با سرعت دولت روحانی، 80 سال دیگر به امروز فنلاند می‌ رسیدیم

مراسم رونمایی از «کتاب توسعه 1400» عصر روز دوشنبه به همت پویش فکری توسعه و خانه اندیشمندان  علوم انسانی با حضور اساتید دانشگاه و محققان حوزه توسعه در سالن فردوسی مجموعه خانه اندیشمندان برگزار شد.
به گزارش فرهیختگان به نقل از روابط عمومی خانه اندیشمندان علوم انسانی در ابتدای مراسم رونمایی از کتاب توسعه 1400،  مرتضی درخشان به ارائه گزارشی از نکات و یافته های این کتاب پرداخت و گفت: عنوان کتاب در واقع تبین مفهوم توسعه و جایگاه کشورهای جهان در شاخص توسعه پویش است. این کتاب، گزارش صفر ما است که برای سال 1400 استخراج شده است. نگارش مقدماتی را برای سال 1399 استخراج  و منتشرکردیم و امسال نیز گزارش صفر را استخراج کردیم و کتاب آن منتشر شد.از سال 1401، گزارش یک، سال 1402 گزارش دو، و اگر تداوم پیدا کند قصد داریم که به همین صورت گزارش ها را ادامه دهیم.

انتقادات به کتاب توسعه؛ همچنان پا بر جا
این پژوهشگرحوزه توسعه با بیان اینکه در این کار تحقیقی اهدافی را برای شاخص ترکیبی توسعه در نظر گرفتیم،  در توضیح اهداف این کار گفت: طبق صحبتی که با مسئولان در رده و لایه‌های مختلف داشتیم ، متوجه شدیم که در مفهوم توسعه مناقشه و اختلاف نظرهایی وجود دارد و شاید یک اجماع نظر واحدی روی مفهوم توسعه وجود ندارد. اما زمانی که این مفهوم بسیط و سهل ممتنع را می‌شکنیم و به شاخص‌های آن مراجعه می‌کنیم به شاخص‌های جزئی دست پیدا می‌کنیم که این شاخص‌ها مورد مناقشه نیستند و مثلا همه متفق‌القول  قبول دارند که درآمد سرانه‌، مشارکت مردمی و کاهش آلودگی زیست محیطی به عنوان یکی از شاخص های توسعه هستند.
درخشان در حالی چنین ادعایی را مطرح می‌کند که در میان شاخص‌های جزئی، تعداد زیادی از موارد مورد بحث و مناقشه نیز وجود دارد. به‌طور مثال «عدم دخالت عقاید مذهبی در ساماندهی امور»، «آزادی دینی»، «آزادسازی تجارت خارجی» و بسیاری از این دست شاخص‌ها منتقدان و مخالفان جدی دارند و در نسخه‌ی جدید کتاب همچنان در محاسبه‌ی شاخص ترکیبی توسعه به چشم می‌خورند. ضمناً برخی شاخص‌ها نظیر «ادراک فساد» ذهنی هستند و از تهاجم نرم رسانه‌ای برخی رسانه‌های فارسی‌زبان خارجی تاثیر می‌پذیرند. ضمن اینکه برخی شاخص‌ها مانند «آزادی بیان و عقیده»، «آزادی‌های فردی»، «انتخابات آزاد و منصفانه» و ... چون خارج از ایران اندازه‌گیری می‌شوند ممکن است در محاسبه و انتشار داده‌ها سوگیری داشته باشند.
پیش‌تر نیز در «کتاب توسعه؛ گزارش مقدماتی»، پویش فکری توسعه از شاخص «سهولت کسب و کار» استفاده کرده بود که بعدها تشت رسوایی دستکاری آن توسط بانک جهانی بر زمین افتاد و مشخص شد که برخی کشورها از جمله عربستان و چین، رشوه می‌دادند تا نمره و رتبه‌ی خود را ارتقا دهند.
مرتضی درخشان –یکی از نویسندگان کتاب- همچنین ادامه داد: ما در این کتاب قصد داشتیم که یک اجماع نظری را بر روی مفهوم توسعه ایجاد کنیم که دیدن توسعه از همه جوانب جز اهداف اصلی ما بود . 
وی اضافه کرد: تعاریف و مفاهیم مختلف که در نظریات مختلف به عنوان مفهومی برای ارائه و نمایشگری توسعه  شناخته می شد را کنار هم جمع کردیم که حدود 312 مفهوم شد. در واقع از خود مفهوم توسعه شروع می‌کنیم که ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و فرهنگی را  پوشش می‌دهد و به این ترتیب درخت مفهومی توسعه را جلو می رود که به 312 شاخص می رسد. 
درخشان با بیان اینکه در این کار تحقیقی لیست کلیه شاخص هایی که در دنیای امروز به عنوان شاخص توسعه شناخته می شوند را  استخراج کردیم، گفت:  نزدیک به سه هزار شاخص در فضای دانشگاهی و اجرایی امروز دنیا  وجود دارد که در غربالگری  متعددی که باتوجه به معیارها داشتیم و در کتاب به آن به طورکامل پرداخته شده به 380 شاخص که می توانست  آن 312 مفهوم توسعه را که سر شاخه های ما هستند را  کمی کند، دست یافتیم.  به عنوان  مثال ما یک مفهومی به عنوان مشارکت مردمی داریم که با شاخص های کمی می توان این مشارکت های مردمی را درکشورهای  مختلف مقایسه کرد. 
این پژوهشگر پویش علمی توسعه تاکید کرد: یکی از مهمترین اهداف اصلی ما محاسبه و مقایسه این شاخص ها در سایر کشورها بود لذا سعی کردیم از  معیارهای بین المللی استفاده کنیم  تا این امکان مقایسه و تغییر رتبه در طول سال های مختلف، بوجود بیاید. در این راستا در حدود 83 هزار داده را در دوسال 1015 و 2021 با کمک متخصصان حوزه های مختلف جمع‌آوری کردیم تا شاخص ترکیبی توسعه را محاسبه کنیم.

