آموزش عالی

سارا طاهری، خبرنگار گروه دانشگاه: ریل‌گذاری دانشگاه آزاد اسلامی که از چندسال پیش آغاز شده بود حالا به‌تدریج نتایج خود را در بدنه آموزش عالی نشان می‌دهد. اتفاقات مختلفی در چندسال گذشته در این دانشگاه رخ داده که حالا دانشگاه‌های دولتی از آنها الگوبرداری کرده‌اند؛ اتفاقاتی که نمی‌توان به‌سادگی از کنار آنها گذشت. طرح پایش دانشگاه آزاد یا همان هدفمندکردن پایان‌نامه‌ها، طرح پویش یا همان تحصیل و استخدام دانشجویان به‌صورت همزمان و راه‌اندازی دانشکده‌های موضوعی به‌جای دانشکده‌های علم‌محور ازجمله این اتفاقات است که دانشگاه‌های دولتی نیز به آن ورود کرده‌اند و به شکلی مشابه این طرح‌ها را در دانشگاه‌های خود پیش می‌برند.
تغییر ساختار معاونت‌ها اتفاق دیگری بود که در این سال‌ها در دانشگاه آزاد رقم خورد. روزهای ابتدایی سال98 بود که ساختار دانشگاه آزاد اسلامی تغییر کرد و ساختاری مبتنی‌بر «علم پایه و موضوعی» شکل گرفت. به همین دلیل در نمودار سازمانی دانشگاه، معاونت‌های «آموزشی و تحصیلات‌تکمیلی» و «پژوهش‌وفناوری» در ذیل معاونت‌های موضوعی خود، یعنی معاونت «علوم‌‌انسانی و هنر»، «علوم‌پزشکی» و «علوم، مهندسی و کشاورزی» قرار گرفت. درواقع در ساختار جدید دانشگاه، رویکرد و فعالیت‌های حوزه آموزشی‌وپژوهشی، تخصصی و موضوعی شد و حالا بیش از سه‌سال از این تغییر ساختار می‌گذرد. اخیرا نیز چارت وزارت علوم دستخوش تغییراتی شده و ساختار وزارت علوم با ایجاد معاونت جدیدی تحت‌عنوان «فناوری‌ونوآوری» و انتصاب معاون این حوزه ازسوی وزیر علوم تغییر کرد، اقدامی که چندسال قبل‌تر در دانشگاه آزاد رقم خورده بود.
شاهد مثال دیگر پیشروی دانشگاه آزاد را می‌توان در حوزه دانش‌بنیان‌ها جست‌وجو کرد. مجموعه‌های تخصصی دانش‌بنیان دانشگاه آزاد با عنوان سراهای نوآوری در فضای این دانشگاه فعالیت خود را آغاز کرده‌اند؛ ایده‌ای که الان با عناوین دیگر در دانشگاه‌های دیگر نیز دنبال می‌شود. به‌تازگی رئیس یکی از دانشگاه‌های دولتی از زمینه‌سازی برای ایجاد پارک تخصصی فناوری‌های تجارت سخن گفته که مشابه همان ایده اجراشده سراهای دانشگاه آزاد اسلامی است.
یکی دیگر از اتفاقات دانشگاه آزاد حمایت از فعالیت‌های فناورانه دانشجویان و دانش‌آموختگان این دانشگاه است که آیین‌نامه آن مردادماه سال گذشته توسط رئیس دانشگاه آزاد ابلاغ شد. آیین‌نامه‌ای که هدف اصلی آن حمایت از فعالیت‌های فناورانه و نوآورانه دانشجویان، افزایش تاثیر اجتماعی دانشگاه آزاد در حل مسائل کشور، تقویت و افزایش انگیزه دانشجویان و دانش‌آموختگان برای مشارکت در طرح‌های فناورانه کشور است. آیین‌نامه حمایت از فعالیت فناورانه اعضای هیات‌علمی این دانشگاه هم آبان‌ماه سال99 ابلاغ شده بود، طرحی که حالا صحبت از آن گاهی با ادبیاتی متفاوت در دانشگاه‌های دولتی دنبال می‌شود. به‌طور مثال رئیس دانشگاه تهران چندی‌پیش به اعضای شورای دانشگاه تاکید کرده بود روی تدوین آیین‌نامه‌ای تحت‌عنوان «استاد راهنمای راه‌اندازی شرکت‌های دانش‌بنیان» کار کنند؛ آیین‌نامه‌ای که مطابق آن اعضای هیات‌علمی و دانشجویان برای ورود به کسب‌وکارهای دانش‌بنیان تشویق می‌شوند.
