اپیدمی‌سازی از آبله میمون

علی صولتی، خبرنگار گروه جامعه: درست روز پیش از تشکیل جلسه کمیته اضطراری سازمان جهانی بهداشت پنجشنبه ۲۱ جولای(۳۰ تیر) برای دومین بار در چند هفته اخیر جهت بررسی آخرین وضعیت بحران شیوع ویروس آبله میمون در دنیا و درحالی‌که هنوز گزارش این جلسه منتشر نشده بود، نشریه فرانسوی «لادیپش» مدعی شد ویروس آبله میمون، موج اپیدمی بعدی در دنیا را رقم خواهد زد. ادعایی عجیب و قابل تامل، پیرو همین خبر «یورونیوز» ادعا می‌کند که مقامات برخی از کشورهای آفریقایی می‌گویند که درحال حاضر با همه‌گیری این بیماری در این قاره به‌عنوان یک وضعیت اضطراری برخورد می‌کنند و اخبار ریزودرشت حاکی از آن است که برخی از دانشمندان معتقدند تفاوت‌های زیادی بین این ویروس و نسخه قبلی آن وجود دارد و همین امر موجب سرعت گرفتن شیوع آبله میمون در کشور‌های اروپایی شده و این ویروس را به یک بحران جهانی جدید تبدیل کرده است. «فرهیختگان» اما پیش‌تر به ماهیت این ویروس، مخاطرات احتمالی آن، واکسن، درمان، راه‌های انتقال و پیشگیری از ابتلا مفصلا پرداخته است. در این گزارش اما سعی داریم ضمن بررسی صحت ادعا‌های فوق، بار دیگر با کمک کارشناسان مربوطه بحران شیوع آبله میمون را بررسی کرده و ابعاد این خطر احتمالی را بهتر بشناسیم و به این سوال که آیا این ویروس پتانسیل تبدیل شدن به موج اپیدمی بعدی در دنیا را دارد یا اخبار فوق چیزی جز بزرگنمایی یک بحران نبوده و صرفا تلاشی برای ایجاد یک اپیدمی کاغذی هستند، پاسخ دهیم. برای درک بهتر و مرور مطالب گذشته درباره ماهیت ویروس آبله میمون، لازم است بار دیگر آن را معرفی کنیم. «مرکز کنترل و پیشگیری بیماری» آمریکا در اطلاعیه خود، ویروس آبله میمون را این‌گونه معرفی کرده است: «آبله میمون یک بیماری نادر است که در اثر عفونت با ویروس آبله میمون ایجاد می‌شود. ویروس آبله میمون بخشی از همان خانواده ویروس‌های واریولا است، ویروسی که باعث ابتلا به آبله می‌شود. علائم آبله میمون شبیه علائم آبله، اما خفیف‌تر است. آبله میمون به‌ندرت کشنده است و با آبله مرغان ارتباطی ندارد. این ویروس در سال 1958 در کلنی‌های میمون‌هایی که برای تحقیق نگهداری می‌شدند تا شیوع یک بیماری آبله مانند در آنها بررسی شود، کشف شد. با وجود نام‌گذاری «آبله میمون»، منبع بیماری اما ناشناخته باقی‌مانده است. با این حال، جوندگان آفریقایی و میمون‌ها ممکن است حامل ویروس باشند و افراد را آلوده کنند. اولین مورد انسانی آبله میمون در سال 1970 ثبت شد. قبل از شیوع این بیماری در سال 2022، آبله میمون در بسیاری از کشورهای آفریقای مرکزی و غربی گزارش شده بود. پیش از این، تقریبا تمام موارد ابتلا به آبله میمون در افراد خارج از آفریقا با سفرهای بین‌المللی به کشورهایی که این بیماری معمولا در آنها رخ می‌دهد یا از طریق ارتباط با حیوانات وارداتی از این مناطق رقم خورده بود. این موارد در چندین قاره رخ داده‌ است.»

