تحت ‌نظر ایران

سید مهدی طالبی، خبرنگار: صبح روز گذشته ماهواره سنجشی خیام توسط ماهواره‌بر مشهور سایوز به فضا پرتاب شد. این پرتاب راس ساعت 10:22 به وقت تهران انجام شد و 9 دقیقه پس از آن ماهواره به مدار خود تزریق شد. 
ماهواره خیام ساخت روسیه بوده و از پایگاه «بایکونور» قزاقستان که تحت ‌اجاره مسکو است، به فضا پرتاب شد. روز گذشته به جز ماهواره تحت‌مالکیت ایران، 16 ماهواره کوچک دیگر در این پرتاب حضور داشتند که توسط چند دانشگاه برجسته، شرکت‌های تجاری و سازمان‌های غیرانتفاعی عمدتا روسی ساخته شده بودند. 

  چرا ماهواره خیام سفارش داده شد؟
وزن ماهواره خیام 600 کیلوگرم اعلام شده که قرار است در مدار 500 کیلومتری زمین فعالیت کند. گفته می‌شود دقت تصویر‌برداری این ماهواره حدود یک متر است. این درحالی است که ایران خود توانایی ساخت ماهواره‌هایی با وضوح تصویر پنج تا 10 متر را دارد. چنین قدرتی دست‌کم پنج تا 10 برابر از ماهواره خیام کمتر است. هرچند این میزان از وضوح تصویر نیز می‌تواند موثر باشد اما با توجه به امتیازاتی که تفکیک‌پذیری بالاتر دراختیار ایران قرار می‌دهد، تهران برای خرید ماهواره‌ای پیشرفته از منابع خارجی اقدام کرده است. 
در حوزه پرتاب ماهواره ایران هم‌اکنون قادر است ماهواره‌هایی با وزن حداکثر 50 کیلوگرم را به مدار 500 کیلومتری تزریق کند که 12 برابر کمتر از وزن ماهواره خیام است. از این‌رو تهران تا زمان رسیدن به توان لازم برای تزریق ماهواره‌های سنگین به مدارهای میانی، مجبور است از ظرفیت‌های در دسترس بازار جهانی استفاده کند. 
تا پیش از این، ایران پرتاب‌هایی به مدار 500 کیلومتری داشته است اما این آزمایش‌ها تاکنون در تزریق ماهواره خود به مدار مزبور ناکام بوده‌اند. در این حوزه ماهواره‌بر ذوالجناح برای پرتاب محموله‌ای به وزن ۲۲۰ کیلوگرم و ماهواره‌بر سیمرغ برای پرتاب محموله‌‌ای با وزن 350 کیلوگرم در نظر گرفته شده‌اند. 
هرچند تست‌های نهایی این دو ماهواره‌بر موفقیت‌آمیز نبوده‌اند اما به نظر نمی‌رسد رفع‌اشکالات فنی آنها مدت‌زمان زیادی طول بکشد. 
در همین راستا عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات می‌گوید ایران قصد دارد در سال جاری ماهواره‌ای 100 کیلوگرمی را در مدار 500 کیلومتری قرار دهد. 
این اظهارات نشان می‌دهد برنامه فضایی ایران که در دوسال اخیر شتاب بی‌نظیری به خود گرفته و در این مدت شاهد آزمایش‌های متعددی بوده است، همچنان در مسیر صعودی قرار دارد. بنابر گفته سردار امیرعلی حاجی‌زاده فرمانده نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، این نهاد قصد دارد در سال جاری ماهواره‌بر سنگین قائم را نیز آزمایش کند. 
این ماهواره‌بر قادر است محموله‌هایی با وزن 700 کیلوگرم را به مدار 1000 کیلومتری زمین تزریق کند. با این حال پرتاب ماهواره‌بر قائم در سال جاری لزوما به معنای تلاش برای تزریق ماهواره در نخستین آزمایش عملی این موشک نیست. به نظر می‌رسد با توجه به رویه‌های معمول در آزمایش‌های فضایی، ماهواره‌بر قائم با پشت‌سر گذاشتن چند پرتاب، تا دست‌کم پنج‌سال آینده موفق به تزریق ماهواره‌های سنگین در مدار هزار کیلومتری شود. 
ایران در هر دو حوزه ساخت ماهواره و ماهواره‌برها به‌شدت درحال تلاش است که حاصل آن در مدار قرارگرفتن دو ماهواره نظامی نور 1 و 2 به همراه در دست آزمایش قرارداشتن چند ماهواره‌بر است. با وجود این اما تهران با توجه به زمانبر بودن آزمایش‌های فضایی، قصد ندارد خود را در انتظار موفقیت برنامه داخلی‌اش محدود سازد. بر همین اساس سفارش از روسیه می‌تواند تا زمان دستیابی ایران به فناوری‌های بالاتر، نیازهای ایران را با کیفیت بهتری تامین کند. 

