ابوالقاسم رحمانی - علی صولتی، گروه جامعه: بعضی گزارشها هم اینطوری شروع میشود؛ با یک خاطره از گذشته نگارنده! یادم هست دوران دبیرستان، همان سالهای اول یا دوم دبیرستان، اسم مینوشتند هرکسی که نمره خوبی دارد و ادعای درسخوان بودنش میشود، راهی المپیاد، البته اول در سطح منطقه شود. خیلیها اسم نوشتند و چنین ادعایی داشتند، اما خب مدرسه برای حفظ اعتبار و آبروی خودش هم که شده بود، فیلتری گذاشته بود و از معلمها خواست مستعدترینها را معرفی کند و آخر سر هم همین شد و چندنفری انتخاب شدیم و راهی المپیاد! حقیقت ماجرا اینکه همان روز المپیاد و روزهای بعد از آن، یک درگیری ذهنی داشتم و آنهم اینکه چرا المپیادیها آنقدر با بقیه فرق داشتند. بماند که بعدتر پاسخ سوالم را در تمام گزارشهایی که برای عدالت آموزشی مینوشتم، گرفتم. اما آنوقتها شرایط فرق میکرد و فهم امروز از فضای نظام آموزشی کشور نبود و نداشتم. از اینها بگذریم و دوباره سراغ گفتهشدههای عدالت آموزشی نرویم، برسیم به گزارش امروز که درباره یک افتخار و چند انتظار و نگرانی است. گزارشی که درباره افتخارآفرینی دانشآموزان المپیادی ایران در چند المپیاد جهانی است. المپیاد زیستشناسی که اول شدیم، المپیاد ریاضی که هشتم شدیم و باقی المپیادهایی که برگزار شدند و در آینده هم برگزار خواهند شد.
قرار گرفتن ایران در ترکیب اصلی کمیته جهانی المپیاد برای اولینبار
در روزهای گذشته اخبار بسیار امیدوارکنندهای از عملکرد نخبگان در رقابتهای علمی و المپیادهای جهانی به گوش رسید. در سیوسومین المپیاد بینالمللی زیستشناسی، ایران رتبه اول جهان شد. به گزارش سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان وزارت آموزشو پرورش، تیمملی المپیاد زیستشناسی ایران با کسب چهار مدال طلا در سیوسومین المپیاد بینالمللی زیستشناسی، رتبه اول جهان را ازآن خود کرد. مهدی افشاری، امیررضا زینالی، محمدامین کیانی و محمدمهدی رحیمپور اعضای تیم چهارنفره کشورمان در این رقابت علمی بودند که توانستند با کسب چهار مدال طلا بهترین نتیجه ادوار المپیاد زیستشناسی از سال 1378 تا 1400 را بهخود اختصاص دهند. المپیاد جهانی زیست ۲۰۲۲ امسال به میزبانی ارمنستان و با حضور ۶۵کشور بهصورت حضوری برگزار شد که ایران و روسیه بهطور مشترک در رده نخست قرار گرفتند. این برای اولینبار است که ایران در ترکیب اصلی کمیته جهانی قرار میگیرد. همچنین در رقابت علمی بینالمللی المپیاد جهانی شیمی، محمدحسین برکاتی و ایلیا کهوند موفق به دریافت مدال طلا و سیدامیرحسین رضوی و امیرمحمد حسینی موفق به کسب مدال نقره شدند. المپیاد جهانی شیمی ۲۰۲۲ بهصورت مجازی با حضور 84کشور و به میزبانی کشور چین برگزار شد. تیمملی المپیاد ریاضی جمهوری اسلامی ایران هم در شصتوسومین المپیاد جهانی ٢٠٢٢ که در اسلو پایتخت نروژ برگزار شد، از میان ۱۰۴کشور شرکتکننده جایگاه هشتم دنیا را بهخود اختصاص داد. براساس این گزارش، در این دوره از رقابتها، تیم ۶نفره کشورمان با کسب سه مدال طلا و سه مدال