محمدرضا محبوب‌فر، پژوهشگر حوزه بحران‌های محیطی در گفت‌وگو با «فرهیختگان»:
محمدرضا محبوب‌فر، پژوهشگر حوزه بحران‌های محیطی و عضو انجمن مخاطرات محیطی و توسعه پایدار در گفت‌وگو با «فرهیختگان» نوع شهرسازی و معماری در نقاط مختلف کشور را مستعد آسیب دربرابر سیلاب‌ها معرفی کرده و می‌گوید: «در وقوع سیل عوامل متعددی وجود دارد یعنی علل وقوع سیل نه‌تنها در کشوری مثل ایران بلکه در سایر کشورها چند وجهی است. از تخریب محیط‌زیست، از بین بردن پوشش گیاهی در مناطق شهری و روستایی تا ساخت‌وساز غیرمجاز هم در شهرها و هم در روستاها و هم در جوار بسیاری از منابع آبی! از طرفی هم خیلی از برنامه‌هایی که می‌شود در برابر سیلاب صورت داد و سیلاب‌ها را مدیریت و هدایت کرد به نحوی که در مناطق مسکونی و ساخت‌وسازهایی که در شهر و روستا صورت گرفته جاری نشود و به سمت طبیعت و مسیرهای طبیعی جاری شود تا نهایتا به این مسیرها ریخته شوند، یعنی برنامه‌هایی مثل طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری که به وسیله اینها می‌توان از وقوع سیل و در صورت وقوع آن از خسارات و تلفات سیلاب‌ها جلوگیری کرد، در کشور ما به‌درستی اجرا نمی‌شوند. درمورد بحث شهرسازی و سیلاب همان‌طور که در جریان هستید شهرها نقاطی هستند که محل تمرکز شهروندان و فعالیت آنها هستند. در مناطق شهری در سطح دنیا این مخاطرات طبیعی ازجمله سیلاب و زلزله و خسارت‌ها و تلفاتی که می‌توانند به بار بیاورند همواره مورد توجه جدی بوده است. از یک طرف روند فرآیند توسعه شهرسازی و شهرنشینی در کشورهایی که داعیه‌دار توسعه هستند یعنی در کشورهای درحال توسعه همیشه خسارت‌ها در اثر وقوع سیلاب یا سایر مخاطرات طبیعی است هر چقدر شهرسازی و شهرنشینی توسعه یابد مرزهای قدیمی شهری پشت سر گذاشته می‌شود، به همین میزان شاهد افزایش خسارت‌های مالی و جانی در اثر وقوع بحران‌های طبیعی ازجمله سیلاب هستیم. همیشه بحث شهرسازی و شهرنشینی و برنامه‌ریزی شهری تاثیر بسزایی در کاهش خسارات آثار سیلاب‌ها داشته است و یک مساله‌ای که ما در این سیل اخیر نباید از آن غافل شویم این است که درحال حاضر سیلاب بیشترین خسارت را به مناطق مسکونی وارد کرده که به دلیل ساخت‌وساز در حریم و بسترهای رودخانه یا حتی ساخت‌وسازهای خارج از حریم معمول مناطق شهری است. خیلی از این ساخت‌وسازهای شهری معمولا به صورتی بوده که در حریم و بسترهای رودخانه صورت گرفته و اگر از این ساخت‌وسازها جلوگیری و حفظ حریم رودخانه‌ها انجام می‌شد، اینک مسیل‌هایی که برای عبور روان آب‌ها وجود داشته و نقش مهمی در کاهش خسارت‌های ناشی از سیل داشته، تخریب نمی‌شد و برای ساخت‌وساز، توسعه شهرسازی و شهرنشینی و بسیاری از کاربری شهری مورد استفاده قرار نمی‌گرفت، قطعا در کاهش خسارت‌های ناشی از سیلاب تاثیر بسزایی داشت. در اجرای طرح‌های توسعه شهری متاسفانه مطالعات لازم و کافی نداریم و برنامه‌ریزی‌ها اکثرا ناصحیح بوده و به سمت‌وسوی حریم و بستر رودخانه‌ها و مناطق حفاظت شده است. برنامه‌ریزی شهری، توسعه مناطق مسکونی و حتی توسعه صنایع در نقاطی بوده که باید برای بحران سیلاب مورد حفاظت قرار می‌گرفت. در این مناطق باید سیل‌بند احداث می‌شد ولی بیشتر به حریم این مناطق تجاوز شده است. مناطقی که می‌توانستیم برای پیشگیری وقوع سیلاب و کاهش خسارت‌های آنها استفاده کنیم مورد حمله و تاخت‌وتاز ساخت‌وساز قرار دادیم. هنوز هم باتوجه به سیل اخیری که در کشور رخ داد، حتی سیل‌های سال‌های گذشته، موضوع سیل در توسعه و بافت شهری و منطقه‌ای مورد توجه برنامه‌ریزان نیست. یعنی باید گفت موضوع سیل اصلا در طراحی، معماری و توسعه کلانشهرها جایگاهی ندارد. چه‌بسا بحث وقوع سیل و مخاطرات طبیعی در مناطق شهری آن هم مناطق شهری که محل تمرکز فعالیت‌ها و سرمایه‌گذاری و سکونت انسان‌هاست، متاسفانه مغفول مانده است.»
