ندا اظهری، مترجم: شاید به‌جرات بتوان گفت این روزها بیشترین بحث روزانه درباره سیلاب‌های اخیر در اقصی‌نقاط کشور است که علاوه‌بر خرابی‌های زیادی که به بار آورده، کشته‌ها و زخمی‌های بسیاری هم به‌جا گذاشته و خسارت‌های فراوانی را به اموال وارد کرده است. یکی از حدس و گمان‌هایی که پیرامون دلیل وقوع این بارندگی‌های سیل‌آسا آن هم در گرم‌ترین ماه سال مطرح می‌شود، بارور کردن ابرهاست که هیچ مدرک مستدلی در این رابطه وجود ندارد و تنها در حد همین شک و شبهه‌ها باقی می‌ماند. اما نگاهی که به اخبار دنیا بیندازید، مشاهده می‌کنید این سیلاب‌ها تنها به ایران محدود نمی‌شود و در بسیاری از کشورهای دنیا هم این بلایای طبیعی خبرساز شده و چالش‌هایی را برای دولت‌ها ایجاد کرده است. از اصلی‌ترین دلایلی که در فهرست خبرها با آن برخورد می‌کنیم، تغییرات اقلیمی و آب‌وهوایی است که سال‌هاست دامنگیر دنیا شده و این‌بار با سیلاب‌های سهمگین در نقاط مختلف جهان خودنمایی کرده است.

دنیا درگیر سیل
بارندگی‌های سهمگین و شدید در برخی کشورهای دنیا سیلاب‌های خطرناکی را ایجاد کرده‌اند که بسیاری از خانه‌ها را با خود برده و شمار زیادی از مردم دنیا را به کام مرگ کشانده است. در ماه ژوئن بود که سیلاب، کوه‌های غرب آمریکا را دربرگرفت. این سیلاب در طول مسیر با برف‌های ذوب‌شده کوهستان ادغام شد و قدرت تخریب سیلاب را چندبرابر کرد. طوفان باعث ریزش 12 سانتیمتری باران طی سه روز شد و به‌سرعت باعث ذوب‌شدن برف‌های منطقه شد. ورود آب باران و برف ذوب‌شده به درون نهرها و سپس رودخانه‌ها، به سیلابی خطرناک تبدیل شد که جاده‌ها، کلبه‌ها و تجهیزات را ویران کرد و باعث شد بیش از 10 هزار نفر مجبور به تخلیه خانه‌های خود شوند. طوفان‌های قدرتمند و سهمگینی که اواخر ماه جولای در آمریکا رخ داد، دست‌کم 28 نفر را در شرق کنتاکی به کام مرگ کشاند و علاوه‌بر ویران کردن خانه‌ها، رانش گل را هم ایجاد کرد. بارش‌ها به‌گونه‌ای بود که در برخی ایالت‌ها رکورد بارش را به ثبت رساند.

رطوبت و خشکی؛ نتیجه گرمایش ادامه‌دار زمین
سیلاب‌ها جزء حوادث طبیعی تلقی می‌شوند؛ اما نمی‌توان از نقش انسان در بروز تغییرات آب‌وهوایی و شدت‌یافتن حوادثی چون سیلاب‌ها گذشت که در سال‌های اخیر بیشتر شاهد آنها هستیم. تاثیر تغییر اقلیم بر رویدادهای مرتبط با بارش‌ها به‌طور فزاینده‌ای رو به افزایش است؛ طوفان‌ها در آمریکا پس از سیل شدید در هفته‌های اخیر و بروز سیلاب در هند و استرالیا و سیلاب‌های سال گذشته در غرب اروپا همگی نشانه‌هایی از تاثیر تغییرات آب‌وهوایی هستند. تحقیقاتی که از سوی دانشمندان دنیا صورت گرفته، نشان می‌دهد چرخه آب شدت یافته و با افزایش روند گرمایش کره‌زمین شاهد تداوم این چرخه خواهیم بود. این افزایش، شدت در رطوبت بالا ازجمله بارش‌های شدیدتر در بیشتر مناطق، شدیدتر شدن خشکی در نقاط مختلف دنیا شامل مدیترانه، جنوب‌غربی استرالیا، جنوب‌غربی آمریکای جنوبی، آفریقای جنوبی و غرب آمریکای شمالی را ثبت کرده است. همچنین آمارها نشان می‌دهد هم شدت‌یافتن رطوبت و هم خشکی کره‌زمین با گرمایش کره‌زمین و ادامه این روند مرتبط است و گرمایش کره‌زمین را در آینده افزایش خواهد داد. افزایش خشکی در مناطق مدیترانه‌ای، جنوب‌غرب استرالیا، جنوب‌غربی آمریکای جنوبی، آفریقای جنوبی و غرب آمریکای شمالی بسیار بارز و نگران‌کننده است.

