فرهیختگان: اگر روزهای ابتدایی شهریور1400 را  نقطه آغاز کابینه دولت سیزدهم بدانیم، این روزها و در آستانه سالگرد تشکیل نخستین جلسه هیات‌دولت، کم‌کم باید منتظر گزارش عملکرد و نقدو‌بررسی کارنامه دستگاه‌ها و مجموعه‌های اجرایی وابسته به دولت باشیم. همچنین می‌‌توان به همین بهانه، تغییر ریل‌های وعده داده‌شده در حوزه‌های مهم مرتبط با اداره کشور ازسوی وزرای عضو کابینه را سنجید و ادامه راه آن وزارتخانه را پیش‌بینی‌پذیرتر کرد. در این ‌میان، یکی از شاخص‌ترین تغییر ریل‌های مجموعا موفق درطول یک‌ سال گذشته، به گواه آمارهای موجود و نظر اغلب کارشناسان این حوزه را در عرصه سیاست خارجی شاهد بوده‌ایم، یعنی می‌توان گفت تغییر رویکرد دستگاه دیپلماسی دولت ایران به‌خصوص در نحوه تعامل با کشورهای همسایه به‌قدری محسوس بوده است که جدی‌ترین منتقدان سیاست‌های دولت سیزدهم هم این تغییر رویکرد را ازجمله دستاوردهای ایران درطول یک‌سال گذشته عنوان می‌کنند. این تغییر رویکرد را به‌طور ویژه‌تر می‌توان در ارتقای کیفیت روابط میان ایران و دیگر قدرت‌های منطقه‌ای دانست. به‌بیان دیگر، جمهوری اسلامی ایران در 11ماه گذشته که دولت سیزدهم، تغییر ریل در این عرصه را به‌عنوان ماموریتی ضروری برای خود تعریف کرده است، علاوه‌بر تعمیق ارتباط با کشورهای همسایه، آغاز فرآیند راهبردی‌کردن روابط با آن‌دسته از کشورهای دارای ظرفیتی که علی‌رغم نداشتن مرز مشترک دریایی و زمینی با ایران، به‌لحاظ جغرافیایی با کشورمان در یک منطقه به‌شمار می‌روند را نیز در دستورکار دستگاه دیپلماسی خود قرار داده است. اما ماموریت‌های مهم واگذارشده به دستگاه دیپلماسی دولت سیزدهم در همین دو مورد خلاصه نشده است. دولت ایران، تقویت و افزایش منافع مشترک استراتژیک با قدرت‌هایی مثل چین و روسیه را هم ازجمله ماموریت‌های مهم خود درنظر گرفته است، ماموریتی که تاکنون با محور قرار دادن سیاست‌ خنثی‌سازی تحریم‌های اقتصادی غرب علیه کشورمان دستاوردهای مهمی داشته است. اما ماموریت مهم دیگری که دولت به آن توجه ویژه‌ای داشته است، احیای ظرفیت‌های موجود میان ایران و آن‌دسته از کشورهایی است که در طول هشت‌سال مدیریت دولت‌های یازدهم و دوازدهم، به امید برجام مورد کم‌توجهی دستگاه سیاست خارجی وقت قرار گرفتند.
دراین‌باره می‌تـــــــوان گفت بخش قابل‌توجهی از کارشناسان حامی سیاست‌های کلان دولت روحانی هم برسر مساله‌ای مثل کوتاهی‌های صورت‌گرفته در زمینه ارتباط با کشورهای همسایه، قدرت‌های منطقه‌ای و خسارت‌های غیرقابل‌انکار ناشی از ضعف دولت در آن ‌خصوص اتفاق‌نظری نسبی دارند. ضعف‌هایی که منجر به ازدست‌رفتن فرصت‌های ایران برای کاستن از فشار تحریم‌های غرب شد.