تاسیس شعبه‌های دانشگاه آزاد در کشورهای همسایه یکی دیگر از اتفاقات اخیر در این دانشگاه است. مسئولان دانشگاه علاوه‌بر جذب دانشجویان غیرایرانی برای تحصیل در دانشگاه‌های کشور، تاسیس شعب مختلف دانشگاه در کشورهای دیگر را نیز دنبال می‌کنند. احتمالا با توجه به گفته‌های روسای برخی دانشگاه‌ها باید گوش‌به‌زنگ خبرهای جدیدی از تلاش دانشگاه‌های دولتی برای تاسیس شعبه در کشورهای منطقه باشیم.
در حوزه دانشجویی هم می‌توان ردی از ایده‌ها و فعالیت‌های نو دانشگاه آزاد اسلامی یافت. برای مثال اصلاح آیین‌نامه شوراهای صنفی دانشجویی که امسال در وزارتین علوم و بهداشت پیگیری شده، چندسال قبل با ایده «شورای تعامل دانشگاه و دانشجو» مطرح و سال گذشته پس از اجرای پایلوت به‌صورت رسمی ابلاغ شد، شورایی که محملی برای درگیرکردن دانشجویان با مسائل صنفی و رفاهی و استفاده از نظرات آنها و در عین حال در جریان قرار گرفتن آنها از مسائل دانشگاه است.
حالا دیگر می‌توان به‌سادگی دانشگاه آزاد اسلامی را در پیشانی حرکت آموزش عالی کشور دید و از ایده‌ها و طرح‌های نو و بدیع آن برای اصلاح و تحول در بدنه آموزش عالی استفاده کرد. با این روند باید منتظر ظهور رگه‌هایی از سند تحول و تعالی دانشگاه‌ها و اتفاق جدید برنامه‌ریزی‌شده به‌ویژه در حوزه اداری و هوشمندسازی و شبکه‌سازی در آینده‌ای نه‌چندان دور بود تا الگویی برای سایر دانشگاه‌های کشور باشد.

طرح پویش به دانشگاه‌های دولتی هم رسید
چند سالی است مسئولان کشورمان از ضرورت تربیت دانشجوی کارآفرین صحبت می‌کنند. آمار نه‌چندان قابل‌توجه اشتغال فارغ‌التحصیلان دانشگاهی به‌وضوح ضرورت اصلاح روند کنونی آموزش‌ها به‌ویژه در حوزه مهارتی را نمایان کرده‌ است. این روزها صنعت به‌دنبال دانش‌آموختگانی است که با کمک آنها بتواند مشکلات خود را حل کند. این درحالی است که کمتر دانشگاهی به این مهم پرداخته و آموزش‌های فعلی دانشگاه‌ها انتظارات مدیران و فعالان صنایع مختلف را برآورده نکرده است. صاحبان صنایع درکنار داشتن کارگرانی با «دستان ماهر» به‌دنبال کارگرانی هستند که «دستان ماهر» را درکنار «مغز کارآمد» داشته باشند که تربیت آنها به دست دانشگاه‌هاست.  ضرورت اصلاح روند آموزش از یک‌سو و از سوی دیگر لزوم آشنایی هرچه بیشتر دانشجویان با فضای واقعی کار به یک ایده ختم شد که در دانشگاه آزاد با نام «طرح پویش» شناخته می‌شود. از سال 98 دانشگاه آزاد اسلامی با طرحی با عنوان پویش دانش‌آموختگانی را تربیت می‌کند که با دست توانای آنها بتوان چرخ صنعت را به حرکت درآورد. به‌عبارت بهتر از آنجا که بخش صنعت به‌تنهایی نمی ‌تواند مشکل رونق تولید و بیکاری را رفع کند و دانشگاه نیز نمی‌‌تواند صرفا به صدور مدرک برای دانش‌آموختگان اکتفا کند، طرح پویش به کمک این معضل آمد. حالا مسئولان این دانشگاه می‌خواهند فارغ‌التحصیلانی را تربیت کنند که با صنعت آشنا هستند؛ البته تربیت چنین نیروهایی مستلزم آن است که صنعت نیز در سوی مقابل اشتغال این دانش‌آموختگان را تضمین کند. «پویش» همان طرح تحصیل دانشجو با یک حامی صنعتی است. در «طرح پویش» دانشجو در زمان تحصیل خود برای حضور در میدان صنعت آماده می‌‌شود. درواقع دانش‌آموختگان بعد از گذراندن دوره‌‌های لازم، تبدیل به همان نیروی توانمندی می‌شوند که صنعت به‌دنبال آن است.