چرا چرخه آب تشدید می‌شود؟
چرخه‌های آبی در محیط‌زیست بین اتمسفر، اقیانوس، زمین و ذخایر آب یخ‌زده درحرکت است. این چرخه‌های آبی با بارش برف یا باران ریزش کرده و وارد زمین می‌شود و راه خود را به آبراهی باز کرده و به اقیانوس می‌پیوندد، منجمد شده یا با تبخیر شدن بار دیگر به جو برمی‌گردد. گیاهان نیز آب را از زمین جذب کرده و از طریق تعریق از برگ‌ها آزاد می‌کنند. در دهه‌های اخیر، دنیا با افزایش کلی نرخ بارندگی و تبخیر روبه‌رو بوده است. در این میان، عواملی وجود دارند که در تشدید چرخه‌های آبی دخیل هستند اما یکی از مهم‌ترین آنها گرمایش دمای هواست که میزان رطوبت هوا را بالا می‌برد. این افزایش رطوبت احتمال افزایش بارش باران را افزایش می‌دهد. این جنبه از تغییرات آب‌وهوایی در تمام مدارک و شواهد موردتایید قرار گرفته است. درک این تغییرات و سایر تغییرات در چرخه آب بیش از آمادگی برای بلایا اهمیت دارد. آب یک منبع ضروری برای همه اکوسیستم‌ها و جوامع انسانی و به‌ویژه بخش کشاورزی محسوب می‌شود.

افزایش چرخه آب چه نقشی برای آینده بشر دارد؟
تشدید چرخه آب به این معناست که هم رطوبت و هم افزایش خشکی و تغییرپذیری کلی چرخه آب، نه به‌طور یکنواخت بلکه در جهان افزایش می‌یابد. شدت بارندگی‌ها در بیشتر نواحی خشکی شدت می‌یابد اما انتظار می‌رود بیشترین افزایش در خشکی‌ها در منطقه مدیترانه‌ای، جنوب‌غربی آمریکای جنوبی و غرب آمریکای شمالی رخ دهد. در سطح جهانی، شدت رویدادهای بارشی روزانه به ازای هر یک درجه سانتیگراد افزایش دمای جهانی، حدود 7درصد افزایش می‌یابد. طبق این گزارش از دیگر جنبه‌های مهم تغییر در چرخه آب نیز علاوه‌بر تغییر افزایش دمای جهانی می‌توان به کاهش یخچال‌های طبیعی کوهستانی، کاهش مدت زمان پوشش فصلی برف، ذوب سریع‌تر برف و تغییر در باران‌های موسمی در مناطق مختلف اشاره کرد که منابع آبی را برای میلیاردها نفر در دنیا تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. آمارها حکایت از آن دارد که طوفان‌های شدید با افزایش دما رطوبت بیشتری پیدا می‌کنند. با افزایش دما، شدت طوفان‌ها نیز افزایش می‌یابد. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد تعداد طوفان‌های مرطوب‌تری که هر 10 سال یک‌بار رخ می‌دهد، احتمالا در دمای 1/5 درجه سانتیگراد یا بیشتر از حد میانگین خواهد شد.

چه کار باید کرد؟
یکی از موضوعاتی که چرخه‌های آبی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد، انتشار گازهای گلخانه‌ای است که تاثیرات این تغییرات را تشدید می‌کند. شواهد به‌دست‌آمده از نظرات رهبران جهانی نشان می‌دهد محدود کردن 1/5 درجه سانتیگرادی گرمایش زمین طبق توافق پاریس، مستلزم کاهش سریع و فوری و در قیاس با انتشار گازهای گلخانه‌ای است. جدا از هر هدف خاصی که مدنظر است، به نظر می‌رسد شدت تاثیرات تغییرات آب‌وهوایی ارتباط نزدیکی با انتشار گازهای گلخانه‌ای دارد، به‌طوری‌که کاهش انتشار این گازهای گلخانه‌ای، تاثیر تغییرات آب‌وهوایی را کاهش می‌دهد.
هوای گرم‌تر عامل شدت‌گرفتن بارش‌ها یکی از عواملی که محققان برای تشدید بارش‌ها و سیلاب‌ها عنوان کرده‌اند، دمای گرم‌تر هواست. آنها این دلیل را تشریح و این‌گونه بیان می‌کنند که هوای گرم‌تر رطوبت بالاتری را در خود نگه می‌دارد. میزان تبخیر آبی که اتمسفر می‌تواند در خود جای دهد، با افزایش دمای جو، به ازای هر 1/8درجه، حدود 7درصد افزایش می‌یابد. بررسی‌ها نشان می‌دهد این افزایش در حداکثر بارش‌ها تنها در نقاط خاصی اتفاق نمی‌افتد بلکه در تمام دنیا رخ می‌دهد. از نمونه سیلاب‌هایی که در سال‌های اخیر رخ داده، می‌توان به سیلاب استرالیا، غرب اروپا، هند و چین اشاره کرد که البته با هم همزمانی نداشته‌اند. تغییرات آب‌وهوایی باعث می‌شود رکوردشکنی بارش‌های شدید در دنیا افزایش یابد. آخرین گزارش ارزیابی منتشرشده توسط هیات بین‌دولتی تغییرات اقلیمی نشان می‌دهد چگونه این الگو در آینده با ادامه افزایش دمای جهانی تداوم خواهد داشت.

