علی اقبالی بابادی، خبرنگار:قاره آفریقا با مساحتی حدود 30 میلیون کیلومترمربع 20.3 درصد سطح خشکی کره‌زمین را تشکیل داده است. جمعیت این قاره در سال 2019 از یک‌میلیارد و 33 میلیون نفر عبور کرده که حدود 17درصد جمعیت دنیا را شامل شده است. طبق آمار منتشرشده در سال 2020 توسط مدرسه مذهبی گوردون-کانول 42 درصد جمعیت این قاره را مسلمانان تشکیل می‌دهند. در قاره آفریقا 54 کشور وجود دارد که مجموعا حجم واردات کالایی این کشورها در سال 2021 برابر با 586 میلیارد دلار بوده است. این درحالی است که میزان صادرات کشورمان به تمام کشورهای قاره آفریقا در سال 1400 (پس از تجربه‌ رشد بیش از 100درصدی صادرات‌مان نسبت به سال 1399) به یک‌میلیارد و 187 میلیون دلار معادل 0.2 درصد واردات این قاره رسیده است. این حجم بسیار ناچیز صادرات بیانگر عدم‌توجه تجار کشورمان به پتانسیل تجاری کشورهای آفریقایی است. برخلاف تجار کشورمان در توجه به بازار قاره آفریقا، تجار برخی کشورهای منطقه نگاه ویژه‌ای به بازار قاره آفریقا داشته‌اند تا آنجا که میزان صادرات این کشورها بیش از 10 برابر کشورمان بوده است. علی‌رغم ضعف‌ها و کاستی‌های موجود، صادرات کشورمان در سال 1400 رشد قابل‌قبولی (بیش از 100درصد) نسبت به سال‌های گذشته داشته است. با توجه به بررسی‌ داده‌های گمرکی در سه‌ماهه ابتدایی سال 1401 نیز رشد چشمگیری در صادرات کشورمان به قاره آفریقا نسبت به سه ماهه ابتدایی 1400 داشته‌ایم، به‌طوری‌که در سال جاری صادرات ایران به قاره آفریقا به 444 میلیون دلار رسیده که نسبت به‌مدت مشابه سال گذشته رشد 29 درصدی را نشان می‌دهد. 

  واردات 586 میلیارد دلاری قاره آفریقا
در تصورات اغلب افراد جامعه، مردم قاره آفریقا مردمی فقیر هستند که حتی از داشتن لباس نیز محروم هستند و به‌صورت پابرهنه درمیان طبیعت در تعامل با حیوانات وحشی زندگی می‌کنند. اما امروزه واقعیت قاره آفریقا این‌گونه نیست. طی سال‌های گذشته بسیاری از کشورهای این قاره رشد اقتصادی قابل‌توجهی داشته‌اند، به‌طوری‌که اقتصاد بسیاری از کشورهای آفریقایی از کشورهایی همچون افغانستان، ازبکستان، ارمنستان، پاکستان و... که سهم قابل‌توجهی از صادرات کشورمان به آنهاست، بسیار بزرگ‌تر است. برخی کشورهای این قاره نظیر آفریقای‌جنوبی، روندا، ساحل عاج، نیجریه، الجزایر و... در سال‌های گذشته رشد اقتصادی بسیار مناسبی را نسبت به سایر کشورهای آفریقایی داشته‌اند.
میزان واردات کالای تمامی کشورهای قاره آفریقا در سال 2021 به بیش از 586 میلیارد دلار رسیده است. حجم صادرات کالای مجموع کشورهای این قاره نیز بیش از 513 میلیارد دلار بوده است. درنتیجه مجموع ناترازی در تجارت خارجی این قاره در سال 2021 مجموعا 73 میلیارد دلار معادل 14درصد تولید این قاره است. این درحالی است که حجم واردات کالایی این قاره در سال 2017 حدود 506 میلیارد دلار بوده و حجم صادرات محصولات 429 میلیارد دلار بوده است. مجموع ناترازی تجاری این قاره در سال 2017 برابر با 77 میلیارد معادل 18درصد تولید این قاره بوده است. مقایسه حجم صادرات و واردات محصولات این قاره بیانگر افزایش حجم اقتصادی این قاره و بهبود تراز تجاری این قاره طی چهار سال اخیر بوده است. همان‌گونه که در جدول مشخص است بسیاری از محصولات پرتقاضای کشورهای آفریقایی با عمده محصولات صادراتی کشورمان (سوخت‌های معدنی مانند بنزین و گاز طبیعی، آهن و فولاد، مصالح ساختمانی مانند سیمان و گچ، محصولات شیمیایی و...) یکسان بوده که این نکته بیانگر توانایی کشورمان در به‌دست آوردن سهم مناسبی در بازار قاره آفریقاست.