نقره توانست جزء ۸کشور برتر این دوره از رقابتهای جهانی قرار گیرد. دانشآموزان مهران طلاییخواجهروشنایی، سینا عزیزالدین و پوریا محمودخانشیرازی موفق به کسب مدال طلا و همچنین امیرمحمد بندریماسوله، دانیال پرنیان و سیدمبین رضوی مدال نقره کسب کردند. در این مسابقات از بین 104کشور شرکتکننده تیمهای چین، کرهجنوبی و آمریکا به ترتیب اول تا سوم شده و تیم جمهوری اسلامی ایران با تیم ژاپن بهصورت مشترک رتبه هشتم این رویداد علمی را کسب کردند. المپیاد جهانی ریاضی ٢٠٢٢ (IMO2022) بعد از دوسال وقفه بهدلیل شیوع کووید-١٩ بهطور حضوری برگزار شد و تیم جمهوری اسلامی ایران سال گذشته در مسابقات IMO2021 در مسکوی روسیه از میان ١٠٧کشور شرکتکننده در جایگاه بیستونهم قرار گرفت. پیش از این مسابقه جهانی المپیاد فیزیک ۲۰۲۲ سوئیس نیز با موفقیت تیم ایران و کسب دو مدال نقره توسط دانیال حسینتبار و محمدصدرا حسینی و کسب سه مدال برنز توسط طاها علیمحمدی، رادمهر فتحی و بهراد جهانی پایان یافت.
آمار مهاجرت المپیادیها به خارج از کشور
آمار و ارقام واحدی درخصوص شمار مهاجران نخبه علمی و المپیادی کشور وجود ندارد اما در سال گذشته آمار نگرانکنندهای درباره این موضوع بیان شد. دبیرکل انجمن استعدادهای برتر ایران گفته بود: «انجمن استعدادهای برتر ایران ۶۵هزار عضو دارد. از میان ۸۶مدالدار المپیادی، ۸۲نفر آنها مهاجرت کردند.» آماری که کمی بعدتر تکذیب شد. صفدر زارعحسینآبادی، دبیرکل انجمن استعدادهای برتر ایران درباره آمار فوق اینگونه توضیح داد: «بچههایی که مدال میگیرند بهواسطه جاذبه خارج از کشور نه، بلکه بهخاطر کمتوجهیهای موجود در کشور به فکر مهاجرت میافتند. ۸۶مدالدار المپیادی داشتیم که از این میان ۸۲ تا ۸۳ نفرشان مهاجرت کردهاند. اینجا یک انجمن خیرخواهانه است نه درآمدزا. حمایت ما از بچهها در این انجمن به این شکل است که آنها را استعدادیابی میکنیم. مثلا برای استعدادیابی ورزشی، ما امکانات با تخفیفات خوبی دراختیارشان قرار میدهیم تا استعداد آنها شکوفا شود، اما کسانی هستند که هزینه ابتدایی آن را هم نمیتوانند پرداخت کنند. آن چیزی که دولت باید انجام دهد حمایت از این بچههاست، بچههایی که استعداد دارند، اما امکان بروز این استعدادها برایشان وجود ندارد. سازمانهایی در کشور وجود دارند که میتوانند در این زمینه کمککننده باشند.» همانطور که اشاره کردیم این آمار توسط پرویز کرمی، سخنگوی بنیاد ملی نخبگان تکذیب شد. کرمی در توضیح چرایی اشتباهبودن آمار پخششده در شبکههای مجازی مبنیبر خروج ۸۲نفر از ٨۶نفر دارنده مدال المپیادهای علمی کشور، با اشاره به مطالعات صورتگرفته در بنیاد ملی نخبگان و آمار مندرج در کتاب سالنامه مهاجرتی ایران، گفت: «براساس مطالعات آماری انجامشده روی بیش از ٢٨٠٠نفر از برگزیدگان المپیادهای جهانی و کشوری (مدالهای طلا، نقره و برنز) ۶۲درصد برگزیدگان المپیادهای جهانی در کشور اقامت دارند. از این میان ۵۷درصد قطعی در داخل کشور بوده و 4.4درصد نیز توسط برنامه بازگشت، پس از ادامه تحصیل به کشور بازگشتهاند.» تازهترین بررسی آماری در این خصوص اما مربوط به تحلیل آمار اداره گذرنامه در بازه زمانی سال۱۳۸۰ تا مرداد۱۳۹۹ است که نشان میدهد 56.6درصد از «دارندگان مدال المپیادهای دانشآموزی»، ۶۹.