نردبان توسعه یا ابزار نرم حکمرانی کشورهای توسعه‌یافته!؟
پیش‌تر روزنامه‌ی فرهیختگان در یادداشتی با عنوان «انداختن نردبان توسعه» روش‌شناسی پوش فکری توسعه در «کتاب توسعه؛ گزارش مقدماتی 1399» را مورد نقد قرار داده بود. بخش مهمی از آن انتقادات همچنان در «کتاب توسعه؛ گزارش صفر 1400» به قوت خود باقی است و توسط نویسندگان کتاب، برطرف نشده است. در این یادداشت آمده است: هاجون چانگ– اقتصاددان توسعه- در مقاله‌ «نهادها و توسعه‌ اقتصادی: تئوری، سیاست و تاریخ» گفتمان جریان اصلی اقتصاد درمورد «نهادهای استاندارد جهانی» مکتبGlobal Standard Institutions(GSIs) را به چالش می‌کشد. او در این مقاله می‌نویسد: «به‌طور خاص کشورهای انگلیسی-آمریکایی که امروزه نهادهای آنها به‌عنوان «نهادهای استاندارد جهانی» درنظر گرفته می‌شوند، خودشان بیشتر این نهادها را در مراحل اولیه‌ توسعه‌شان نداشتند و بیشتر آنها را بعد از ثروتمند شدن کسب کردند.» او در کتاب «انداختن نردبان» نیز همین گزاره را به‌طور مبسوط و با مثال‌های فراوان از کشورهای مختلف توضیح می‌دهد.
نویسندگان یادداشت «انداختن نردبان توسعه» و منتقدان «کتاب توسعه» همچنین می‌نویسند: چانگ در آن کتاب معتقد است کشورهای توسعه‌یافته خودشان از «نردبان توسعه» بالا رفته‌ و سپس آن نردبان را به پایین انداخته‌اند و اکنون توصیه‌های غلط دیگری را به کشورهای درحال توسعه می‌کنند و طوری وانمود می‌کنند که گویا خودشان نیز از همین مسیر رشد کرده‌اند. جالب آنکه نویسندگان «کتاب توسعه» دقیقا در این کتاب از عبارت «نردبان توسعه» استفاده کرده‌اند و ادعا می‌کنند چنین نردبانی را پیدا کرده‌اند. در حالی که به‌نظر می‌رسد این شاخص‌ها، بیش از آنکه نردبانی برای توسعه‌ی کشورهای در حال توسعه باشند، ابزارهای نرم حکمرانی کشورهای توسعه‌یافته هستند.