  سهم کمتر از نیم‌درصدی ایران از بازار آفریقا
برای روشن‌شدن سهم اندک کشورمان از اقتصاد قاره آفریقا باید بدانیم درحالی حجم صادرات کشورمان به کشور افغانستان در سال گذشته 1.8 میلیارد دلار بوده است که حجم صادرات کشورمان به تمامی کشورهای قاره آفریقا نزدیک به 1.2 میلیارد دلار بوده است. باتوجه به اینکه مجموع حجم واردات کشورهای آفریقایی برابر با 586 میلیار دلار است، یعنی سهم کشورمان از میزان واردات کشورهای آفریقایی چیزی حدود 0.2 درصد است که سهمی بسیار ناچیز است. لازم به ذکر است آمار صادرات 1.2 میلیارد دلاری مربوط به سال 1400 بوده که صادرات کشورمان به قاره آفریقا بیش از 100درصد نسبت به سال 1399 افزایش داشته است. متاسفانه در سال‌های گذشته سهم کشورمان کمتر از 0.1 درصد بوده است. از میان کشورهای قاره آفریقا عمده صادرات کشورمان به مجموع 14 کشور آفریقایی حدود 1.1 میلیارد بوده است. این درحالی است که مجموع جمعیت این 14 کشور 21 برابر جمعیت کشور افغانستان، حجم اقتصادی این 14 کشور 88 برابر حجم اقتصادی افغانستان و میانگین وزنی سرانه (برابری قدرت خرید) این کشورها نیز 3.4 برابر سرانه کشور افغانستان است که این امر بیانگر قدرت خرید مردم این کشورها و درنتیجه فرصت مناسب برای صادرات کالاهایمان است. در مقایسه اقتصاد این کشورها با اقتصاد کشور افغانستان ظرفیت و پتانسیل پیش‌روی کشورمان در این قاره بیشتر از گذشته مشخص می‌شود.

  صادرات ترکیه به آفریقا 16 برابر ایران
با بررسی حجم صادرات کشورهای همسایه مشخص گردید کشور ترکیه با صادرات 19.8 میلیارد دلاری خود، در رتبه اول منطقه در تعاملات تجاری با قاره آفریقا قرار دارد. پس از این کشور، امارات با صادرات سالانه بیش از 13.2 میلیارد دلار، عمان با صادرات 3.2 میلیارد دلار، کویت با صادرات 2.2 میلیارد دلاری و پاکستان با صادرات 1.3 میلیارد دلاری بالاتر از صادرات 1.2 میلیارد دلاری کشورمان قرار دارند. همان‌گونه که مشخص است سهم صادرات کشورمان به قاره آفریقا نسبت برخی کشورهای منطقه نیز بسیار پایین است. همان‌گونه که قبلا اشاره شد حجم صادرات کشورمان به قاره آفریقا در سال 1399 تنها 579 میلیون دلار بوده است که این میزان از میزان صادرات کشورهای قطر و پاکستان نیز در همان سال کمتر بوده است. در سال گذشته در میان کشورهای منطقه، ترکیه بیشترین حجم صادرات به قاره آفریقا را دارد. لازم به‌ذکر است تا پیش از این بیشترین آمار صادرات به این قاره مربوط به کشور امارات بوده است. رشد تجاری ترکیه به قاره آفریقا در سال‌های گذشته به‌واسطه سیاستگذاری‌های تجاری این کشور به‌صورت چشمگیری افزایش داشته است. به‌عنوان‌مثال در سال گذشته ترکیه همایش تجاری با حضور بیش از 300 شرکت عمده واردکننده از 41 کشور آفریقا و تولیدکنندگان ترکیه برگزار کرد تا بتواند سهم صادرات خود در قاره آفریقا را افزایش دهد. بررسی میزان صادرات ترکیه به آفریقا نشان می‌دهد ارزش صادرات این کشور به آفریقا در سال 2013 حدود 15.4 میلیارد دلار بوده که ترک‌ها توانسته‌اند این مقدار را به‌حدود 20 میلیارد دلار برسانند. این رقم 16.5 برابر صادرات کشورمان به قاره آفریقاست. 