۱درصد از «مشمولان بنیاد نخبگان» و ۷۸.۳درصد از افراد «حائز رتبههای یک تا هزار» آزمون سراسری در داخل کشور هستند. در میان گروههای مورد بررسی در این گزارش، به ترتیب المپیادیها با ۳۷.۲درصد، مشمولان بنیاد نخبگان با ۲۵.۵درصد و رتبههای یک تا هزار آزمون سراسری با ۱۵.۴درصد بیشترین درصد افراد مقیم خارج را بهخود اختصاص دادهاند. جایگاه دانشجوفرستی ایران در بازه زمانی ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۲ از رتبه۲۹ در جهان به رتبه۱۱ ارتقا یافته بود که بالاترین جهش رتبه دانشجوفرستی ایران در طول دو دهه گذشته بوده. از سال۲۰۱۲ تا ۲۰۱۸ جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج در تراز ۵۰هزار دانشجو ثابتمانده و به رتبه۱۹ تنزل یافته است.»
یک افتخار و چند نگرانی
همان ابتدای گزارش نوشتم کسب رتبه در المپیادهای بینالمللی توسط دانشآموزان که البته چیز بیسابقهای هم نیست، یک افتخار است و چند نگرانی! افتخار از این باب که مثل همیشه، نام ایرانی در رفیعترین قلل علمی دنیا در حوزههای مختلف و رشتههای گوناگون میدرخشد و این نشان از استعداد و هوش بالای دانشآموزان ایرانی دارد. طبق اطلاعات موجود، جمهوری اسلامی ایران طی ٣٧سال حضور در این رقابتها تاکنون ۴٩مدال طلا، ١٠۶مدال نقره، ۴۸مدال برنز، و چهار دیپلم افتخار کسب کرده است؛ افتخاراتی که کمتر کشوری در دنیا به آنها دست یافته و مایه مباهات و بزرگی در دنیاست. اما نکته مهم دیگر در پس این اخبار و اتفاقات و آمارها، مساله از دست دادن این ظرفیتها و افتخارات است، موضوعی که بارها از صدر تا ذیل مسئولان نظام جمهوری اسلامی به آن اشاره و نسبت به آن ابراز نگرانی کردهاند. کلیدواژه این از دست دادن هم کلمه مهاجرت است. چرا دانشآموزان المپیادی و مدالآوران بینالمللی کشورمان، بعد از کسب افتخار و حتی بعضی قبل از افتخارآفرینی بار سفر از کشور میبندند و به خارج از کشور میروند؟ چرا دانشآموزانی که سیستم آموزشی ایران هزینه تحصیل و تربیت آنها برای چنین آوردگاههایی را میکشد، اینطور زیر میز میزنند و مهاجرت را به ماندن ترجیح میدهند؟ چه سازوکار و اقداماتی تا امروز برای جلوگیری از این روند صورت گرفته و اساسا تا چه میزان موفق بوده است؟ ناظر به آمارهایی که بالاتر اعلام شد، بهزعم من میتوان ادعا کرد وضعیت مهاجرت دانشآموزان و بعدتر دانشجویان به خارج از کشور، بحرانی است. اصلا همین نگرانیها و تلاشهایی که برخی افراد و سازمانها برای کاهش روند خروج دانشآموزان و دانشجویان از کشور دارند، موید بحرانیبودن وضعیت است. حالا با نگاهی به این آمارها که البته معلوم نیست کدام واقعی و کدامیک غیرواقعی است بهعلاوه اظهارات مسئولان و البته درددلهای یکی، دونفر از المپیادیها میتوان به نتایجی رسید.