  چرا سفارش فضایی به روسیه داده شد؟
در بازار جهانی کشورهای زیادی قادر به ساخت ماهواره‌های پیشرفته و پرتاب کم‌هزینه و مطمئن آنها نیستند. در این میان در حوزه پرتاب ماهواره پنج کشور روسیه، چین، ژاپن، فرانسه و آمریکا حضوری قدرتمند در بازار جهانی دارند. البته در حوزه ساخت ماهواره، تعداد کشورهای توانمند بیشتر می‌شود اما برخی از آنها در بازار پرتاب ماهواره حضوری ندارند. کشوری مانند ایتالیا در این دسته قرار دارد و با وجود توانایی بالا در ساخت ماهواره‌های تجاری اما در بازار پرتاب تجاری آنها حضور چندانی ندارد. همچنین از میان کشورهای پرتاب‌کننده ماهواره نیز کشوری مانند هند ظرفیت و تخصص کافی در ساخت ماهواره‌های پیشرفته را ندارد. 
در تمام توضیحات بالا باید توجه داشت این موضوعات نه در حوزه توانایی ذاتی کشورها بلکه در حوزه تجاری صادق هستند. به‌عنوان مثال شاید هند توانایی ساخت ماهواره‌های پیشرفته ازجمله ماهواره‌های جاسوسی و سنجشی را داشته باشد اما به‌دلیل دراختیار نداشتن تمام زنجیره ساخت و بهره‌گیری از قطعات خارجی در ساخت ماهواره‌هایش، قادر نباشد آنها را در بازارهای جهانی برای فروش ارائه کند. 
با توجه به توضیحات بالا از بازار تجارت فضایی، باید به بررسی خرید خیام از روسیه پرداخت. از میان کشورهای پرتاب‌کننده ماهواره، آمریکا، ژاپن، فرانسه و هند به دلیل حضور در جبهه غربی و اعمال کامل تحریم‌ها علیه ایران به‌هیچ‌وجه حاضر به ارائه خدمات فضایی به تهران نیستند. در این میان چین نیز نگرانی‌هایی دارد که باعث می‌شود ایران در این حوزه تنها قادر به کار با روسیه باشد. 
در حوزه ساخت نیز کشورهای سازنده اغلب در جبهه غربی قرار دارند و چین نیز همانند حوزه پرتاب، در حوزه فروش ماهواره به ایران دچار محافظه‌کاری است. از این‌رو روسیه در چنین زمینه‌ای نیز تنها گزینه موجود به‌شمار می‌رود. 

