فرهیختگان: به ‌بهانه برگزاری اجلاس آستانه و حضور روسای‌جمهور روسیه و ترکیه در تهران با ولی کالجی، کارشناس مسائل اوراسیا به گفت‌وگو درباره ظرفیت‌های موجود در روابط میان سه‌ کشور پرداخته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

با توجه به گمانه‌زنی‌هایی که درباره کیفیت حضور نیروهای روس در سوریه به‌خصوص بعد از آغاز جنگ اوکراین صورت می‌گیرد، آیا ارتباطی میان تعداد نیروهای روسیه در کشور سوریه و تحرکات نظامی ترکیه در شمال این کشور وجود دارد؟
تقریبا دوسال است که نشست آستانه به‌دلیل کرونا حداقل در سطح سران برگزار نشده است. در این دوسال اتفاق‌های زیادی افتاده است چه به‌لحاظ میدانی و چه به‌لحاظ سیاسی. مهم‌ترین اتفاق در چند مدت اخیر هم قطعا جنگ اوکراین است. با اینکه نیروهای روس حاضر در مناطقی مثل قفقاز و سوریه به جبهه اوکراین اعزام نشده‌اند اما واقعیت آن است که ارتش روسیه درحال‌ حاضر روی اوکراین متمرکز شده است و این مساله باعث شده به‌طور مثال در مناطقی ازجمله قره‌باغ طی چندماه اخیر شاهد یک‌سری تحرکات نظامی باشیم. این مساله در سوریه وجه جدی‌تری دارد. شاید ترکیه شرایط فعلی این کشور و کیفیت حضور نیروهای روسیه در آن را برای آغاز عملیات نظامی در مناطق کردنشین شمال سوریه آماده دیده است. از آن‌طرف لازم است به این نکته توجه کرد که سوریه وارد فرآیند عادی‌سازی روابط با برخی کشورهای عربی شده و از سطح آن تنش قبلی موجود در روابط این کشورها و سوریه کاسته شده است که این مساله می‌تواند به روند تاثیرگذاری‌های سیاسی در سوریه کمک کند. بنابراین نکته قابل‌توجه آن است که این اجلاس در چنین شرایطی در بالاترین سطح ممکن سازماندهی شده است. رایزنی درباره چگونگی اقدامات ترکیه در سوریه و ظرفیت‌های همکاری مشترک میان این سه کشور که پیش از این نیز وجود داشته ازجمله موضوعاتی‌ است که در این نشست درباره آن تبادل‌نظر خواهد شد.
پیش‌بینی درباره اقدام احتمالی ترکیه در سوریه دشوار است، شاید ترکیه بعد از این اجلاس تصمیم به انجام عملیات بگیرد، شاید هم به‌صورت محدودتری اقدام کند. به‌نظرم این اجلاس در تصمیم و نوع نگرش ترکیه بی‌تاثیر نخواهد بود. نکته دیگر آنکه روسیه در شرایط کنونی برای تامین مواد غذایی و در زمینه مسائل ترانزیتی به ایران و ترکیه نیاز دارد. درمقابل، ترکیه نیز با توجه به بحران شدیدی که گرفتار آن شده می‌تواند از ظرفیت‌های ارتباط با روسیه‌ گرفتار در شرایط تحریم، به‌عنوان مفری برای اقتصاد خود بهره ببرد. بنابراین می‌توان گفت با توجه به اینکه ایران و روسیه تحت تحریم هستند و ترکیه نیز تحت فشار بالایی قرار دارد، این سه ‌کشور در سه بعد اقتصادی، تجاری و ترانزیتی به‌ یکدیگر نیاز پیدا کرده‌اند. این نیاز مشترک اقتصادی و تجاری می‌تواند بر تصمیم ترکیه درباره عملیات احتمالی در سوریه تاثیرگذار باشد.