‌ از دست رفتن فرصت‌هایی ازجمله راهبردی‌کردن تعاملات ایران و کشورهای اطراف خود که البته این فرصت‌سوزی‌ها در این مرحله متوقف نماند و رویکرد دستگاه سیاست خارجی وقت به‌نحوی بود که متحدان دیرینه ایران را هم نسبت به افزایش سطح همکاری‌ها در آن مقطع دلسرد کرد. محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه دولت قبل، در آخرین گزارشی که در جایگاه وزارت، به کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس ارسال کرد، برای نخستین‌بار با اشاره به برخی رویکردهای دولت در عرصه سیــــــــاست خارجی از این واقعیت مهم پرده برداشت. یعنی در مقطعی که ایران چشم‌انتظار عملی‌شدن وعده‌های تروئیکای اروپایی و آمریکا ذیل برجام بود، امیدهای متحدان ایران به راهبردی‌شدن روابط دوجانبه نیز رو به ناامیدی می‌رفت.
پیش‌تر و در گزارش 30خرداد1401 «فرهیختگان» با تیتر «رشد 96درصدی صادرات به همسایه‌های ایران» به دستاوردهای اقتصادی دولت سیزدهم در حوزه سیاست خارجی پرداخته و آن دستاوردها را ناشی از دو هدف جدی دولت رئیسی در این مسیر عنوان کرده بودیم؛ دو هدفی که بیشتر ناظر به ظرفیت‌های اقتصادی منطقه بود اما به‌نحوی تعریف شده است که دیگر ظرفیت‌های موجود ازجمله تفاهمات امنیتی، نظامی و همچنین برخی ملاحظات سیاسی را نیز تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. این دو هدف مهم و دستورکار وعده داده شده درخصوص «تعامل با همسایگان» همان‌طور که در آن گزارش نیز به آن پرداخته‌ بودیم، عبارت بودند از 1.«حذف موانع تجارت با همسایگان» و 2.«پیگیری عملیاتی‌شدن کریدورهای ترانزیت کالاهای عبوری از مسیر کشورمان». درباره هدف نخست، همان‌طور که در گزارش مذکور به آن پرداختیم، باید گفت آمارها نشان‌دهنده آن است که صادرات ایران به کشورهای همسایه در طول مدتی که دولت سیزدهم عهده‌دار مسئولیت شده رشد قابل‌توجهی را تجربه کرده است. درخصوص هدف دوم نیز باید گفت تمرکز دستگاه دیپلماسی تاکنون درخصوص عملیاتی‌شدن این دستورکار آن بوده که به تبیین اهمیت بالای تکمیل این راهگذرها برای کشورهای مشارکت‌کننده در مسیر ترانزیتی پرداخته و همزمان با آن، با برنامه‌ریزی و تعیین مسئولی ویژه برای برطرف‌کردن موانع موجود در مسیر رسیدن به این هدف، سرعت تکمیل این راهگذرها را افزایش دهد.
نکته قابل‌توجه آنکه ایران درطول 11ماه گذشته و بعد از تغییر ریلی که به آن اشاره شد نه‌تنها با کشورهای منطقه و دولت‌های همسایه وارد تعاملات گسترده و باکیفیت شده بلکه رویکردی را در پیش گرفته که در نتیجه خود، راهبردی‌ترشدن ارتباطات دوجانبه با قدرت‌هایی مثل چین و روسیه را به‌دنبال خواهد داشت.