بیشتر بارش‌ها باران می‌شوند
تغییرات آب‌وهوایی در نواحی سردتر به‌ویژه مناطق کوهستانی یا مناطقی با ارتفاع بالا به شکل‌های مختلفی روی روند سیلاب‌ها تاثیر می‌گذارد. در این نواحی، بسیاری از سیلاب‌های تاریخی به‌دنبال ذوب برف‌ها بوده است. با وجود این، با زمستان‌های گرم‌تر به‌دنبال تغییرات آب‌وهوایی، بارش‌های زمستانی کمتری در قالب بارش برف وجود خواهد داشت که درعوض بارش‌ها به شکل برف خواهد بود. به گزارش theconversation، تغییر بارش‌ها از برف به باران پیامدهایی برای سیلاب‌ها دارد. درحالی‌که برف در اواخر بهار و تابستان به‌آهستگی شروع به ذوب‌شدن می‌کند، بارش باران رخ می‌دهد که با سرعت بیشتری به رودخانه‌ها جاری می‌شود. درنتیجه، پژوهش‌ها نشان داده‌اند بارانی که منجر به راه‌افتادن سیلاب‌ها می‌شود، به‌مراتب از سیلاب‌های ناشی از ذوب‌شدن برف بزرگ‌تر خواهد بود و به‌طورکلی، این تغییر از برف به باران، خطر بروز سیلاب‌ها را افزایش می‌دهد. انتقال از برف به باران پدیده شایعی است. دانشمندان دریافتند سیلاب‌های ناشی از تجمع آب باران به‌مراتب در دنیا شایع‌تر شده‌اند. در برخی نقاط، تغییرات در بروز خطر سیل به‌دلیل تغییر از برف به باران حتی می‌تواند بیشتر از تاثیر افزایش شدت بارش‌ها باشد.

تغییر الگوهای تبدیل باران به برف
زمانی که باران بعد از برف شروع به بارش می‌کند، ترکیب باران و برف ذوب‌شده می‌تواند منجر به افزایش روان‌آب و سیلاب شود. در برخی موارد، بارش برف و باران روی زمینی رخ می‌دهد که هنوز تا نسبتی یخ‌زده است. خاکی که یخ‌زده بوده یا آنقدر اشباع است که قادر به جذب آب اضافه نیست، حتی بیشتر از آنکه باعث بارش باران و ذوب برف شود، به‌طور مستقیم منجر به جاری شدن سیلاب می‌شود. ادغام بارش باران و ذوب برف و نیز خاک‌های یخ‌زده در اواسط مارس 2019 یکی از علل تشدید سیلاب‌ها به شمار می‌آمد که خسارتی 12 میلیارد دلاری را به‌دنبال داشت. درحالی‌که برف و باران پدیده‌های جدیدی نیستند، تغییرات آب‌وهوایی قادر است زمان و مکان وقوع آنها را تحت‌تاثیر قرار دهد. تحت شرایط آب‌وهوای گرم‌تر، این بارش‌ها ممکن است در ارتفاعات بالاتر که پیش‌تر به‌ندرت رخ می‌داد، به پدیده‌ای غالب تبدیل شود. به‌دلیل افزایش شدت بارش باران و گرم‌تر شدن هوا که منجر به ذوب سریع برف می‌شود، احتمال بارش باران و برف با شدت بیشتر از آنچه در گذشته وجود داشته، بالاتر می‌رود. در مناطقی که ارتفاع کمتری نسبت به سطح دریا دارند، به‌دلیل کاهش پوشش‌های برفی منطقه، میزان و شدت بارش‌ها به‌مراتب کاهش می‌یابد. بااین‌حال، به‌دلیل افزایش بارندگی‌های شدید، خطر بروز سیل ممکن است در این مناطق هنوز هم بالا باشد.

