میثم اکبری، خبرنگار: انتشار فهرست‏ تسهیلات کلان، اشخاص مرتبط و ذی‏نفع واحد توسط بانک‌مرکزی، اگرچه گامی مهم و قابل تقدیر در این حوزه است اما خلأ نظارت قوی، ضعف سامانه‏‌های نهاد ناظر و معیارهای کاهش‌دهنده معناداری، دست‌به‌دست هم داده‌اند تا ادامه مسیر شفافیت در شبکه بانکی نیازمند بازبینی در سازوکار طی‌شده و اصلاح فوری آن داشته باشد؛ اصلاحاتی که باید برای کاهش اختلاف در ارقام اعلامی بانک‌مرکزی و صورت‏های مالی بانک‏ها انجام گیرد تا هم شفافیت و هم مرجعیت رسمی آمارهای منتشره از نهاد ناظر را با خود به‌همراه داشته باشد. نتایج گزارش حاضر نشان می‌دهد گرچه شفاف‌سازی تسهیلات کلان و تسهیلات اشخاص مرتبط بانک‌ها امری قابل تقدیر بوده اما شوربختانه این شفاف‌سازی فقط مربوط به 18درصد از تسهیلات غیرجاری بانک‌هاست. البته این مقدار در بانک‌های مختلف متفاوت است؛ در برخی بانک‌هایی که ناترازی بالایی دارند، این مقدار حتی به 6درصد هم نمی‌رسد. در بانک‌هایی که وضعیت بهتری در نسبت تسهیلات غیرجاری دارند، این مقدار بین 50 تا 70درصد بوده است. اهمیت این 18درصد از آنجایی است که در شفاف‌سازی وزارت اقتصاد و بانک‌مرکزی آن اسامی اشخاص حقوقی و حقیقی منتشر می‌شود که تسهیلات غیرجاری آنها بیش از 100میلیارد تومان باشد. این درحالی است که بین یک تا 100میلیارد تومان بی‌نهایت تسهیلات دریافت شده که بسیاری از آنها غیرجاری بوده و شاید نام‌های آشنایی هم بین آنها باشد.

وام زیر 100 میلیارد تومان را شفاف نمی‌کنیم!
در جزء نخست بند «د» تبصره«16» قانون بودجه سال1401 بانک‌مرکزی موکلف شد با استفاده از سامانه‏‌های اطلاعاتی خود و عنداللزوم اطلاعات دریافتی از بانک‌ها و موسسات اعتباری غیربانکی براساس تعاریف و مصادیقی که توسط شورای پول و اعتبار تعیین می‌‏شود مانده تسهیلات و تعهدات کلان و میزان پرداختی و مانده تسهیلات و تعهدات اشخاص مرتبط و میزان پرداختی هریک از بانک‏ها و موسسات غیربانکی را به تفکیک هریک از اشخاص، نرخ سود، مدت بازپرداخت، دوره تنفس، وضعیت بازپرداخت (جاری، سررسید گذشته، معوق یا مشکوک‌الوصول)، نوع و میزان وثیقه دریافت‌شده در تارنمای خود به‌صورت عمومی منتشر کند. در 31فروردین1401 بانک مرکزی فهرست بدهکاران بزرگ بانک‏های دولتی و خصوصی را که شامل اطلاعات دریافتی از 14بانک بود منتشر ساخت و وعده داد به‌‏تدریج و همزمان با دریافت اطلاعات از سایر بانک‏ها جدول مربوطه کامل‌‏تر شود.
از طرفی شورای پول و اعتبار نیز در جلسه 31خردادماه1401 حداقل مبلغ تسهیلات پرداختی به هر ذی‌نفع واحد و اشخاص مرتبط که بانک را ملزم به درج در فهرست می‏کند 100میلیارد تومان اعلام کرد. در آخرین به‏روزرسانی بانک‏ها توسط بانک‌مرکزی، فهرست تسهیلات و تعهدات اشخاص مرتبط 19بانک و موسسه اعتباری به‌همراه فهرست تسهیلات و تعهدات کلان و تسهیلات غیرجاری دو بانک «خاورمیانه» و «سرمایه» منتشر شد.