اتفاق‌های بزرگ و قابل‌توجهی ازجمله رزمایش دریایی مشترک با چین و روسیه که آخرین مورد آن پیش از دولت سیزدهم به دی‌ماه سال98 در دریای عمان برمی‌گشت شاهد مثال دیگری ا‌ست که با بررسی کیفیت برگزاری آن در طول یک‌سال گذشته در دولت سیزدهم می‌توان به نتایج قابل سنجش و مهمی رسید.
به‌طور مثال رزمایش مرکب کمربند امنیت دریایی۲۰۲۲ که در بهمن1400 در شمال اقیانوس هند، با مشارکت ایران، چین و روسیه به سرفرماندهی ناوشکن تمام‌ایرانی جماران برگزار شد نشان داد رویکرد دولت سیزدهم در راه رسیدن به اهداف اعلامی خود در عرصه سیاست خارجی در چه چهارچوبی پیگیری می‌شود. حضور ناو سهند و ناوبندر مکران، دوکشتی جنگی مهم ایران در خلیج فنلاند با دعوت روسیه و به‌منظور حضور در رژه نیروی دریایی این کشور و همچنین رزمایش قریب‌الوقوع ایران، روسیه و چین در آب‌های آمریکای‌لاتین را هم می‌توان نشانگر عزم دستگاه دیپلماسی دولت سیزدهم در تداوم این رویکرد جدید دانست.
نتیجه آنکه چه منتقد سیاست‌های کلان دولت سیزدهم باشیم و چه موافق آن، نمی‌‌توان تغییر ریل صورت‌گرفته در دستگاه سیاست خارجی را نادیده گرفت و دستاوردهای آن در همین مدت زمان کمتر از یک‌ساله را انکار کرد. نکته مهم دیگر آنکه بعضا حفظ این دستاوردها دشوارتر از خلق آن‌ است و شاید لازم باشد دولت در ادامه مسیر با جدی‌گرفتن برخی ملاحظات مانع از کم‌اثر شدن این دستاوردها شود. ازجمله این موارد می‌توان به لزوم حرکت دولت در مسیر راهبردی‌تر‌کردن هرچه بیشتر روابط دوجانبه با این کشورها اشاره کرد. علاوه‌بر آن، قدم برداشتن در راه رسیدن به توافق‌های امنیتی، تعریف منافع مشترک کمتر مورد توجه قرار گرفته، افزایش تعاملات در حوزه نظامی و درنهایت بالا بردن هزینه همکاری احتمالی با دشمنان امنیت ملی ایران برای طرف مقابل را هم می‌توان از مهم‌ترین مواردی دانست که دستگاه دیپلماسی دولت می‌تواند با توجه بیشتر به آن، انتفاع اقتصادی کشور از این روابط را به‌حالت حداکثری‌ برساند. کلام آخر آنکه سیاست‌های منطقه‌ای و بین‌المللی فعلی مدنظر دولت سیزدهم تاکنون، نه‌‍‌تنها از انزوای ایران که جدی‌ترین هدف آمریکا از تحریم‌های بین‌المللی بوده است جلوگیری کرده، بلکه وضعیت روابط موجود میان کشورمان و دولت‌های منطقه را به جایگاهی رسانده که آن دولت‌ها، نسبت به تعمیق روابط خود با جمهوری اسلامی ایران احساس نیاز می‌کنند. واقعیتی که خود را در تحولات رخ‌داده همزمان با سفر بایدن به منطقه نشان داد. سفری که مقامات آمریکایی در آن با جواب رد مشترک دولت‌های عربی درباره طرح تشکیل ائتلاف ضدایرانی مواجه شدند. در گزارش امروز، به آنچه در این 11ماه از آغاز دولت سیزدهم میان ایران و کشورهای همسایه گذشته است، پرداخته و ظرفیت‌های موجود فعال و نیمه‌فعال در هر مورد را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