با توجه به مساله‌ای که به آن اشاره کردید می‌توان به این نتیجه رسید که درصورت حمله ترکیه به مناطق شمالی سوریه، شاهد افزایش نیرو ازسوی دولت روسیه خواهیم بود؟
اگر فضا به‌سمتی پیش رود که ترکیه علی‌رغم توافقاتی که در تهران صورت خواهد گرفت، تصمیم قبلی خود را در همان سطح اجرا کند به‌نظرم روسیه نیز نیروهای خود را در سوریه افزایش خواهد داد. دلیل آن هم این است که روسیه هزینه‌ زیادی در سوریه کرده و این کشور به‌نوعی نقطه استراتژیک آنها در خاورمیانه است. مساله از این منظر اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که بدانیم روسیه درحال ‌حاضر از لحاظ اقتصادی، استراتژیکی و ژئوپلیتیکی با تحریم‌های گسترده غرب و ناتو در جبهه اوکراین مواجه است و حضور نظامی روسیه در سوریه می‌تواند در این رویارویی روسیه و غرب، بالانس ایجاد کند. درنهایت به‌نظر می‌رسد روسیه به این راحتی صحنه سوریه را خالی نخواهد کرد، به‌خصوص در بعد نظامی. یک نکته دیگر ناظر به فرآیند بازسازی سوریه است، روندی که شاید در سال‌های آینده شتاب بیشتری بگیرد. در این ‌خصوص باید گفت روسیه این هزینه‌ها را نکرده است که درنهایت بازسازی سوریه و طرح‌های عمرانی و اقتصادی پیش ‌روی این کشور را تقدیم کشورهای عربی و دیگر دولت‌ها کند. بنابراین منطق روس‌ها ایجاب می‌کند در سوریه بمانند و اگر ترکیه دست به چنین عملیاتی بزند، می‌توان گفت روسیه هم به احتمال زیاد و با توجه به فشاری که از ناحیه جبهه اوکراین تحمل می‌کند، برای حفظ موازنه قوا دست به تقویت نیروهای خود در سوریه خواهد زد.