بررسی یک ادعا؛ آیا با نوع جدیدی از ویروس آبله میمون مواجه هستیم؟
مصطفی نوری‌زاده، متخصص بیوتکنولوژی و عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی علوم پزشکی تهران در گفت‌وگو با «فرهیختگان» درباره تفاوت واریانت‌های ویروس آبله میمون می‌گوید: «عامل این بیماری «پاکس‌ویروس» است. پاکس‌ویروس‌ها علاوه‌بر آلوده‌کردن میمون و سایر جوندگان می‌توانند انسان‌ها یا حیوانات دیگر را نیز آلوده کنند. در دنیا دو نوع آبله میمون داریم، یکی آبله میمون از قسمت غرب آفریقا و یکی هم آبله میمون از آفریقای مرکزی که مربوط به حوزه کنگو است. نوعی که مربوط به حوزه کنگو است، آمار مرگ‌ومیر بالایی دارد اما الان این نوع آبله میمونی که در دنیا دارد شیوع پیدا می‌کند، همان نوع غرب آفریقاست که هم سرایتش کمتر است و هم مرگ‌ومیر خیلی کمتری دارد. محل کشف این ویروس نواحی مرکزی قاره آفریقاست اما در سال جدید در کشور‌های اروپایی نظیر پرتغال، اسپانیا، انگلستان، سوئد، ولز و سایر کشور‌های اروپایی نیز این ویروس شیوع پیدا کرد.» گفتنی است به‌دنبال روند افزایشی شیوع این ویروس برخی دانشمندان مدعی شدند تفاوت‌های چشمگیری بین شیوع این بیماری در آفریقا و کشورهای توسعه‌یافته وجود دارد و همین نیز مواجهه و هماهنگی جهت مهار ویروس در دنیا را پیچیده‌تر می‌کند. نوری‌زاده اما توضیح می‌دهد که آخرین مطالعات درخصوص نوع این ویروس، نشان می‌دهد با نسخه جدیدی مواجه نیستیم. وی در این‌باره می‌گوید: «تعیین توالی‌ای که از طریق sequencing انجام شد، نشان داد این نوع آبله میمون همان آبله میمون قبلی است و ویروس دچار هیچ تفاوتی نشده است. این نکته به این جهت حائزاهمیت است که در ابتدای شیوع این ویروس شایعاتی مبنی‌بر متفاوت‌بودن این ویروس با نسخه‌های قبلی پخش شد و عده‌ای مدعی بودند ویروس دچار جهش شده اما بعد از آزمایش‌ها مشاهده کردیم ویروس با نوع قبلی‌اش تفاوتی ندارد.»

دلایل نامعلوم انتشار غیرمنتظره ویروس در دنیا
اگر بپذیریم ویروس اخیرا انتشاریافته در اروپا همان نسخه قبلی کشف‌شده در آفریقاست، پس مطمئنا باید دلایل مشخص و محکمی برای سرعت و گستردگی غیرمنتظره آن در کشور‌های غربی داشته باشیم؛ دلایلی که همه در سطح گمانه‌زنی هستند و ابعاد ماجرا هنوز آن‌طور که باید، از سایه ناشناختگی بیرون نیامده و مشخص نشده‌اند، این متخصص بیوتکنولوژی پزشکی علل عمده انتشار غیرمنتظره ویروس در اروپا را این‌گونه تشریح می‌کند: «درباره دلیل عمده انتشار این ویروس باید گفت وقتی تاریخ شیوع یک‌سری ویروس‌ها را بررسی می‌کنیم، در زمان‌های متعددی موارد ابتلایشان مقداری بیشتر می‌شود، به‌عنوان مثال دوره‌ای موارد ابتلا به ابولا بیشتر شد، الان ابولا نداریم و آبله میمون مقداری بیشتر شده است، اما نظر شخصی من این است که ما در دنیا قبلا برای ویروس آبله واکسن‌هایی تزریق می‌کردیم. به تاریخ ایران اگر نگاه کنیم حدودا از سال ۱۳۵۸ و قبل از آن واکسن آبله استفاده می‌شده، در تاریخ دنیا هم استفاده از این واکسن‌ها رواج داشته، اما با ریشه‌کن‌شدن بیماری آبله این واکسن نیز حذف شد و امروزه مطالعات نشان داده‌اند همان واکسن قبلی آبله تا ۸۰ درصد روی آبله میمونی ایمنی‌زایی دارد. به نظر می‌رسد تا سال‌های قبل افرادی را در جوامع داشتیم که چون قبلا واکسن زده بودند، نسبت به این ویروس نیز ایمنی‌زایی داشتند، اما الان دیگر مردم جوامع مختلف نسبت به این ویروس ایمنی‌زایی ندارند و همین هم می‌تواند از علل شیوع مجدد این ویروس در کشور‌های اروپایی باشد، البته علت‌های دیگری نیز وجود دارد که ناظر به چگونگی انتقال ویروس و راه‌های ابتلای آن است که در ادامه توضیح داده می‌شود اما ازبین‌رفتن ایمنی قابل‌توجهی که قبلا در دنیا در مواجهه با آبله و آبله میمون وجود داشت، می‌تواند پاسخی به سوال فوق باشد.»