با سرعت دولت روحانی، 80 سال دیگر به امروز فنلاند می‌رسیدیم
در ادامه این مراسم و در پنل تخصصی محسن رنانی طی سخنانی گفت: زمانی دنبال تئوری پردارزی برای توسعه بودم بعد متوجه شدم که خط‌کش تئوری چه چیزی است؟ تمام تئوری ها زمانی علمی هستند که قابل خط کشی و اندازه گیری باشند و تازمانی که این امر صورت نگیرد تئوری می‌شود که در توهم است. ما ابتدا باید خط کش توسعه را ایجاد کنیم تا براساس آن بتوان تئوری توسعه را مطرح کرد و سنجید. 
رییس پویش فکری توسعه با بیان اینکه کتاب توسعه 1400 آغازی برای ساخت خط کش توسعه است، ابراز امیدواری کرد که این روند ادامه داشته و شاهد انتشار کتاب صدم توسعه در پایان قرن باشیم. 
وی افزود: اگر می خواهیم در مسیر توسعه حرکت کنیم با اندازه گیری و قابلیت نقد و مقایسه باشد لذا این کتاب گام کوچکی برای ساخت خط کش است تا بتوانیم اول و آخر دولت ها را با این خط کش مقایسه کنیم و مثلا بگوییم دولت آقای روحانی خیلی تلاش کردید ولی کلا در هشت سال ما را سه پله در نردبان توسعه بالا بردید. نمی دانیم تو مقصر بودی یا نه اما اگر بخواهیم با سرعت دولت تو، توسعه پیدا کنیم ما 80 سال دیگر به امروز فنلاند می‌رسیم. 
رنانی تاکید کرد: کتاب توسعه 1400 به هر ترتیب کودک است و خطا دارد اما بسیار گفت وگو و تلاش کردیم تا خطا کم رخ دهد اما بی شک مثل هر پدیده انسانی ناقص است. امیدوارم این جلسه فتح بابی شود تا هر سال جشن رونمایی از کتاب توسعه را برگزار کنیم تا این حرکت را به عنوان یک نهاد مدنی انجام دهیم.

هیچ بنیاد غیر دولتی‌ای در دنیا چنین کاری انجام نداده است
محمدرضا اسلامی نیز در سخنانی با اشاره به ویژگی‌های کتاب توسعه 1400 گفت: پس از مطالعه این کتاب کنجکاو شدم که آیا در مشابه این کار در کشورهای آمریکا و ژاپن نیز صورت گرفته است یا خیر؟ طبق بررسی های به عمل آمده متوجه شدم در کشور امریکا بنیاد علوم، مطالعات بسیاری در خصوص شاخص های مختلف انجام داده است اما هیچ بنیادی که وابسته به دولت یا بنیاد علوم نباشد، این کار را انجام نداده است. 
وی ادامه داد: در کشور ژاپن نیز که کارهای بسیاری در حوزه توسعه صورت گرفته، هیچ نهاد مردمی و یا بنیاد غیردولتی این کار را انجام نداده است. این پژوهشگر حوزه توسعه تاکید کرد: در سطح منطقه نیز بعید می دانم که نشست مشابهی برگزار شده و یا در خصوص توسعه مطالعه منطقه ای و فرامنطقه‌ای به این صورت توسط گروه های غیردولتی انجام شده باشد.  