امسال پس از اجرای چند دوره‌ای طرح به شکل پایلوت در برخی واحدها، اغلب واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی به این طرح ورود کرده‌اند و با اجرای طرح پویش یک گام به صنایع استان خود نزدیک شده‌اند. حالا اجرای موفق این ایده در دانشگاه آزاد که با همراهی صنایع مختلف استان‌ها هم همراه شده دانشگاه‌های دیگر کشور را هم به سمت الگوبرداری از دانشگاه آزاد هدایت کرده است.
تیرماه 99 یعنی حدود یک‌سال بعد از اجرای طرح پویش در دانشگاه آزاد، رئیس دانشگاه فنی و حرفه‌ای آذربایجان‌‌غربی خبر داد که دانشجویان این دانشگاه بورسیه صنعتی می‌شوند.
او گفته بود که دانشجویان دروس عملی خود را در جوار صنعت می‌گذرانند. دانشگاه هرمزگان هم یکی‌دیگر از دانشگاه‌هایی بود که اسفند سال 1400 از ایده دانشگاه آزاد الگوبرداری کرده و خبر بورسیه دانشجویان دانشگاه هرمزگان در صنایع بخش خصوصی رسانه‌ای شد.
در قرارداد دانشگاه هرمزگان با یک بنگاه بخش خصوصی، مقرر شده بود تا دانشجویان این دانشگاه با تضمین اشتغال از سوی صنایع بخش خصوصی، بورسیه شوند. قرار بود دانشجویان به انتخاب دانشگاه هرمزگان و برحسب نیاز بخش خصوصی در طول مدت تحصیل مورد حمایت بخش خصوصی قرار بگیرند و پس از تحصیل به‌صورت تضمینی در این صنایع مشغول به کار ‌شوند. دانشگاه یزد یکی از این دانشگاه‌هاست که به‌تازگی به این طرح ورود کرده و قرار است برای اولین‌بار در کشور دانشجوی بورسیه شغلی بپذیرد. همان طرحی که مشابه طرح «پویش» دانشگاه آزاد اسلامی است. دانشجویانی که از طریق مصاحبه در طرح دانشگاه یزد پذیرفته می‌شوند، در طول تحصیل از کمک‌هزینه تحصیلی برخوردار بوده و پس از فراغت از تحصیل در صنعت مشغول کار می‌شوند، مشابه همان اتفاقی که از حدود سه سال پیش در دانشگاه آزاد آغاز شده است. جالب است بدانید یک تفاهمنامه همکاری بین وزارتخانه‌های صمت و عتف نیز با هدف تعمیق ارتباط صنعت و دانشگاه اجرایی شد. همکاری در اجرای دوره‌های بورس صنعتِ دانشجویان تحصیلات تکمیلی و دکتری از اهداف این تفاهمنامه است. این تفاهمنامه به‌منظور همکاری و تعامل موثر وزارت صنعت، معدن و تجارت و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با اولویت تربیت نیروی انسانی متخصص، ماهر و کارآفرین، جلوگیری از خروج نیروهای نخبه و خبره، بین دو وزارتخانه تنظیم، امضا و اجرایی می‌شود.

دغدغه‌ پایان‌نامه‌ای آموزش عالی که  تبدیل به «پایش» شد
سالانه هزاران پایان‌‌نامه و رساله مقطع دکتری در دانشگاه‌های کشور منتشر می‌شود که اغلب آنها از فضای کاربردی و حل مساله فاصله بسیاری دارند. به همین دلیل مسئولان دانشگاه آزاد طرح «پژوهش اثرگذار یکپارچه شبکه‌ای دانشگاه آزاد اسلامی» را که با نام اختصاری «پایش آزاد» شناخته می‌شود پایه‌ریزی کردند تا به این معضل پایان دهند؛ طرحی که از پاییز سال 97 در این دانشگاه کلید خورد؛ طرحی که به‌دنبال تبدیل چالش‌های کلان کشور به زمینه‌های پژوهشی است تا استاد و دانشجو براساس آن موضوع پایان‌نامه یا رساله را تعریف کنند. با رونمایی از این طرح، پشتوانه نرم‌افزاری ایجاد شد تا همه استادان و دانشجویان دانشگاه آزاد، صنعتگران و پژوهشگران کشور بتوانند در قالب نظام موضوعات به یکدیگر متصل شوند. حالا تمام پروپوزال‌های دانشگاه آزاد در این سامانه ارائه و موضوعات پژوهشی که اولویت‌های کشور است، به اساتید و دانشجویان معرفی می‌شود. به عبارت بهتر باید گفت مسئولان دانشگاه آزاد طرح را پایه‌گذاری کردند  تا با خط‌‌دهی به پایان‌نامه و رساله‌های دکتری دانشجویان به نیازهای صنعت پاسخ دهد. درواقع هدف از این طرح تبدیل چالش‌های کلان کشور به زمینه‌‌های پژوهشی بود. تاکنون 54 برنامه علمی و بیش از 41 هزار زمینه پژوهشی در سامانه بارگذاری و حدود 250 چالش نیز احصا شده ‌است.