چرایی گستردگی شیوع آبله‌میمون در کشور‌های اروپایی
گفتیم که نحوه انتقال و چگونگی شیوع ویروس تا حدودی می‌تواند معمای چرایی اوج گرفتن اخیرش در اروپا را حل کند. در گزارش‌های قبلی گفتیم که در اطلاعیه اخیر سازمان بهداشت جهانی، بیشتر موارد انتقال این بیماری از طریق تماس‌های جنسی گزارش شده است، یعنی عمده مواردی که آلوده شده‌اند، از همجنسگرایان بوده‌اند.  به گفته کارشناسان اپیدمیولوژیست؛ به‌خاطر برگزاری یک فستیوالی در اروپا، همجنسگرایان گردهم آمدند و در آنجا این ویروس را به هم منتقل کردند، سپس در کشورهای اروپایی پخش شدند. این افراد را اصطلاحا super spreader می‌نامند، یعنی «فرد فوق‌پخش‌کننده». نوری‌زاده درتوضیح این پدیده و نحوه انتقال ویروس و آخرین نتایج علمی منتشرشده در این خصوص به «فرهیختگان» گفت: «بیشتر موارد شیوع آبله میمون در میان افراد همجنسگراست که بالای ۹۰ درصد از مبتلایان را تشکیل می‌دهند و در میان همین‌ها نیز بیشتر افرادی مبتلا می‌شوند که به اچ‌آی‌وی مبتلا هستند. مطالعه‌ای که در نشریه پزشکی نیوانگلند چاپ شد، نشان داد ۴۱ درصد مبتلا‌ها افرادی هستند که به ویروس اچ‌ای‌وی مبتلا هستند، یعنی افرادی که نقص سیستم ایمنی دارند، این بیماری بیشتر تهدید‌شان می‌کند اما از آنجایی که این بیماری برای انتقال به تماس بسیار نزدیک نیازمند است و در بالای ۹۰ درصد موارد ابتلا را می‌دانیم از طریق تماس جنسی رقم خورده است، پس انتقال این بیماری باید ناشی از تماس نزدیک باشد که تماس جنسی یا تماس با مخاط و خون فرد می‌تواند موجب ابتلا شود. درکنار افرادی که همجنسگرا بودند، حدودا دو درصد از افراد دگرجنس‌گرا یعنی آقایانی که با خانم‌ها ارتباط داشتند نیز این بیماری در آنها مشاهده شده یعنی این‌طور نیست که فقط همجنسگراها مبتلا شوند اما بالاخره این مطالعه ثابت کرد این بیماری برای انتقال به یک تماس بسیار نزدیک نیازمند است.»

نمودار روند افزایش ابتلا به آبله میمون در دنیا

آبله میمون نمی‌تواند موج اپیدمی بعدی در دنیا را رقم بزند
همان‌طور که گفتیم، روزنامه فرانسوی لادیپش به‌تازگی آبله میمون را به‌عنوان اپیدمی بعدی معرفی کرده که در انتظار جهان خواهد بود. ادعایی که با نتایج سایر مطالعات علمی ازجمله پژوهش نشریه نیوانگلند همخوانی ندارد و به نظر می‌رسد نوعی بزرگ‌نمایی در این گزارش صورت گرفته است. با وجود صعودی بودن روند ابتلا در کشور‌های غربی باید گفت هنوز مدرک علمی معتبری دال بر اینکه با ویروس جدیدی به جز نسخه‌های پیشین آن مواجه هستیم، موجود نیست. از آنجایی‌که نزدیک ۷۰ سال است که چنین ویروسی شناسایی شده اما تابه‌حال نتوانسته حتی یک شهر یا کشور را درگیر کند و اکثرا شیوع این بیماری‌ها به‌ دلیل مشکلات بهداشتی در مناطق درگیر با ویروس بوده است، به نظر نمی‌رسد ادعای روزنامه فرانسوی درست باشد.  مصطفی نوری‌زاده، عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد علوم پزشکی تهران در توضیح اینکه چرا ادعای فوق نادرست است به «فرهیختگان» می‌گوید: «این ویروس مطمئنا به فاز حاد اپیدمی تبدیل نخواهد شد؛ چراکه همان‌طور که گفتم هوابرد نبوده و برای انتقال به تماس نزدیک نیاز دارد. تا امروز هم در ایران به‌صورت رسمی گزارشی از ثبت مورد آبله میمون نداشتیم و درکنار آن اگر بخواهیم این ویروس را با کرونا مقایسه کنیم، هم واکسنی در دنیا وجود دارد که ایمنی قابل‌توجهی برای این بیماری ایجاد می‌کند که همان واکسن آبله است و هم درکنارش داروی تکوویرمات را داریم که هم برای بیماری آبله و هم آبله میمون بسیار موثر است. پس وقتی راه‌های درمان و پیشگیری موجود است و درکنار آن ابتلا به این بیماری به تماس بسیار نزدیک نیاز دارد، مطمئنا احتمال ابتلا در سطح گسترده بسیار کمتر است.» این متخصص بیوتکنولوژی پزشکی پیش‌تر هم در این خصوص گفته بود: «از آنجا ‌که این ویروس یک ویروس DNA است نباید خیلی از شیوع آن بترسیم؛ چراکه وقتی ویروسی ژنومش DNA است، مثل ویروس‌های RNA، اینها مدام دچار جهش نمی‌شوند. اساسا امکان ندارد که این ویروس توانایی رقم‌زدن یک پاندمی را داشته باشد؛ چراکه سال‌های زیادی است در دنیا وجود دارد و این اتفاق نخواهد افتاد.»