تبعات یک تصمیم اشتباه
مطابق با دستورالعمل طبقه‏‌بندی دارایی‏های موسسات اعتباری که توسط شورای پول و اعتبار در اسفندماه1385 تصویب شد، وضعیت مشتریان در بازپرداخت تسهیلات دریافتی از بانک‌ها در چهار دسته جاری، سررسید گذشته، معوق و مشکوک‏‌الوصول قرار می‌‏گیرد. منظور از تسهیلات جاری تسهیلاتی هستند که حداکثر تا دوماه از تاریخ سررسید اقساط یا آخرین پرداخت آن گذشته باشد. به همین شکل طبقه سررسید گذشته تسهیلاتی که بین دو تا 6ماه، طبقه معوق بین 6 تا 18ماه و طبقه مشکوک‌‏الوصول بیش از 18ماه از سررسید یا آخرین پرداخت گذشته باشد را شامل می‏شود که مجموع سه طبقه سررسید گذشته، معوق و مشکوک‌الوصول را طبقه غیرجاری نیز تلقی می‏کنند. اما با بررسی فهرست تسهیلات کلان غیرجاری منتشرشده توسط بانک‌مرکزی و مقایسه آن ارقام با صورت‏های مالی منتشره بانک‌ها مشاهده می‏شود در بسیاری از بانک‏ها بین تسهیلات غیرجاری درج‌شده در صورت‏های مالی و اعلامی بانک‌مرکزی بعضا تفاوت بسیار زیادی وجود دارد که این امر جای تامل دارد. به‏نظر می‏رسد سقف اعلامی توسط شورای پول و اعتبار که 100میلیارد بوده علی‏رغم آنکه می‏توان آن را رقمی کلان دانست اما آن‌گونه که انتظار می‏رفت در روشن ساختن تسهیلات غیرجاری و دریافت‏کنندگان آن موفق نبوده است.

فقط لیست 18 درصد بدهکاران شفاف‌سازی شده!
با بررسی صورت‏های مالی سال1401 بانک تجارت مشاهده می‏شود از مجموع 283هزارمیلیاردتومان تسهیلات اعطایی این بانک، 15هزارمیلیاردتومان در ردیف تسهیلات غیرجاری قرار گرفته‌‏اند اما در اطلاعات منتشره توسط بانک‌مرکزی، مجموع تسهیلات غیرجاری بانک تجارت برابر 315میلیارد ذکر شده که تنها گویای 2درصد از 15میلیاردتومان تسهیلات غیرجاری این بانک است. این اختلاف زیاد نشان‏دهنده این است که بیش از 14هزارمیلیاردتومان یعنی 98درصد از تسهیلات غیرجاری بانک تجارت به‌‏علت آنکه زیر 100میلیارد تومان بوده‏ اعلام نشده‌‏اند. اما تفاوت در تسهیلات غیرجاری اعلامی بانک‌مرکزی و مقدار اعلام‌شده در صورت‏های مالی تنها در بانک تجارت خلاصه نمی‏شود. بانک آینده نیز در صورت‏های مالی سال1400 خود عدد 32هزارمیلیاردتومان برای تسهیلات غیرجاری را ثبت کرده است که در فهرست اعلامی بانک‌مرکزی به عدد 1800میلیاردتومان اشاره شده که نشان‏ می‏دهد تنها 6درصد از تسهیلات‏‌گیرندگان غیرجاری این بانک مشمول انتشار اطلاعات شده‌‏اند و 94درصد از گیرندگان تسهیلات غیرجاری این بانک همچنان بدون انتشار باقی مانده‌‏اند. در رتبه سوم بیشترین اختلاف بین ارقام اعلامی بانک‌مرکزی و صورت‏های مالی بانک‏ها، بانک شهر قرار دارد که مطابق با صورت‏های مالی سال1400 مجموع تسهیلات غیرجاری این بانک بالغ‌بر 4هزارمیلیاردتومان بوده که 586میلیاردتومان یعنی تنها 15درصد توسط بانک‌مرکزی اعلام شده است. این روند در سایر بانک‏ها نیز ادامه داشته به‌طوریکه تسهیلات غیرجاری اعلامی بانک مرکزی برای بانک ملت با صورت‏های مالی 21درصد، بانک رفاه 27درصد، اقتصاد نوین 34درصد، گردشگری 44درصد، سامان 59درصد و خاورمیانه 74درصد تطبیق داشته است. البته این ارقام در بانک‏های سامان و خاورمیانه که ظاهرا دارای نسبت‏های بالایی در انتشار تسهیلات غیرجاری هستند نشان می‏دهد بیش از 50درصد تسهیلات اعطایی این بانک‏ها که در طبقه غیرجاری قرار گرفته‏‌اند بالای 100میلیاردتومان بوده است. این امر بیانگر آن است که اگرچه نسبت افشای این دو بانک به‌نسبت سایر بانک‏ها بیشتر بوده اما تمرکز 59درصد تسهیلات غیرجاری در بانک سامان و 74درصد در بانک خاورمیانه در تسهیلات بالای 100میلیاردتومان نشان‏دهنده انباشت افزایش ریسک در این دارایی‏های غیرجاری دارد. آن‌طور که در جدول آمده، مجموع تسهیلات غیرجاری در صورت‌های مالی 13بانک درحالی 185هزارمیلیاردتومان بوده که در شفاف‌سازی بانک مرکزی فقط لیست 34هزار و 72میلیاردتومان افشا شده است. این بدین معنی است که فقط 18.4درصد از تسهیلات غیرجاری بانک‌ها شفاف‌شده و 81درصد از آنها غیرشفاف است. البته پرواضح است افشای همه لیست تسهیلات غیرجاری که برخی از آنها تسهیلات خرد هم هستند برای بانک‌مرکزی شاید امکان‌پذیر نباشد اما رقم 18درصد نمی‌تواند گرهی از تسهیلات معوق بانک‌ها باز کند. دلیل این است همان‌طور که گفته شد، بانک‌مرکزی فقط ارقام بالای 100میلیاردتومان را شفاف‌سازی می‌کند درحالی که بین یک تا 100میلیاردتومان تعداد زیادی از افراد تسهیلات دریافت کرده‌اند. مشخص نیست مبنای 100میلیاردتومان چیست. اهمیت ارقام بین یک تا 100میلیاردتومان در این است که برای مثال با 99میلیارد تومان می‌تواند 6600سکه بهار آزادی، 3میلیون و 300هزاردلار خرید، 2750متر خانه در تهران خرید که معادل 46واحد مسکونی است. حال تصور کنید فردی این تسهیلات زیر 100میلیارد تومان را دریافت کرده و صرف سفته‌بازی در بازار زمین و مسکن و ارز و... کرده و پول بانک را نمی‌دهد. در اینجا باید این سوال را پرسید که استدلال شورای پول و اعتبار در اعلام 100میلیاردتومان چه بوده است.