آمارها را که با هم مرور کردیم و راستش را هم که بخواهید، روی صحت و سقم بدبینانهترین و خوشبینانهترینهای این آمارها هم شخصا انقلت دارم. اما شنیدن علت مهاجرت از زبان همین المپیادیها هم خالی از لطف نیست. با چند نفری از المپیادیها که بهمدد تحصیل در یکی از دانشگاههای خوب کشور شناختمشان گفتوگویی انجام دادم. کسانی که یا درصدد رفتن بودند، یا رفته بودند یا خیلی کم هم میل بازگشت به ایران داشتند. اولویتهای اثرگذار در تصمیمشان برای رفتن، همان چیزهایی است که همین الان در خیابان هم اگر از غیرنخبهترین عابرپیاده هم بپرسید، لیست میکند. آینده روشنتر، وضعیت اقتصادی بهتر، امکانات و رفاه بیشتر و دیدهشدن! اینها چیزهایی است که احتمالا خیلی از من و شما هم در پی بهدستآوردنشان هستیم، اگر اینجا شد که چه بهتر، اگر نه و دستمان هم به دهنمان میرسید، انشاءالله آنور مرزها! خلاصه اینکه برای این رهاشدگی فضای علمی و دانشآموزان و دانشجویانی که سرمایههای این کشور هستند، همان طور که تا صبح بهانه برای رفتن هست، دلیل برای ماندن هم میتوان تراشید، اینکه چرا نمیتراشیم، از اوضاع مملکت و مسئولان هویداست. چیزی هم که این بین از دست میرود، همین سرمایهای است که هزینهاش را ایران میدهد و سودش را آنطرف آبیها میبرند.
در ۲سال گذشته بهخاطر مجازیبودن المپیادها نتایج ضعیفتر از انتظارات بود
برای بررسی بهتر و بیشتر مساله گفتوگویی با الهام یاوری، رئیس سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان (سمپاد) انجام دادیم و او ضمن اشاره به افتخارآفرینیهای اخیر دانشآموزان المپیادی کشور در المپیادهای جهانی به «فرهیختگان» گفت: «در سالهای اخیر که آزمونهای المپیاد جهانی بهدلیل شیوع کرونا بهصورت غیرحضوری برگزار شدند ما بهصورت مجازی در این آزمونها شرکت کردیم، اما اول بهدلیل اینکه اردوهای ما باید بهصورت حضوری برگزار میشد ولی بهخاطر محدودیتهای کرونایی نشد و دوم بهدلیل مشکلاتی که باشگاه داشت نتایج پایینتر از حد دلخواه بود و این روند چهارسال گذشته همراه با شدت و ضعف بوده است. خوشبختانه چندین قدم مثبت در سال گذشته برداشته شد، مثلا بدهیهای مالی باشگاه دانشپژوهان پرداخت شد و از لحاظ ساختاری و قانونی باشگاه بهشدت ارتقا پیدا کرد و نظم و انگیزه بهتری ایجاد شد. علاوهبر این اساسنامه باشگاه دانشپژوهان جوان در شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسید و الان هم مراحل ابلاغ را طی میکند و امیدوارم در آینده نزدیک این امر نیز انجام شود. این تلاشها انجام شده و حالا یک نظم بهتری شکل گرفته و انگیزه بیشتر و همدلی بهتری در باشگاه به وجود آمده که تیمهای ملی را آماده کنند بهعلاوه کلاسهای حضوری که بعد از عبور از بحران کرونا امکان برگزاریشان وجود دارد. در المپیادهای اخیر تیمهای کامپیوتر و نجوم هنوز اعزام نشدهاند، تیمهای زیستشناسی و ریاضی که اعزام شدند و موفق بودند در آزمونهای حضوری بینالمللی شرکت کردند. رشتههای فیزیک و شیمی هم بهصورت مجازی برگزار شدند. تیمهای ایرانی قرار است در رشته جغرافیا و علومزمینی بهصورت مجازی شرکت کنند که البته اینها المپیادهای جدید ما هستند و سابقه برگزاری کمتری دارند.»