ترکیب اثرات سیلاب و آتش‌سوزی
تغییرات ایجادشده در سیلاب‌ها به‌تنهایی رخ نمی‌دهد و تنها پدیده زیستی نیست بلکه این پدیده اغلب با تشدید آتش‌سوزی همراه است و هنگام طوفان باران با پدیده خطرناک دیگری موسوم به رانش گل مواجه می‌شود. مناطق سوخته‌ای که دچار آتش‌سوزی شده‌اند، بیشتر درمعرض رانش گل و جریان زباله در خلال بارندگی‌های شدید هستند. این دو منطقه به‌دلیل اینکه عاری از پوشش گیاهی بوده و تغییراتی که به‌دنبال آتش‌سوزی در خاک آنها اتفاق افتاده، مستعد جاری شدن سیلاب هستند. در سال 2018، کالیفرنیای جنوبی باران شدید در محدوده آتش‌سوزی‌ها باعث رانش بزرگ گل شد که بیش از 100 خانه را ویران کرد و منجر به کشته شدن بیش از 20 نفر شد. آتش‌سوزی به‌گونه‌ای باعث تغییر ساختار خاک می‌شود که نفوذپذیری باران را به حداقل می‌رساند؛ بنابراین، آب باران بیشتر از اینکه وارد زمین شود، روی سطح زمین جاری می‌شود که همین امر وضعیت سیلاب را تشدید می‌کند. با افزایش آتش‌سوزی‌های جنگلی به‌دلیل تغییرات آب‌وهوایی، مناطق بیشتری درمعرض این خطرات قرار می‌گیرند. این ترکیب از آتش‌سوزی‌های جنگلی و به‌دنبال آن باران شدید نیز در آینده با گرمایش بیشتر تکرار خواهد شد. گرمایش کره‌زمین تغییرات پیچیده‌تری را در محیط‌زیست به وجود می‌آورد و شواهد روشنی مبنی‌بر تاثیر آن بر افزایش خطر سیلاب وجود دارد.

پرسیل‌ترین کشورهای دنیا
در همین چندماهی که از سال 2022 گذشته، صربستان با نمره شاخص 8/9، نخستین کشور اروپایی با بالاترین میزان سیلاب بوده است. این نمره شاخص براساس تعداد افرادی مشخص شده است که سالانه درمعرض این نوع بلای طبیعی قرار می‌گیرند. در این رتبه‌بندی، روسیه با شاخص 8/4 رتبه دوم، مجارستان رتبه سوم، بوسنی چهارم، اوکراین پنجم، رومانی ششم، اسلوواکی هفتم، لاتویا هشتم، کروآتیا نهم و فرانسه دهمین کشور پرسیل اروپا در سال جاری لقب گرفته‌اند.
درحالی‌که سیل یکی از پرتعدادترین بلایای طبیعی در دنیا به شمار می‌رود، برخی کشورها به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و تعداد بالای رودخانه‌هایی که دارند، بیش از دیگر کشورها درمعرض وقوع سیلاب قرار می‌گیرند. طبق آخرین آمار ارائه‌شده در سال 2022 از سویstatista ، بنگلادش و ویتنام با کسب نمره شاخص 10 نخستین کشورهای دنیا از نظر تعداد سیلاب‌ها هستند. بعد از این دو، میانمار سومین کشور دنیا با نمره شاخص 9/9 در رده بعدی قرار می‌گیرد. سیل سالانه هزینه‌های زیادی برای بنگلادش به‌همراه دارد. این کشور ساحلی که توسط رودخانه‌های بزرگ احاطه شده، دربرابر تغییرات آب‌وهوایی بسیار آسیب‌پذیر است و افزایش در سطح دریا و بارندگی‌های ناشی از آن باعث افزایش تعداد سیلاب‌ها شده است.

کشورهایی با بیشترین آمار بلایای طبیعی در دنیا
در سال 2021، آمریکا با 43 بلای طبیعی رده نخست را در دنیا از آن خود کرد. اندونزی با 28 بلای طبیعی دومین کشور لقب گرفته است. بلایای طبیعی مختلفی در سطح جهان رخ می‌دهند که شایع‌ترین آنها زمین‌لرزه، خشکسالی، طوفان، سیلاب، آتشفشان، افزایش دما، زمین‌لغزش و آتش‌سوزی است. به‌طورکلی، 401 بلای طبیعی در دنیا در سال 2021 به وقوع پیوست که از این میان، 223 مورد را سیلاب شامل می‌شد که پرتعدادترین بلای طبیعی در جهان بوده است. طوفان هم با 121 مورد دومین بلای طبیعی پرتکرار لقب گرفته است.