معمای کارآمدی شبکه ملی آزمایشگاهی

زهرا رمضانی - فاطمه طاری‌بخش، گروه دانشگاه: یافتن راهکارهای روز برای رفع مشکلات به‌ویژه در حوزه صنعتی و تولید علم روز در حوزه‌های مختلف نیاز به انجام فعالیت‌های تحقیقاتی دارد، اقدامی که مولفه اصلی آن وجود تجهیزات آزمایشگاهی است تا از این طریق فرصت آزمون و خطا فراهم شود. تجهیزاتی که نبودشان به‌معنی توقف لوکوموتیو پژوهش در حوزه‌های فنی و مهندسی، علوم‌پایه و پزشکی به‌شمار می‌رود. هر اندازه تجهیزات به‌روزتری دراختیار پژوهشگران و اساتید دانشگاهی قرار بگیرد، به همان میزان می‌توان انتظار داشت فعالیت‌های پژوهشی با سرعت و دقت بیشتری به نتیجه برسد، اتفاقی که به‌نظر می‌رسد وزارت علوم با طرح ایجاد شبکه ملی آزمایشگاهی می‌خواهد زمینه تحقق آن را فراهم کند. فروردین‌ماه امسال بود که پیمان صالحی، معاون پژوهشی خبر از ایجاد شبکه ملی آزمایشگاهی داد تا از این طریق ظرفیت آزمایشگاهی وزارتخانه‌های علوم و بهداشت، دانشگاه آزاد اسلامی، جهاد دانشگاهی، سازمان جهاد کشاورزی و... یکپارچه شوند و با این کار امکان ارائه خدمات آزمایشگاهی بهتر به پژوهشگران و اساتید فراهم شود. ایده مدیران جدید وزارت علوم را می‌توان از جنبه‌های مختلف بررسی کرد اما پیش از هر چیز نگاهی به تجربیات شبکه‌سازی در حوزه آزمایشگاه‌ها می‌تواند در ارزیابی‌ها موثر باشد.

یک دهه تجربه شاعا؛ موفق یا ناامیدکننده؟

هر اندازه واژه «ملی» برای شبکه آزمایشگاهی موضوع قابل‌توجهی است، اما نمی‌توان از اقدامات گذشته این وزارتخانه برای سامان‌دادن به وضعیت آزمایشگاه‌های کشور گذشت. مسئولان وقت این وزارتخانه در سال82 اقدام به ایجاد سامانه شاعا کردند، طرحی که در سال82 به‌صورت آزمایشگاهی آغازبه‌کار کرد و 6سال بعد با تصویب وزارت علوم تبدیل به سامانه شبکه آزمایشگاه‌های علمی ایران شد تا بالاخره در سال92 از آن رونمایی شود. در این شبکه دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها، پارک‌های علمی‌وفناوری و شرکت‌های دولتی و خصوصی مرتبط عضوشده و درحقیقت شبکه آزمایشگاهی وزارت علوم را تشکیل دادند. نکته مهم درباره شاعا ماموریت‌های تعیین‌شده برای آن است که شناسایی، شبکه‌سازی و اشتراک‌گذاری تجهیزات، توانمندی‌ها و ظرفیت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری آزمایشگاه‌های تحقیقاتی کل کشور را شامل می‌شد، اما اجباری‌نبودن عضویت در این سامانه باعث شد آزمایشگاه‌های مرکزی برخی دانشگاه‌ها و فعالان این حوزه رغبت چندانی به آن نشان ندهند، به‌طوری که براساس اطلاعات منتشرشده روی خود سامانه، تا امروز 10هزار و 156آزمایشگاه عضو شاعا شده‌اند که از این میزان 131آزمایشگاه مرکزی هستند. تعداد خدمات ارائه‌شده نیز به 3هزار و 896رسیده است. این شبکه که حالا 9سالی از تاریخ رونمایی رسمی‌اش می‌گذرد، با چالش‌هایی در حوزه ساختار اداری و نحوه مدیریت، نیروی‌انسانی، درآمدزایی، فضاهای فیزیکی، نوسازی و بهسازی تجهیزات و به‌روزرسانی آنها و... روبه‌رو است. عدم اقبال برخی دانشگاه‌های دولتی برای بهره‌مندی از ظرفیت شاعا نشان می‌دهد، ایده شبکه‌سازی آن‌طور که باید برای همه دانشگاه‌ها جذاب نبوده و مفید جلوه نکرده است. طبیعتا در چنین شرایطی راه‌اندازی شبکه ملی آن‌هم در شرایطی که معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری شبکه فناوری‌های راهبردی را که برخلاف شاعا مورد استقبال بخش اعظمی از پژوهشگران و دانشگاهیان قرار گرفته، یکی از نقاط چالشی این پروژه می‌داند. به‌نظر می‌رسد شبکه ایجادشده ازسوی معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری با توجه به تخفیفاتی که برای مصرف‌کنندگان به‌همراه دارد، به اذعان فعالان این حوزه یک سروگردن از شاعا جلوتر است. از طرف دیگر مهم‌ترین چالشی که حوزه آزمایشگاهی کشور با آن سروکله می‌زند به‌روز نبودن تجهیزات دانشگاهی، عدم نظارت دقیق در بحث خرید تجهیزات به‌روز، مسائل مربوط به تعمیر و نگهداری آنهاست، مسائل مبتلابه عموم دانشگاه‌های کشور است که مشخص نیست شبکه ملی برای آنها چه راهکاری را در نظر گرفته است.
هرچند صالحی در فروردین‌ماه عنوان کرده بود در کشور ما تجهیزات آزمایشگاهی فراوانی وجود دارند؛ اما شاید به‌صورت بهینه از برخی از این تجهیزات استفاده نمی‌شود و طبیعتا وجود بانک اطلاعاتی به‌روز از تجهیزات می‌تواند تا حد زیادی راهگشا باشد و مشخص شود که استان‌ها چه ظرفیت‌هایی را در این زمینه دارند، اما مساله اصلی این است که شبکه ملی آزمایشگاهی قرار است چه ارزش افزوده‌ای به‌نسبت سامانه‌های موجود برای فعالان این حوزه اعم از مصرف‌کنندگان و خدمات‌دهندگان به‌همراه بیاورد؟ موضوع دیگر اینکه کمبود بودجه در حوزه خرید و تعمیر تجهیزات آزمایشگاهی موضوعی است که با توجه به شرایط امروز کشور یکی از مهم‌ترین مطالبات و چالش‌های روسا و محققان دانشگاه‌هاست اما در ایده جدید وزارت علوم توجه خاصی به آن دیده نمی‌شود.