اما طرح پایش دانشگاه آزاد اسلامی حالا موردتوجه دانشگاه‌های دیگر نیز قرار گرفته است تا جایی که  بسیاری از مسئولان آموزش عالی تلاش دارند از این طرح در دانشگاه‌های دیگر نیز استفاده کنند. وزیر علوم معتقد است باید نظام موضوعات برای تحقیقات در دانشگاه‌های کشور دایر شود. تاکیدی که نشان می‌دهد حرکت دانشگاه آزاد اسلامی در نظام‌‌بندی موضوعات موردتوجه قرار گرفته است.
به‌طور مثال زلفی‌گل سال گذشته در پاسخ به سوالی مبنی‌بر کاربردی کردن پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشگاهی گفته بود ما برای ارتباط برقرار کردن تحقیقاتی که در دانشگاه‌ها انجام می‌شود، ازجمله پایان‌نامه‌ها و رساله دکتری، سیستم منسجمی نداریم و با استفاده و بهره‌مندی از اجرای نظام ایده‌ها «نان» تلاش می‌کنیم که نیاز‌های صنایع دولتی و خصوصی در معرض دید دانشجویان و پژوهشگران و استادان دانشگاه‌ها قرار بگیرند و از طریق صندوق علوم، تحقیقات و فناوری تلاش می‌کنیم که پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دکتری در زمینه نیاز جامعه توسعه پیدا کند.
وزیر علوم شهریور سال گذشته در برنامه تیتر امشب شبکه خبر گفته بود اساتید می‌توانند بر مبنای نیازهای جامعه تحقیقات کاربردی تعریف کنند و دانشگاه برمبنای تعداد دانشجوی دکتری و ارشد مورد نیاز این تحقیقات، دانشجو جذب کند. او گفته بود تلاش خواهیم کرد سیستم جدیدی ایجاد شود که تحقیقات کاربردی پیگیری شود و بخشی از پتانسیل پژوهشی دانشمندان و اندیشمندان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی‌ در این راستا هدایت شوند.
تیرماه سال 99 هم سند الزامات هدفمندسازی پایان‌نامه‌ها و رساله‌های تحصیلات تکمیلی دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی و پژوهشی که به تصویب وزیر علوم رسیده بود به مراکز آموزش عالی، پژوهشگاه‌ها، پارک‌های علم و فناوری و موسسات آموزش عالی غیردولتی ابلاغ شد. براساس این دستورالعمل پایان‌نامه‌ها و رساله‌های تحصیلات تکمیلی از ظرفیت‌های بزرگ مجموع آموزش عالی به‌شمار می‌روند که افزون بر خدمت به توسعه کشور می‌توانند در ارائه راه‌حل‌ها برای برون‌رفت از چالش‌های فراروی کشور موثر باشند و نه‌تنها موجب کسب اعتبار شوند، بلکه برای مردم ثروت ملی و رفاه به ارمغان بیاورند. در چنین شرایطی لازم است رویکرد اجرایی به‌گونه‌ای باشد که به غیر از پژوهش‌های بنیادی تا حد امکان هر پروژه پژوهشی متقاضی پیدا کند و برای رفع نیاز پژوهشی دستگاه‌های اجرایی به خدمت گرفته شود. این دستورالعمل برای دستیابی به این هدف تنظیم شد.