اگر کسی از خودش روایت نداشته باشد شکست خواهد خورد 
محمد فاضلی نیز در ادامه این مراسم درباره کتاب توسعه 1400 گفت: هر جامعه ای احتیاج به روایت و قصه دارد و باید روایت و قصه خود را بگوید. جامعه ایران امروز بین دو قصه و روایت پاره شده است. یک روایت حکومت است که ادعا می کند که شیوه حکومتش ایران را بر قله های جهان انداخته است و سرعت رشد علوم در ایران بگونه ای است که بقیه کشورها نگران شدند. روایت دیگر از سیاهی و بدبختی و فلاکت که در فضای مجازی می بینید و مثلا این روایت دکتر اسلامی که مثلا چنین کتابی در خاورمیانه و منطقه نشده است و ... را اگر بگویند به او ماله کش می‌گویند. 
این جامعه شناس اظهار کرد: جامعه ما در میان این دو قصه در حال پاره شدن است و تمام انرژی خود را از دست می دهد. کتاب توسعه یک قصه می دهد. معنی قصه این نیست که یک امر غیرواقعی است  بلکه قهرمان هاو شاخص ها و مستندات خود را دارد. قصه ای هم که می گویند مستند است و استناد به شاخص ها دارد. 
وی با بیان اینکه اگر کسی از خودش روایت نداشته باشد شکست خواهد خورد، اظهار کرد:  نکته مهم این قصه، روایت ساختن گامی به سمت توانمند شدن جامعه است و از این به بعد در مقابل دولت ها و حاکمان می توان ایستاد و بگوییم که سخن شما با شاخص هایی که ما در اختیار داریم تطابقی ندارد.
فاضلی تاکید کرد: اگر بخواهم کل کار کتاب توسعه را خلاصه کنم، می‌گویم ساختن روایت جامعه علمی توسعه ایران اعم از اقتصاددانان، جامعه شناسان، سیاسیون و حقوقدانان از ایران امروز است که نه به سیاهی است که در فضای مجازی روایت میشود و نه به سفیدی است که حاکمان از آن حرف می زنند. 
این جامعه‌شناس اضافه کرد: گفت و گو محصول توازن قدرت است . زنان و مردان ایرانی در طول بیست سال گذشته به شدت با یکدیگر گفت و گو می کنند . فاصله قدرت زنانه و مردانه در ایران کاهش یافته است. حدود 30 سال پیش که در دانشجو شدم یک دانشجو دختر بود با 24 پسر که در این فاصله قدرت که هم می پرسیدند تو یک دختر برای چه به دانشکده مهندسی آمده ای و می خواهی چی کار کنی؟ فاصله قدرت آن قدر زیاد بود که اصلا گفت وگویی شکل نمی گرفت اما اکنون که به دانشگاه و سرکلاس می روید بیشتر دانشجویان دختر هستند که به راحتی با پسرها صحبت می کنند که این نتیجه کاهش فاصله قدرت است.
این جامعه شناس تاکید کرد: اساسا مقوله گفتگو فاصله قدرت است حتی در سطح بین الملل چراکه شاهد هستیم وزرای خارجه آمریکا و روسیه راحت تر با یکدیگر گفت و گو می‌کنند چون رابطه قدرت است، راحت‌تر سخن می گویند و هرچه روابط قدرت افقی تر شوند، گفت وگو بیشتر شکل می گیرد.  
این پژوهشگر افزود: توسعه دانش محصول نوعی از موازنه قدرت بین حکومت و جامعه و نوعی از موازنه قدرت بین حکومت و سیستم بین المللی است. اگر این دو یعنی رابطه مردم و حکومت و رابطه حکومت و نظام بین المللی تغییر نکند تولید دانش یعنی ایجاند ده رشته توسعه، افزایش دانشگاه ها و افزایش نرخ رشد علم هیچ اتفاقی نمی افتد. در همه سال هایی که تعداد مقالات، تعداد دکتراها و تعداد دانشگاه ها و تولید علم زیاد شده ده سال است رشد اقتصادی منفی داریم و استهلاک بر سرمایه گذاری پیشی گرفته است و چیزی که تغییر نکرده ماهیت رابطه مردم با حکومت و رابطه حکومت با نظام بین‌المللی است و اگر این دو تغییر نکند از مسیر دانش به جایی نخواهیم رسید. گفت و گو محصول توازن قدرت می باشد و توسعه هم محصول توازن قدرت است.

در این رابطه بیشتر بخوانیم:

انداختن نردبان توسعه(لینک)

توسعه توهم(لینک)