رکوردداران تسهیلات غیرجاری اعلامی
طبق فهرست تسهیلات غیرجاری بیش از 100میلیاردتومان که توسط بانک‌مرکزی منتشر شده است، بین بانک‏های خصوصی، بانک پارسیان با دارا بودن تسهیلات غیرجاری بیش از 11هزارمیلیاردتومان در صدر قرار دارد و پس از این بانک، بانک صادرات با تسهیلات غیرجاری در حدود 5800میلیاردتومان در جایگاه دوم قرار دارد. البته بانک‏های پارسیان و صادرات تاکنون صورت‏های مالی سال1400 خود را منتشر نکرده‌‏اند تا برآوردی از سهم تسهیلات غیرجاری اعلامی بانک‌مرکزی از کل تسهیلات اعلامی آنها داشته باشیم اما طبق صورت‏های مالی سال1399، تسهیلات غیرجاری بانک پارسیان 51هزارمیلیاردتومان و بانک صادرات 30هزارمیلیاردتومان بوده است. در رتبه سوم نیز بانک سرمایه با مطالبات غیرجاری 4900میلیاردتومانی (طبق اعلام بانک‌مرکزی) قرار دارد. همچنین در بررسی صورت‏های مالی منتشره بانک‏‏ها، بانک آینده با دارا بودن حجم تسهیلات غیرجاری 32هزارمیلیاردتومان، بانک تجارت با 15هزارمیلیاردتومان و بانک ملت با 14هزارمیلیاردتومان رتبه‏‌های اول تا سوم این فهرست را دراختیار دارند.

مورد عجیب بانک سرمایه
طبق صورت‏های مالی سال1400 بانک سرمایه، از مجموع 5683میلیارد تومان تسهیلات اعطایی این بانک، تسهیلات غیرجاری با مقداری حدود3810میلیاردتومان دارای سهم 67درصدی از کل تسهیلات هستند، یعنی بیش از نیمی از تسهیلات این بانک غیرجاری است. نکته جالب‌توجه در این میان مقدار 3774میلیاردتومانی مطالبات مشکوک‌الوصول از کل مطالبات غیرجاری است، یعنی مطالبات مشکوک‌الوصول -که موید مطالباتی است که حداقل 18ماه از سررسید و آخرین پرداختی آنها گذشته و دارای کمترین امید به برگشت آنها به بانک است- دارای سهم 99درصدی از مطالبات غیرجاری این بانک هستند. اما این پایان عجایب بانک سرمایه نیست؛ در یادداشت‏های تسهیلات و تعهدات کلان این بانک مجموع تسهیلات و تعهدات کلان غیرجاری ذکرشده رقمی بیش از 23500میلیاردتومان است که بیش از 6برابر ارقام ابرازشده قبلی است. پس تا اینجا با دو رقم آن‌هم با فاصله نجومی در رابطه با تسهیلات غیرجاری روبه‏‌رو هستیم؛ اما با اعلام بانک‌مرکزی، این بانک دارای تسهیلات غیرجاری 4907میلیاردتومانی بوده که اختلاف 1097میلیاردتومانی و بیش از ارقام مندرج در صورت‏های مالی را نشان می‏دهد؛ مساله‏‌ای که عادی به‌نظر نمی‏رسد و از آنجاکه تسهیلات اعلامی بانک‌مرکزی قسمتی از تسهیلات غیرجاری اعلام‌شده در صورت‏های مالی بانک‏هاست، فارغ از سقف 100میلیاردتومانی تعیین‌شده برای تفکیک تسهیلات، قاعدتا آمار اعلامی بانک‌مرکزی باید مقدار کمتری از ارقام صورت‏های مالی داشته باشد که درمورد بانک سرمایه و دربرابر اولین ارقام ذکرشده از تسهیلات غیرجاری که مبلغ 3810میلیاردتومانی را نشان می‏دهد، عکس آن را شاهد هستیم. البته فارغ از عدد دوم، در انتهای صورت مالی که مربوط به تسهیلات و تعهدات کلان است، بانک رقم تسهیلات کلان غیرجاری 70شخص حقیقی و حقوقی را 23هزار و 586میلیاردتومان اعلام کرده است که اختلاف 19هزار و 700میلیاردتومانی با اعداد صورت مالی حسابرسی‌شده همان سال دارد. در هر صورت محل تردید جدی در رابطه با شفافیت این بانک و صحت اطلاعات آن را ایجاد می‏کند.