  خیام چه امکاناتی دراختیار ایران قرار می‌دهد؟
 ماهواره خیام با لنزهای قدرتمند خود که همانند یک تلسکوپ زمین را می‌کاود، می‌تواند با تبدیل‌شدن به چشم بینای ایران، ظرفیت‌های گسترده‌ای را در برابر کشور بگشاید. 
ماهواره خیام دارای دو کارکرد در حوزه‌های «غیرنظامی» و «نظامی» است. در حوزه غیرنظامی نیز این کارکردها قابل تقسیم به دو عرصه «مدیریت منابع کشور» و همچنین «حوادث غیرمترقبه» هستند. در عرصه مدیریت منابع کشور، خیام می‌تواند به آمایش زمین‌های کشاورزی، منابع آب و همچنین جمعیت کشور کمک کند. در عرصه حوادث غیرمترقبه نیز این ماهواره قادر است در پیش‌بینی سیل به کار آمده و در زمان پس از وقوع سیل و زلزله با تصویر‌برداری از حجم خسارت‌ها، به کاراتر ساختن اقدامات در دست انجام مانند جست‌وجو و نجات، اسکان موقت آسیب‌دیدگان در نقطه‌ای امن و همچنین تقسیم مناسب گروه‌ها و تجهیزات کمک کند. 
در دومین حوزه کاری که مربوط به امور نظامی است، خیام می‌تواند کارکردهایی در عرصه «داخلی» و همچنین «خارجی» داشته باشد. در عرصه داخلی این ماهواره می‌تواند در نظارت بر مرزها، طراحی استحکامات دفاع سرزمینی و شناسایی نقاط خطرخیز در زمینه نفوذ قاچاقچیان و گروه‌های مسلح مفید باشد. 
در عرصه خارجی نیز تصویربرداری‌های خیام می‌تواند به تهیه نقشه از عوارض زمینی مابین محل شلیک موشک‌های کروز و پهپادهای انتحاری منجر شود. این تسلیحات برای شناسایی نشدن توسط رادارهای دشمن در نزدیک زمین پرواز کرده و معمولا از عوارض زمینی برای پنهان شدن استفاده می‌کنند اما این نوع از پرواز می‌تواند برای آنان خطرساز بوده و به برخوردشان با عوارض زمینی منتهی شود. از این‌رو تهیه نقشه از مسیر پروازی آنها تا محل هدف می‌تواند از خطرات پیش‌روی‌شان بکاهد. 
یک ماهواره با قدرت تصویر‌برداری بالا ضمن کمک به نقشه‌برداری زمین، می‌تواند برای نظارت بر پایگاه‌های نظامی دشمن و حتی کشف آنها مورد استفاده قرار گیرد. تصویر‌برداری از پایگاه‌های دشمن می‌تواند درصورت حمله به آنها موثر واقع شود زیرا در این تصاویر نقاط قوت و ضعف پدافندی چنین پایگاه‌هایی مشخص شده و نقاط حساس آن نیز تعیین می‌شوند. 

  صرفه اقتصادی ماهواره خیام چیست؟
استفاده از ماهواره پیشرفته خیام، با در نظر گرفتن امکانات گسترده‌ای که در اختیار ایران قرار می‌دهد، به جز حوزه کیفی در زمینه اقتصادی نیز صرفه‌جویی‌هایی دارد. 
بهره‌گیری از ماهواره خیام نیاز به استفاده از دیگر تجهیزات جمع‌آوری اطلاعات را به‌شدت کاهش می‌دهد. این کاهش نیاز در یک زمینه منجر به استفاده از هواگردهای کمتری برای تصویر‌برداری می‌شود. اگر در ماموریت‌ها قرار باشد از پهپاد استفاده شود، درصورت نظامی بودن ماموریت‌شان خطر از دست رفتن این هواگردها نیز وجود دارد، درحالی که ماهواره به آسانی قابل هدف‌گیری نیست. 
بهره‌گیری از ماهواره‌ها همچنین نیاز به نیروی انسانی و تجهیزات زمینی را کاهش داده و ضمن کاستن از هزینه تهیه تصاویر، بر سرعت کسب اطلاعات نیز می‌افزاید. 

در این رابطه بیشتر بخوانید:

خیام ایران در مدار (لینک)

غنی‌سازی موشک و ماهواره در سینما (لینک)