روسیه

ایران و روسیه زمینه و ظرفیت‌های خوبی برای همکاری در زمینه مسائل امنیتی و اقتصادی دارند. به‌عنوان مثال رهگذر بین‌المللی شمال_ جنوب با محوریت ایران که در سفر سال گذشته رئیسی به روسیه نیز مورد تاکید
روسای جمهور دو کشور قرار گرفت، در صورت عملیاتی شدن علاوه‌بر اینکه باعث تسهیل در صادرات کالاهای روسیه می‌شود، سالانه نزدیک به 20 میلیارد دلار نیز می‌تواند ارز‌آوری برای ایران داشته باشد. به جز مسائل اقتصادی و ترانزیتی حوزه منطقه‌ای و نظامی نیز دیگر حوزه‌ای است که دو کشور از اشتراک‌نظرهای زیادی برخوردارند، روسیه و ایران پیش از این در بحران داخلی سوریه همکاری نظامی موفقیت‌آمیز داشته‌اند، این تجربه موفق به همراه توانایی بالای نظامی ایران باعث شده است روس‌ها که خود یکی از ابرقدرت‌های نظامی در جهان هستند برای جبران ضعف‌های نظامی خود به دنبال خرید پهپادهای نظامی از ایران باشند.

تاجیکستان

سفر 3 روزه‌ای که سیدابراهیم رئیسی در شهریورماه 1400 به تاجیکستان داشت، به‌نوعی گام مثبت دولت جدید ایران برای رفع کدورت‌های بین تهران و دوشنبه بوده تا از این طریق روابط دیپلماتیک دو کشور عمق بیشتری پیدا کند. علاوه‌بر این، حضور رئیسی در تاجیکستان که به دعوت رسمی مقامات این کشور برای شرکت در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای صورت گرفته بود، زمینه دیدارهای دیپلماتیک گسترده‌تری را نیز فراهم کرد؛ ازجمله دیدار رئیسی با رئیس‌جمهور ازبکستان، رئیس‌جمهور بلاروس، نخست‌وزیر ارمنستان، نخست‌وزیر پاکستان و وزیرامور خارجه هند. در پی گسترش این دیدارهای دیپلماتیک و امتداد آنها، حدود 9 ماه بعد از سفر رئیسی به تاجیکستان، امامعلی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان پس از 9 سال در صدر هیاتی بلندپایه در تهران با رئیسی دیدار و گفت‌وگو کرد که مهم‌ترین دستاورد این دیدار، امضای 17 سند همکاری در حوزه‌های مختلف سیاسی، امنیتی و... بود. بدون شک سفر سرلشکر باقری در تیرماه 1401 به دوشنبه و افتتاح کارخانه تولید پهپاد ابابیل 2 در تاجیکستان را می‌توان در راستای همین اسناد همکاری گنجاند.

قزاقستان

روزهای پایانی بهار امسال، یعنی 29خردادماه رئیس‌جمهور قزاقستان، قاسم ژومارت‌توکایف با دعوت ابراهیم رئیسی وارد تهران شد. هیاتی بلندپایه از مقامات سیاسی و اقتصادی قزاقستان نیز در این سفر توکایف را همراهی کردند. دفتر مطبوعاتی ریاست‌جمهوری قزاقستان اهداف این سفر را مذاکرات دوجانبه در بالاترین سطح و امضای تعدادی از اسناد بین دولتی برنامه‌ریزی‌شده دانست. افزون بر این، ژومارت‌توکایف در نشست خبری خود در تهران تاکید کرد روابط ایران و قزاقستان در حوزه دیپلماتیک مراحل پیشرفت را طی می‌کند و آقای رئیسی سهم زیادی در آن دارد. وی همچنین افزود: «در این مدت همکاری و دوستی ما محکم‌تر شده و در زمینه فرهنگی نیز رونق پیدا کرده است؛ در چهارچوب ساختارهای منطقه و بین‌المللی نیز همکاری‌های خوبی داریم.» موضوعات دیگری چون ظرفیت کریدورهای ترانزینی در گفت‌وگوی رئیسی با ژومارت‌توکایف موردبحث و بررسی قرار گرفت، به‌طوری‌که هر دوطرف علاقه‌مندی خود به استفاده از این ظرفیت را اعلام کردند.