این پژوهشگر حوزه بحران‌های محیطی در ادامه صحبت‌هایش، شماری از راهکارهای مقابله با توسعه ناهمگون شهری که کشور را در برابر مخاطرات طبیعی آسیب‌پذیر کرده این‌گونه معرفی می‌کند: «من معتقد هستم در‌صورتی‌که روند فعلی بهره‌برداری از منابع شهرها، منابع آب و خاک و پوشش گیاهی در مناطق مختلف شهری ادامه یابد و ما شاهد توسعه ناهمگون و بدون برنامه در مناطق شهری یا روستاهایی که اخیرا به مناطق شهری پیوسته، باشیم قطعا در سال‌های آینده این خسارت‌ها افزایش می‌یابد. ما باید به دانش شهرسازی و مدیریت بحران بیش از گذشته پی ببریم و حتما عواملی که در شهرسازی و برنامه‌ریزی شهری می‌توانند در تشدید اثرات سیلاب نقش داشته باشند ازجمله تعیین ضوابط کاربری اراضی، وضع مقررات ساختمانی و ایجاد سیل‌بندها در اطراف مناطق شهری و همچنین عدم تجاوز از حریم ممنوعه شهرها می‌توانند در برابر وقوع سیلاب و خسارت‌های سیلاب نقش بسیار بسزایی را داشته باشد. نباید از تاثیر شهرسازی بر تشدید اثرات سیل در نواحی شهری غافل بود. الان سیستم‌های شهرسازی جدید درحال پیگیری برای مدیریت سیلاب‌های شهری هستند، اما متاسفانه در کشور ما به این مسائل توجه نمی‌شود. یکی از رویکردهای جدید و نوینی که می‌تواند در بحث تاب‌آوری شهری در برابر سیلاب‌ها مورد توجه قرار گیرد، انجام طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری است. این سیلاب‌ها درسی برای مدیریت بحران و آیندگان است اما متاسفانه شاهد این مساله بوده‌ایم که علی‌رغم وجود این سیلاب‌ها در سال‌های گذشته مسئولان عبرت نگرفته‌اند. خیلی از این مخاطرات طبیعی که تعداد آن در سرزمین ایران زیاد است، چیزی حدود 80 درصد همه مخاطرات محیطی و طبیعی که می‌تواند در کره زمین وجود داشته باشد حالا در کشوری مثل ایران تجمیع شده است و همه می‌توانند به سرعت زندگی را دگرگون کنند و حتی حیات انسانی را در پهنه سرزمین ایران از بین ببرند. برای همین معتقدم در اموری مثل شهرسازی و تشکیل شهرهای جدید باید به علم مدیریت بحران پرداخته شود. علاوه‌بر این بحث‌هایی همچون مدیریت ریسک که صرفا تمهیدات پیشگیرانه در جهت مصون داشتن انسان‌ها از خطرات احتمالی‌اند باید موردتوجه قرار گیرند تا بتوانند در برابر وقوع بحران‌های طبیعی اثرگذار باشند.»
در این رابطه بیشتر بخوانیم:
رفتار رودخانه‌ها طبیعی است، شهرسازی ما غیرطبیعی(لینک)
ساخت‌وسازهای غیرمجاز در حریم رودخانه‌ها علت عمده خسارات سیلی است(لینک)
مطالب پیشنهادی