واکسن، دارو و درمان موثر برای آبله میمون موجود است
مهم‌ترین سوالی که هنگام شیوع بیماری یا ویروس و پدیدار شدن یک اپیدمی در دنیا یا منطقه‌ای خاص در افکار عمومی مطرح می‌شود و به ذهن هر فرد متبادر می‌شود این است که «آیا درمان یا واکسن موثری برای مقابله با این ویروس موجود است؟» اهمیت پاسخ به این سوال حتی از شناخت ماهیت ویروس، راه‌های انتقال آن و میزان و پتانسیل خطرآفرینی‌اش بیشتر است؛ چراکه این پاسخ به‌نوعی تعیین‌کننده میزان جدیت ما در شناخت و مواجهه با بیماری است، اگر درمانی موثر و در دسترس داشته باشد دیگر نگران ابتلا به آن بیماری نخواهیم بود، اگر واکسنی برایش موجود باشد، سریع اقدام به تهیه و تزریق آن کرده و چنانچه عوارض جبران‌ناپذیری نداشته باشد، نیازی نمی‌بینیم نظم موجود و روند کنونی زندگی‌مان را بر هم زده و نگران موج بیماری باشیم. بنابراین پاسخ به این سوال که آیا واکسن و درمان موثری برای مقابله با ویروس آبله میمون وجود دارد نیز تعیین‌کننده میزان جدیت و تلاش ما در مواجهه با این ویروس خواهد بود، همان‌طور که در گزارش‌های قبلی گفتیم، هنوز واکسن اختصاصی برای این بیماری موجود نیست اما واکسنی که برای آبله استفاده می‌شود، می‌تواند تا 80درصد به ما در برابر این بیماری ایمنی دهد و داروهایی مثل تکوویرمات نیز در درمان آبله و همین‌طور آبله میمون بسیار موثرند. به گفته علیرضا ناجی، اپیدمولوژیست و ویروس‌شناس واکسن JYNNEOSTM یا Imvamune که برای جلوگیری از آبله در آمریکا مجوز دریافت کرده است، از آنجا ‌که ویروس آبله میمون شباهت زیادی به آبله دارد، می‌تواند افراد را از ابتلا به آبله میمون محافظت کند. مطالعات آفریقای این واکسن نشان می‌دهد حداقل 85درصد در پیشگیری از آبله میمون موثر است. مرکز مبارزه با بیماری‌های آمریکا نیز برای استفاده از دارو برای پیشگیری و مدیریت آبله میمون و سایر عفونت‌های ارتوپاکس ویروس دستورالعمل‌هایی دارد.» حمید سوری، متخصص ویروس‌شناسی پیش‌تر از وجود این واکسن در ایران خبر داده و گفته بود: «واکسن آبله باید در کشور موجود باشد و توسط وزارت بهداشت نگهداری شود.» گروه‌های پرخطر مثل کسانی که در دو هفته گذشته با موارد مبتلا تماس داشته‌اند، کودکان زیر یک‌سال، زنان باردار، کسانی که بیماری پوستی دارند و کسانی که به کشورهای آلوده رفت‌وآمد دارند، جامعه هدف این واکسیناسیون خواهند بود.