ترکمنستان

رابطه دیپلماتیک ایران با ترکمنستان سال‌ها به جهت اختلاف‌نظر در رابطه با بدهی‌های دولت روحانی به این کشور، کمرنگ شده بود، اما طی 10ماه گذشته در سایه راهبردهای دیپلماتیک دولت سیزدهم تا حد قابل‌قبولی رابطه میان دو کشور ترمیم شده است.  نخستین گام دولت رئیسی برای برقراری رابطه متوازن با همسایه شمالی ایران در آبان 1400 برداشته شد. در این تاریخ رئیسی پهمراه هیات عالی‌رتبه سیاسی و اقتصادی برای شرکت در پانزدهمین اجلاس سران سازمان همکاری اقتصادی (اکو) وارد عشق‌آباد، پایتخت ترکمنستان شد. این سفر علاوه‌بر اینکه در ترمیم روابط میان ایران و ترکمنستان موثر بود، در پیشبرد راهبرد دستگاه سیاست خارجه دولت سیزدهم یعنی عمق‌دهی در روابط با کشورهای آسیای مرکزی ازجمله ترکمنستان  نیز اهمیت داشت، به‌نحو‍ی که در جریان اجلاس اکو، قرارداد سوآپ گازی بین سه کشور ایران، ترکمنستان و آذربایجان به امضا رسید. تعاملات میان ایران و ترکمنستان در دولت سیزدهم تنها به نشست اکو خلاصه نشد، اواخر خرداد امسال سردار بردی‌محمداف، رئیس‌جمهور ترکمنستان به دعوت رسمی ابراهیم رئیسی به تهران سفر کرد و در جریان این سفر 13 سند همکاری در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی، تجاری، حمل‌ونقل، سرمایه‌گذاری، تکنولوژی‌های نوین، محیط‌زیست، ورزشی، انرژی، قضایی، آموزشی و تحقیقاتی و گردشگری به امضای مقامات طرفین رسید.

جمهوری آذربایجان

انعقاد قرارداد سوآپ گازی میان ایران، آذربایجان و ترکمنستان نخستین گام دولت سیزدهم در راستای بهبود رابطه با دولت آذربایجان بود، مبتنی‌بر این قرارداد ایران سالانه بین 1.5 تا دومیلیارد مترمکعب گاز به آذربایجان صادر خواهد کرد. علاوه‌بر این، در رابطه با مسائل نظامی و امنیتی طی ماه‌های گذشته قدم‌هایی برای بهبود روابط میان دو کشور برداشته شده است، در همین رابطه چهار روز پیش علی شمخانی، دبیر شورای‌عالی امنیت ملی نیز با هدف تعمیق و گسترش روابط دولت سیزدهم با همسایگان به باکو سفر و با الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان دیدار و گفت‌وگو کرد. شمخانی در این سفر به باکو هدف خود را تعمیق و گسترش روابط دولت سیزدهم با همسایگان ایران دانست و بر عزم قاطع دولت سیزدهم جمهوری اسلامی برای مقابله با بازیگرانی که درصدد تخریب روابط دو کشور هستند، تاکید کرد. در پایان این سفر نیز رئیس‌جمهوری آذربایجان از رئیس‌جمهور ایران برای سفر به باکو دعوت کرد.

ترکیه

یکی دیگر از کشورهای همسایه ایران که دولت سیزدهم سعی در مدیریت و بهبود روابط سیاسی و امنیتی و اقتصادی با آن را دارد، ترکیه است. مهم‌ترین دستاورد این بهبود رابطه  افزایش صادرات ایران به ترکیه تا سقف 5.7 میلیارد دلار طی بازه زمانـــــی شهریور 1400 تا اردیبهشت 1401 بوده‌است. به‌جز تبادلات اقتصادی، برگزاری نشست صلح آستانه در تهران نیز می‌تواند زمینه‌ساز همکاری‌های دو کشور در رابطه با مسائل امنیتی و نظامی و مرتبط با ثبات منطقه هم شود.

عمان

مسقط، پایتخت عمان مقصد سفر رئیس دولت سیزدهم در دوم خردادماه 1401 بود. اهمیت این سفر از آن جهت است که عمان یکی از کشورهای منطقه خلیج‌فارس است که همواره در پرونده‌های مهم‌ منطقه‌ای و امنیتی، نقش میانجی داشته و سعی داشته با اتخاذ موضعی میانه در راستای ثبات امنیت منطقه قدم بردارد. از این رو سفری که رئیسی به این کشور داشت، علاوه‌بر تعمیق و ادامه روابط دیپلماتیک با عمان، دستاوردهای دیگری چون امضای 12 سند همکاری بین ایران و عمان در حوزه‌های متعدد سیاسی، همکاری‌های دیپلماتیک، روابط تجاری و... به همراه داشت. تاسیس دفتر تجاری ایران در عمان، پیشنهاد سرمایه‌گذاری عمانی‌ها در طرح‌های عمرانی و صنایع کشورمان ازجمله موارد دیگری بوده که در این دیدار موردبحث قرار گرفته است.