  چشم‌انداز تجاری کشورمان در قاره آفریقا
با برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته مبنی‌بر افزایش صادرات کشورمان خوشبختانه علاوه‌بر رشد بیش از صددرصدی صادرات سال 1400 نسبت به 1399، در سه‌ماهه ابتدایی سال 1401 نیز شاهد رشد 29 درصدی صادرات کالایی به کشور‌های قاره آفریقا نسبت به سه‌ماهه ابتدایی 1400 بوده‌ایم اما کماکان حجم صادراتمان در مقایسه با کشورهای منطقه بسیار ناچیز است. همان‌گونه که درخلال گزارش عنوان شد بسیاری از اقلام موردنیاز قاره آفریقا با اقلام اصلی سبد صادراتی کشورمان همپوشانی مناسبی دارد. علاوه بر این محصولات با سرمایه‌گذاری در برخی محصولات که توانایی تولید آنها در کشور بالاست (محصولات دارویی و...) می‌توان سهم مناسبی از بازار این قاره را کسب کرد. (ارزآوری بالا درپی اختصاص ارز برای واردات مواد اولیه و تولید این‌گونه محصولات.) 
بخش خدمات که در تجارت خارجی کشورمان همواره مورد بی‌توجهی بوده است، در برخی کشورهای توسعه‌یافته بخش عمده تراز تجاری‌شان را شامل شده است. درکنار مطالب و آمارهای عنوان‌شده درخصوص واردات کالاهای موردنیاز قاره آفریقا، حجم اقتصادی بخش خدمات نیز در بسیاری از کشورهای این قاره قابل‌توجه است. در سال 2020 مجموع واردات خدمات به کشورهای آفریقایی اعم از خدمات مسافرتی، خدمات نقل‌وانتقال، خدمات فنی، نگهداری و تعمیرات، خدمات بیمه و بازنشستگی و... 128 میلیارد دلار حدود 22 درصد حجم واردات کالایی این قاره بوده است. لازم به‌تذکر است حجم اقتصادی بخش خدمات در این قاره در سال‌ 2019 (قبل از شیوع کرونا) حدود 180 میلیارد دلار حدود 32 درصد واردات کالایی این قاره در سال 2019 (572 میلیارد دلار) بوده است. با توجه به توانایی کشورمان در بخش‌های از خدماتی مخصوصا خدمات فنی و تعمیرات و نگهداری و... به‌نظر می‌رسد در صورت توجه به این بخش بتوانیم سهم قابل‌توجهی در بازار خدمات قاره آفریقا کسب کنیم.
درکنار پتانسیل‌های تجاری موجود در بخش کالا و خدمات، دو عامل وجود جمعیت 42درصدی مسلمانان این قاره و نفوذ فرهنگی و مذهبی کشورمان در بخش‌هایی از این قاره پتانسیل مناسبی را برای تجارت با کشورهای این قاره فراهم آورده است. با توجه به مطالب عنوان‌شده واضح است که سهم کشورمان از فضای تجاری قاره آفریقا بسیار ناچیز بوده و در صورت برنامه‌ریزی برای استفاده از این فضا، شرایط برای افزایش چشمگیر صادرات کالا و خدمات به این قاره فراهم است. علاوه‌بر اقدامات مثبت انجام‌شده در سال گذشته و بهبود آمار تجارت کالایی کشورمان باید دید دولت و بخش خصوصی درمورد افزایش حضور تجاری کشورمان چه در بخش کالا، چه در بخش خدمات و چه برنامه‌ریزی‌هایی را انجام داده است.