آمار دقیقی از مهاجرت المپیادیها وجود ندارد
اساسنامه جدید ماندگاری المپیادیها را افزایش میدهد
خیلی زود سراغ سوال مهم مهاجرت المپیادیها رفتیم و از رئیس سمپاد پرسیدیم درباره مهاجرت المپیادیها و آمارهایی که اعلام میشود، توضیحی دارید؟ برای آینده این دانشآموزان چه برنامهریزیای صورت گرفته است که این سرمایهها بهراحتی کشور را ترک نکنند؟ یاوری پاسخ داد: «به این جهت که بچهها وقتی از دبیرستان فارغالتحصیل میشوند از حوزه ماموریتی سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان خارج میشوند. ما درواقع آمار دقیقی نداریم؛ اما نکته این است در اساسنامهای که ما برای باشگاه در نظر گرفتهایم و حتی در اساسنامه قبلی پیش از ادغام باشگاه در سمپاد که یک اساسنامه مصوب سال۱۳۷۳ وجود داشت، در آن اساسنامه هم این در نظر گرفته شده بود که باشگاه محلی برای تجمع بچهها بعد از فارغالتحصیلی و فرصتی برای کارهای گروهی و پژوهشی و حتی آموزشی باشد، یعنی درواقع این بچهها بعد از اینکه وارد دانشگاه میشوند همچنان بتوانند به باشگاه برگردند و با یکدیگر و همراه با شبکهها و تیمهایی که ساختند فعالیت کنند و این رویه را هم فعال نگه دارند. این بچهها بعد از اینکه وارد دانشگاه شدند تیمها و شبکههایی که ساختند را فعال نگه دارند، با هم کار پژوهشی انجام دهند و ارتباط خود را با باشگاه حفظ کنند. نمونههای زیادی داریم که چنین تعاملی به ایجاد شرکتهای دانشبنیان منجر شده و این بچهها بعد از آنکه به دانشگاه رفتند، به باشگاه برگشتند، فعالیتهای پژوهشی مشترکی انجام دادند و نهایتا چندین شرکت دانشبنیان که آن بچهها الان داخل ایران فعال هستند، خارج شده است، منتها در زمان ادغام باشگاه در ساختار سمپاد و تنزل سمپاد بود که به هر دوی این ساختارها آسیب وارد شد، طبیعتا باشگاه کار زیادی جز برگزاری آزمون انجام نمیداد، بنابراین هیچ نقشی بعد از فارغالتحصیلی بچهها نداشت. اساسنامه جدیدی که در شورای انقلاب فرهنگی به تصویب رساندیم و امیدواریم خیلی زود ابلاغ شود این نقش را به باشگاه برمیگرداند، یعنی باشگاه دوباره محلی برای تجمیع بچهها، شبکهای که بین آنهاست و فعالیتهای پژوهشی-آموزشی که در داخل کشور اثرگذار است، خواهد شد. در باشگاه باید به فکر ارتباط این بچهها با نهادهای دولتی و غیردولتی باشیم که بهدنبال حل مسائل خود هستند تا این بچهها بتوانند مساله واقعی کشور را حل کنند. اگر این محقق شود امیدواریم تاثیر مثبتی روی ماندگاری بچهها در داخل کشور داشته باشد. ولی مساله دقیقا همینطور جدی است. البته چون آمار دقیقی وجود ندارد عبارت اکثر و خیلی با احتیاط بیشتری استفاده شود ولی در هر حال نگه داشتن و بهخصوص بهرهبرداری حداکثری از نخبگان مساله بسیار مهمی است.»