امارات

بازگشت به روابط استراتژیک و دوستانه با تمام همسایگان ماموریت مهم دستگاه دیپلماسی دولت سیزدهم است؛ این اقدام از آنجا مهم تلقی می‌شود که روابط تهران با برخی از آنها در سال‌های اخیر التهابات شدیدی را تجربه کرده است. تلاش امارات برای لابی در آمریکا جهت خروج این کشور از برجام، مشارکت در جنگ علیه یمن، دخالت در عراق، حضورش در پرونده عادی‌سازی روابط کشورهای عربی با رژیم‌صهیونیستی و همچنین ارائه سرپل‌های اطلاعاتی و نظامی به تل‌آویو در خلیج‌فارس ازجمله موضوعاتی است که برای امنیت ملی و منافع ایران از اهمیت بالایی برخوردارند.  وجود این عوامل التهاب‌زا در روابط دو کشور، این روابط را در سطحی تخریب کرده بود که حتی دیدار فرماندهان مرزبانی دریایی دو کشور نیز از بازتاب خبری برخوردار شده و موردتحسین و تحلیل قرار می‌گرفت. در دولت سیزدهم با وجود باقی‌ماندن عوامل تنش‌زا در روابط دو کشور، اما تهران تصمیم گرفت مانع از تشدید بحران‌های روبه تزاید شود.  نشان دادن روی خوش از سوی تهران به ابوظبی ضمن کاستن از نگاه بدبینانه مقامات اماراتی به ایران باعث شد در نخستین اقدام، طحنون بن‌زاید، مشاور امنیت ملی امارات راهی تهران شود و ضمن دیدار با علی شمخانی همتای ایرانی خود موفق شود حتی با سیدابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران نیز دیدار کند؛ موضوعی که نشان‌دهنده ارزش قائل شدن مسئولان ایرانی برای سفر وی به تهران بود.  چنین مسائلی موجب شد تا روابط تهران- ابوظبی پس از حل مشکلات در حوزه‌های امنیتی و سیاسی اثرات خود را در حوزه اقتصادی نیز نمایان سازد به‌گونه‌ای که از شهریور 1400 تا اردیبهشت 1401، صادرات ایران به لحاظ وزنی به امارات رشد بیش از 50 درصدی داشته است.

قطر

اولین سفری که رئیس دولت سیزدهم به کشورهای منطقه خلیج‌فارس داشت، اسفندماه 1400 و در سفر به قطر بود. وزرای خارجه، نفت، راه‌و شهرسازی، میراث فرهنگی، برخی فعالان اقتصادی و... همراهان رئیس‌جمهور ایران در این سفر بودند. در این سفر 14 سند همکاری بین دو کشور در حوزه‌های متعدد راهبردی همچون هواپیمایی، تجاری، کشتیرانی، رادیو و تلویزیون، سیاست خارجی و برق امضا شد. در راستای همین اسناد و همکاری بین ایران و قطر، جمهوری اسلامی ایران از یکم تا سوم فروردین‌ماه 1401 برای نخستین بار بود در رویداد خارجی سامانه‌های پدافند هوایی خود را به‌منظور بازاریابی جهانی عرضه و به‌عنوان یکی از غرفه‌داران و شرکت‌کنندگان نمایشگاه بین‌المللی دفاعی دریایی دوحه قطر حضور پیدا کرد. پس از این نمایشگاه، در اردیبهشت‌ماه نیز امیر قطر در سفری یک‌روزه، با رهبر معظم‌ انقلاب و ابراهیم رئیسی دیدار و در مورد مسائل مهم منطقه‌ای و جهانی گفت‌وگو کردند.