با توجه به اینکه کیفیت روابط روسیه با کشورهای شرق اروپا تحت‌تاثیر جنگ اوکراین قرار گرفته و شرایط پیچیده‌ای را تجربه می‌کند، می‌توان پیش‌بینی کرد این کشور بیش از قبل به تعمیق روابط راهبردی خود با کشورهای غرب آسیا متمایل شود؟
بله، قطعا. همان طور که گفتم روسیه درحال‌ حاضر تحت فشار ژئوپلیتیکی، سیاسی و اقتصادی ازسوی غرب قرار گرفته است. این کشور درحال ‌حاضر سه مسیر ترانزیتی پیش‌روی خود دارد؛ یکی مسیر شرقی به‌سمت چین است، یکی کریدور شمال-جنوب به‌سمت ایران است (مسیری که از مسیر آسیای‌مرکزی، دریای‌خزر و قفقاز عبور می‌کند) و دیگری مسیر دریایی دریای‌سیاه به‌سمت ترکیه است. این سه ‌مسیر درحال حاضر فضای حیاتی روسیه محسوب می‌شوند که می‌توان گفت وضعیت صادرات و واردات روسیه و همچنین تامین نیاز 150میلیون نفر جمعیت این کشور باید از این سه ‌مسیر ترانزیتی تامین شود. همچنین می‌توان گفت کشورهایی ازجمله سوریه، ایران، ترکیه، هند، چین و تعدادی از کشورهای عربی و سایر کشورهایی که به تحریم غرب علیه روسیه ملحق نشده‌اند در هدف‌گذاری روسیه در این حوزه قرار دارند. در این فضا، یک فرصت خیلی خوبی هم برای ایران پیش آمده است، به این معنا که می‌تواند با توجه به این نیازی که روس‌ها به تکمیل مسیرهای ترانزیتی پیدا کرده‌اند به‌عنوان مثال راه‌آهن 164کیلومتری رشت-آستارا را با سرمایه و مشارکت آنان تکمیل کند. خود روس‌ها هم دراین‌باره اعلام آمادگی کرده‌اند یا مثلا می‌توان با مشارکت هند، راه‌آهن چابهار-زاهدان را تکمیل کرد. هرکدام از این موارد می‌تواند به تقویت کریدور شمال-جنوب و جایگاه ما در ظرفیت ترانزیتی منطقه کمک کند. دیگر نکته قابل‌توجه هم آن است که این موارد می‌تواند با پول و سرمایه‌گذاری هند، روسیه و سایر کشورهای نیازمند به این مسیرها تکمیل شود.
لازم است به این نکته توجه داشت که مسیر سنتی وصل‌کننده روسیه به هند مسیری دریایی بوده که از اقیانوس هند می‌گذشته، به کانال سوئز می‌رسیده و از آنجا وارد مدیترانه و دریای‌سیاه می‌شد. با آغاز جنگ اوکراین، دریای‌سیاه به محلی پرتنش تبدیل شده است. دو، سه‌هفته قبل اولین کانتینر حمل چوب ترکیبی از بندرآستراخان به بندرانزلی آمد و از آنجا نیز به بندرعباس منتقل شد و درنهایت به هند رفت.
الان موقعیت خوبی برای کشور ما پیش آمده است، ما می‌توانیم با جذب سرمایه روسیه به‌همراه هند و سایر کشورهایی که به تحریم‌های غرب علیه روسیه نپیوسته‌اند، جایگاه ترانزیتی کشورمان را ارتقا دهیم.
نکته بسیار مهمی که می‌توان درخصوص ظرفیت‌های موجود فی‌مابین مورد توجه قرار داد آن است که ایران در تاریخ 5آبان سال 98 با روسیه، موافقتنامه تجارت ترجیحی امضا کرده ‌است. این موافقتنامه موقت و مدت زمان آن سه‌سال بود، بنابراین مهلت آن 5آبان1401 به اتمام می‌رسد؛ اما قرار شد این موافقتنامه تا زمانی ‌که تبدیل به تجارت آزاد شود، مورد تمدید قرار گیرد. در همین رابطه از سال گذشته مذاکرات و جلسات کارشناسی میان طرفین آغاز شده و شرایطی که جنگ اوکراین به وجود آورده باعث سرعت گرفتن فرآیند این مذاکرات شده است. 80درصد از ظرفیت اتحادیه اقتصادی اوراسیا وابسته به روسیه است که خود این موضوع می‌تواند فرصت خوبی برای تجارت خارجی کشور ما باشد. اگر توافقنامه تجارت آزاد اجرایی شود از 800،850 قلم کالایی که اکنون تعرفه‌ای زیر 10درصد دارند می‌رسیم به حداقل 8000قلم کالا که خود این افزایش می‌تواند به تجارت خارجی ما رونق دهد. صادرات ایران هرچقدر تقویت شود به همان میزان شاهد رونق تولید و اشتغال در داخل خواهیم بود.
در شرایط فعلی ایران می‌تواند در بازار روسیه جایگزین کشورهایی شود که مسکو را به‌دلیل جنگ اوکراین تحریم‌ کرده‌اند. همچنان می‌توان با استفاده از مسیر ترکیه جایگزین روسیه در بازار کشورهای اروپایی شد. اخیرا نیز سران کشور ترکمنستان اعلام کرده‌اند قصد دارند از مسیر ایران-ترکیه به‌سمت اروپا ترانزیت داشته باشند.
با توجه به شرایطی که در ماه‌های اخیر در منطقه رقم خورده است، چنانچه هوشمندانه عمل کنیم خواهیم توانست در حوزه‌های مرتبط با ترانزیت، صادرات محصولات کشاورزی و حمل‌ونقل ترکیبی، از طریق بنادرمان در دریای‌خزر به تجارت دریایی کشورمان رونق دهیم و علاوه‌بر آن، شاهد جهشی در توسعه شبکه ریلی جاده‌ای ایران باشیم.

در این رابطه بیشتر بخوانید:

نظم جدید با گفت‌وگوهای تهران (لینک)

اردوغان ریسک درگیری را نمی‌پذیرد (لینک)