سمپادیها، غیرانتفاعیها، نمونهدولتیها و بعد دولتیها به ترتیب بیشترین مدالآوران المپیادها بودهاند
یاوری در ادامه به حضور دانشآموزان همه انواع مدارس بین دانشآموزان المپیادی اشاره کرد و گفت: «ما در گذشته المپیاد از بچههای مدارس دولتی، نمونهدولتی، شاهد، سمپاد یا غیرانتفاعی مدالآور داشتیم و امیدواریم که بازهم بتوانیم به کمک المپیاد جریان علمی قدرتمندی در همه مدارس بهراه بیندازیم. نکته مهم این است که چند قدم بااهمیت در سال گذشته برداشتیم که بتوانیم آموزش باکیفیت خوب را به بچههای مدارس دولتی هم برسانیم. باید تاکید کنم هدف از المپیاد فقط شناسایی 6نفر برتر نیست بلکه میخواهیم یک جریان علمی حول علومپایه و علومانسانی راه بیندازیم. برای همین مستقل از اینکه فلان مدرسه چقدر شانس مدال طلا دارد، برای ما مهم است بچهها علاقهمند شوند، مطالعه کنند و تلاش خود را بیشتر کنند. در این زمینه کارهای اساسیای انجام دادیم. یک اینکه سعی کردیم آموزشها را دست بچهها برسانیم و دورههای آموزشی با حضور بچههای سمپاد و غیرسمپاد برگزار شود که آموزش خیلی خوبی را به بچههای برگزیده استانها برسانند، یعنی بچههایی که در مرحله اول قبول شدند، از مدارس دولتی یا هر مدرسه دیگری، اجازه داشتند در برخی استانها در کلاسهای المپیاد مدارس سمپاد ما شرکت کنند. یک امر دیگری که خیلی اهمیت دارد این است که از هفته جاری برنامه تلویزیونی تحتعنوان علمینو را داریم که از شبکه امید ساعت11:30 هر روز پخش میشود. این یک دوره آموزش برای همه المپیادیها است. در این کلاسها از بهترین اساتیدی که اغلب فارغالتحصیل المپیاد و بچههای المپیادی سالهای قبل هستند و بسیار اساتید قویای هستند، کلاسهای المپیاد را با کیفیت بهتر از تلویزیون پخش میکنیم. بچههایی که احتمالا علاقهمند هستند از تابستان امسال این فرصت را دارند این برنامهها را ببینند و در معرض آموزش باکیفیت قرار بگیرند. گام دیگری که انجام میدهیم و امیدواریم این جریان فکری و علمی را در مدارس کمتربرخوردار ما بتواند زنده کند، بحث افزایش تسهیلات مربوط به المپیاد است. درحال حاضر تسهیلات کنکوری برای بچههای المپیادی محدود به مدالآوران کشوری طلا، نقره و برنز در همه رشتهها است اما امیدواریم بتوانیم با مذاکراتی که با شورای عالی انقلاب فرهنگی انجام دادیم و نگاههای مثبت و سازنده دوستان شورای عالی انقلاب فرهنگی دارند بتوانیم این تعداد را افزایش دهیم و جمعیت بیشتری را با این تسهیلات پوشش دهیم. این کمک میکند بچههایی که شاید در رده بالای رقابت نیستند اما علاقهمند هستند و دوست دارند در این فضا کار کنند، جایزهای بگیرند و با تشویقها در فضای کاری علومپایه و علومانسانی قرار گیرند. در کل اورژانسیترین مطالبه ما درحال حاضر ابلاغ اساسنامه جدید است. اساسنامه در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب شده و مراحل ابلاغ خود را در مجموعه معاونتهای ریاستجمهوری میگذراند که خوشبختانه نظر آنها هم مثبت است و هم اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی و هم مجموعه ریاستجمهوری نگاه مثبت و بلندی نسبت به این موضوع داشتند. روزشماری میکنیم این اساسنامه ابلاغ شود تا بتوانیم به ساختار و فرآیندهای جاری در باشگاه نظم بیشتری بدهیم.»