پای دانشکده‌های موضوعی به دانشگاه‌های دولتی باز شد
یکی از وظایف و مسئولیت‌های مهم دانشگاه‌ها، حل مسائل جامعه است؛ چراکه اقشار مختلف جامعه انتظار دارند حل چالش‌های علمی و اجرایی کشور در اولویت برنامه‌های آموزشی و پژوهشی اساتید و دانشجویان باشد. برای حل مسائل اجتماعی همه ارکان دانشگاه باید وارد شوند اما در این میان انتظار از اساتید و دانشجویان علوم انسانی و اجتماعی بیشتر است. به همین دلیل است که دانشگاه آزاد اسلامی در یکی از برنامه‌های خود برای حل مسائل جامعه، راه‌اندازی دانشکده‌های موضوعی را در دستورکار خود قرار داده؛ چراکه اگر یک دانشگاه بخواهد به‌عنوان یک دانشگاه اجتماعی و مساله‌محور نقش خود را ایفا کند، باید ساختار دانشگاه هم با این هدف تنظیم شود. تا پیش از راه‌اندازی دانشکده‌های موضوعی در دانشگاه آزاد، اکثر دانشکده‌ها، علم‌محور بودند. بسیاری از دانشجویان بعد از فارغ‌التحصیلی با این سوال در ذهن خود مواجه بودند که هدف از این آموزش‌ها چه بود و آنها حالا باید چه مسائلی را حل کنند؟ سوالی که در اکثر مواقع پاسخی برای آن وجود نداشت. به همین دلیل مسئولان دانشگاه آزاد برای رفع این معضل چاره‌ای اندیشیده و به سمت تاسیس دانشکده‌های موضوعی حرکت کردند و در تعیین عنوان و ماموریت‌های دانشکده‌های خود به جای علم‌محوری به موضوع‌محوری یا مساله‌محوری روی آوردند. دانشگاه آزاد برای دانشکده‌های موضوعی خود عناوینی خاصی را انتخاب کرده است که این عناوین تا حد زیادی به مسائل، دغدغه‌ها و اولویت‌های ملی و اجتماعی شهری بستگی دارد که آن دانشکده در آن راه‌اندازی شده است. حرف از راه‌اندازی دانشکده‌های موضوعی از سال 99 کلید خورد و تاکنون راه‌اندازی 26 دانشکده موضوعی در دانشگاه آزاد اسلامی دنبال می‌شود که برخی از آنها مصوبه شورای گسترش معاونت علوم انسانی و هنر دانشگاه را دریافت کرده‌اند. دانشکده حکمرانی اسلامی با رویکرد اقتصاد بنگاهی، دانشکده خانواده ایرانی – اسلامی، دانشکده اقتصاد مقاومتی، دانشکده اقتصاد دیجیتال، دانشکده هنر و معماری اسلامی و... ازجمله این دانشکده‌ها هستند.
ماموریت‌گرایی براساس ویژگی‌های آمایشی مناطق جغرافیای مختلف یکی از اهدافی است که با تاسیس دانشکده‌های موضوعی دنبال می‌شود. چینش و ساماندهی گروه‌های آموزشی در دانشکده‌ها به سمت موضوعات بین‌رشته‌ای خواهد رفت و بر همین اساس دغدغه پاسخگویی به نیازهای جامعه پررنگ‌تر خواهد شد. در دانشکده‌های موضوعی تربیت دانشجویان متعهد، متخصص و مجهز به علم بین‌رشته‌ای در چهارچوب حل مسائل کشور رقم می‌خورد و آموزش‌های عملی همراه با دروس نظری به دانشجویان ارائه خواهد شد. موضوع پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها و تحقیقات علمی هم در راستای مسائل مورد‌توجه دانشکده‌ها که متناسب با نیازهای جامعه باشند، جهت‌دهی می‌شود.
بعد از طرح راه‌اندازی دانشکده‌های موضوعی در دانشگاه آزاد، برخی دانشگاه‌های دیگر نیز از این طرح الگوبرداری کرده و تاسیس این نوع از دانشکده‌ها را دنبال می‌کنند. روزهای پایانی خرداد ماه امسال بود که خبر راه‌اندازی دانشکده زن و خانواده در دانشگاه تهران مطرح شد. دانشکده تجارت و مالیه دانشگاه تهران، دانشکده دیگری است که با الگوبرداری از دانشکده‌های موضوعی دانشگاه آزاد راه‌اندازی شده است. تیرماه امسال بود که ساختمان دانشکده تجارت و مالیه دانشگاه تهران به‌عنوان یکی از دانشکده‌های تازه‌تاسیس دانشگاه تهران افتتاح شد. دانشکده تجارت و مالیه براساس رویکرد تقاضامحوری و نیاز صنعت و جامعه شکل گرفته است. البته جریان دانشکده‌های موضوعی در دانشگاه تهران به همین جا ختم نمی‌شود. آبان‌ماه سال گذشته هم خبر تاسیس «دانشکده حکمرانی» در دانشگاه تهران رسانه‌ای شد. این دانشکده درحقیقت مجموعه‌ای از رشته‌های مختلف در مدیریت، اقتصاد، علوم اجتماعی، فلسفه، علوم سیاسی، کشاورزی، رشته‌های فنی و علوم پایه را شامل می‌شود.