اقدامات لازم جهت جلوگیری از ورود ویروس به ایران
فارغ از آنکه نحوه انتقال و شیوع ویروس آبله میمون چگونه است، واکسنی برایش موجود است یا نه، درمان موثری برایش وجود دارد یا خیر، ما نیز موظفیم نهایت تلاش‌مان را برای جلوگیری از ورود هر ویروس مخرب احتمالی به کشور و جامعه خود به‌کار گرفته تا بار دیگر اسیر اپیدمی، آسیب‌ها و محدودیت‌هایش نشویم. جلوگیری از ورود تاکنون هیچ موردی از ابتلا به آبله میمون در ایران گزارش نشده اما این بدان معنا نیست که این ویروس به داخل مرزهای ما نخواهد رسید. همان‌طور که از روند افزایش ابتلا در کشورهای اروپایی و هشدارهای سازمان بهداشت جهانی پیداست، روند گسترش بیماری تاکنون غیرمنتظره و به هر دلیلی، غافلگیرکننده بوده و لازم است ما نیز همچون سایر کشورهای دنیا گوش‌به‌زنگ باشیم تا خطر را به‌موقع شناسایی کرده، از وقوع آن پیشگیری به عمل آورده و درنهایت با آن مقابله کنیم. نوری‌زاده در این‌باره می‌گوید: «در پاسخ به اینکه چطور می‌شود از ورود ویروس به کشور جلوگیری کرد، باید گفت مطمئنا افرادی که از کشورهای آفریقایی به ایران می‌آیند، به‌خصوص آنهایی که تظاهرات بالینی دارند، حتما باید چک شوند و با یک آزمایش پی‌سی‌آر می‌توان به‌سادگی وجود این بیماری را در این افراد شناسایی کرد و با قرنطینه کردن این افراد می‌توان جلوی شیوع این بیماری را گرفت.» حمید سوری، ویروس‌شناس نیز پیش‌تر توضیح داده بودکه تشخیص بیماری امکان‌پذیر است و جهت انجام آن باید از کیت‌های تست پی‌سی‌آر، الایزا و وسترن‌بلات استفاده شود که در کشور موجود بوده و توان داخلی هم پاسخگوی تولیدشان است. این ویروس‌شناس همچنین نسبت به تهیه به‌موقع و به تعداد کافی واکسن و در دسترس عموم قرار دادن آن توسط دولت هشدار داده بود.

چگونه از ابتلا به ویروس آبله میمون جلوگیری کنیم؟
نمی‌توان انکار کرد حتی درصورت رعایت تمام موارد توسط مسئولان ذی‌ربط و فراهم آوردن همه لوازم جهت جلوگیری از ورود ویروس به کشور، ممکن است همان‌گونه که آبله میمون به بسیاری از کشورهای اروپایی راه پیدا کرد، به ایران نیز راه پیدا کند. در این‌صورت ما به‌عنوان شهروند وظایفی داریم و لازم است مواردی را رعایت کرده که شیوع آبله میمون یا هر ویروس دیگری در جامعه‌مان منجر به رقم‌خوردن یک اپیدمی دیگر نشود. مصطفی نوری‌زاده درباره پروتکل‌های فردی پیشگیری از شیوع آبله میمون به «فرهیختگان» گفت: «در ارتباط با راه‌های پیشگیری نیز افرادی که یک‌سری تظاهرات بالینی دارند، که بیشتر تظاهرات پوستی، بثورات پوستی و متورم شدن غدد لنفاوی است، بهتر است سریع‌تر خود را قرنطینه کنند و اگر با افرادی در ارتباط بودند که از کشورهای اروپایی و آفریقایی به ایران سفر داشتند، یک مقدار بیشتر به ابتلای خود شک کنند، در قرنطینه بمانند و با مراجعه به مراکز درمانی می‌توانند متوجه شوند که این بیماری را دارند یا نه.» علیرضا ناجی نیز در گفت‌وگو با «فرهیختگان» گفت: «ازجمله مواردی که جهت پیشگیری از ابتلا به آبله میمون باید رعایت کرد، نخوردن گوشت مشکوک است که در ایران به‌عنوان یک کشور مسلمان در این‌باره خیلی جای نگرانی نیست.» اما اقداماتی مثل اجتناب از تماس مستقیم با حیوان یا فرد آلوده، کسانی که تاول دارند، کسانی که از سفر به مناطق آلوده آمده‌اند باید انجام شود و از موارد حفاظت فردی مثل دستکش و ماسک غفلت نشود. علاوه‌بر اینها لازم است یادآوری کنیم اولین مورد ابتلا به آبله میمون در دنیا یک کودک ۹ماهه بود و طبیعی است که میزان ابتلا به این بیماری در کودکان بیشتر باشد و حدود ۴۰درصد از موارد منجر به فوت نیز در کودکان بوده است. بنابراین لازم است مراقبت بیشتری از کودکان در مقابل این ویروس صورت بگیرد.