شفافیت 100 میلیارد تومانی
اختلاف زیاد و عدم شفافیت در رابطه با سقف تعیین‌شده در تسهیلات اعلامی بانک‏ها توسط شورای پول و اعتبار و عدم تطابق اطلاعات با صورت‏های مالی بانک‏ها نشان می‏‌دهد حد اعلام‌شده برای انتشار یا عدم انتشار تسهیلات غیرجاری مقدار مناسبی نیست؛ چراکه حد اعلام عمومی برای تسهیلات 100میلیارد تومانی منجر به آن می‏شود که تسهیلات زیر 100میلیارد -حتی اگر 99میلیاردتومان باشد- اعلام نشود. علاوه‌بر این، اگر فردی دو فقره تسهیلات مثلا 90میلیاردتومانی و غیرجاری داشته باشد بازهم نام وی ذیل فهرست تسهیلات‏‌گیرندگان غیرجاری درج نمی‏شود. مضافا اینکه ارقام کمتر از 100میلیاردتومان طیف وسیعی دارند و با مبالغ بسیار کمتر از مقدار تعیین‌شده امکان عملیات سفته‏‌بازانه و غیرمولد در اقتصاد وجود دارد. البته این امر به‌معنای این نیست که تمامی تسهیلات غیرجاری بانک‏ها و در هر بازه‏‌ای منتشر شود بلکه به‏‌معنای آن است که مقداری ملموس که هم گستره بالایی داشته و هم فایده‏‌ای در افزایش کارایی اطلاعاتی شبکه بانکی داشته باشد. امری که نشان می‏دهد باید حد مشخص‌شده توسط شورای پول و اعتبار تعدیل شود تا علاوه‌بر نزدیک‌کردن داده‏‌های اعلامی بانک‌مرکزی با صورت‏های مالی بانک‏ها، به شفافیت بهتر در اسامی دریافت‌کنندگان تسهیلات اعطایی که در سررسید، پرداخت‏های لازم را انجام نداده‌‏اند و افزایش گستره تسهیلات غیرجاری نیز کمک کند.

از سامانه‌‏های بانک مرکزی چه خبر؟
همان‌گونه که در قانون بودجه ذکر شده، اولویت منبع اطلاعاتی بانک‌مرکزی در انتشار داده‌‏های مربوط به تسهیلات و تعهدات کلان و اشخاص مرتبط، استفاده از سامانه‏‌های اطلاعاتی خود بوده و درصورت لزوم این اطلاعات را از بانک‏ها دریافت کند. اما همان‌گونه که شاهد هستیم بانک‌مرکزی بعد از گذشت 4ماه و به‌روزرسانی‌‏های متعدد همچنان وعده تکمیل فهرست تسهیلات و انتشار اطلاعات 11بانک دیگر را می‏دهد. این وضعیت که نشان‏دهنده نبود اطلاعات مورداطمینان و به‏روز از تسهیلات اعطایی بانک‏ها حتی برای نهاد ناظر شبکه بانکی است، می‏‌طلبد بانک‌مرکزی فارغ از تمام حواشی، تمرکز خود را بر تسلط اطلاعاتی برخط و قابل‌اتکا از بانک‏ها و عملیات‏های درون‌بانکی و صحت‏‌سنجی حسابرسی دقیق از آنها قرار دهد تا اقدامات نظارتی، اصلاحی و سیاستگذاری پولی و مالی کشور که ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند، همپوشانی قابل‌قبولی با واقعیت‏های شبکه بانکی داشته باشند.

در این رابطه بیشتر بخوانید:

عدم شفافیت بانک مرکزی در شفاف‌سازی تسهیلات کلان بانک‌ها (لینک)