معاون پژوهشی وزیر علوم:
هم‌افزایی میان آزمایشگاه‌های کشور هدف اصلی ایجاد شبکه ملی آزمایشگاهی است

پیمان صالحی، معاون پژوهشی وزارت علوم در گفت‌وگو با «فرهیختگان» گفت: «شبکه ملی آزمایشگاهی یک نوع همگرایی و هم‌افزایی است میان تمام آزمایشگاه‌هایی که در کشور وجود دارد.» او در ادامه گفت: «آزمایشگاه‌های تمام دستگاه‌ها را در این طرح در نظر گرفته‌ایم و در همین راستا دانشگاه آزاد اسلامی، وزارتین علوم و بهداشت، جهاد دانشگاهی و وزارت کشاورزی که آزمایشگاه‌های دانشگاهی داشته و می‌توانند به ارائه خدمات فنی بپردازند را در نظر گرفته‌ایم.»

  شورای عتف تشکیل شود، طرح تصویب می‌شود
او ادامه داد: «توافقات لازم با همه دستگاه‌های نام‌برده انجام شده است و موضوع در دستورکار شورای عالی عتف قرار دارد و به‌محض تشکیل جلسه این شورا با حضور رئیس‌جمهور، طرح این شبکه تصویب خواهد شد. منابع مالی این کار نیز طبق توافقی که با هرکدام از این سازمان‌ها داشته‌ایم، تامین خواهد شد. هر سازمانی هم تعهد خاص به خودش را دارد؛ هرچند الان مبالغ مشخص است اما چون قطعی نشده، آن را اعلام نمی کنم.»
 شبکه ملی ورودی در بحث نوسازی تجهیزات نخواهد داشت
معاون پژوهشی وزارت علوم با تاکید بر اینکه این شبکه هیچ‌گونه ورودی در بحث نوسازی و به‌روزرسانی تجهیزات آزمایشگاهی کشور نخواهد داشت، بیان کرد: «ما تنها در حوزه استفاده بهینه این تجهیزات ورود خواهیم کرد، طبیعتا هرکدام از این سازمان‌ها می‌توانند براساس بودجه‌ای که دارند، اقدام به نوسازی تجهیزات‌شان کنند، اما مساله اصلی این روزها آن است که تجهیزات زیادی در استان‌های مختلف داریم که اصلا بسیاری از پژوهشگران یا از آن اطلاع ندارند یا اجازه بهره‌مندی از آن را ندارند.» صالحی بیان داشت: «در شبکه ملی آزمایشگاهی در آینده خدماتی مانند اخذ استانداردهای ملی یا بین‌المللی، حمایت‌های آموزشی را خواهیم داشت اما خرید تجهیزات منابع مالی نیاز دارد که وظیفه هر سازمانی است.
بسیاری از دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها یا آزمایشگاه‌های مرکزی دائما از ما درخواست منابع مالی دارند تا بتوانند یا اقدام به خرید تجهیزات جدید کنند یا در حوزه تعمیرات هزینه کنند و بعد از این یکی از اصلی‌ترین پارامترهای ما برای تداوم این حمایت‌ها، آن است که آزمایشگاه‌ها تا چه میزان روی شبکه ملی آزمایشگاهی حضور داشته و خدمات ارائه می‌دهند.»

مدیرکل دفتر حمایت و پشتیبانی امور پژوهشی:
می‌خواهیم همه شبکه‌های کوچک را در یک شبکه ملی جمع‌آوری کنیم

یعقوب فتح‌اللهی، مدیرکل دفتر حمایت و پشتیبانی امور پژوهشی اما توضیحات کامل‌تری را درباره زمان‌بندی اجرای طرح شبکه ملی آزمایشگاهی داد. او گفت: «این شبکه به‌صورت ملی و برای کل کشور خواهد بود و براساس آن همه دستگاه‌هایی را که دارای آزمایشگاه تحقیقاتی و مرجع هستند ذیل این شبکه جمع خواهیم کرد تا از این طریق بحث ارائه خدمت آزمایشگاهی با اشتراک منابع مدیریت شوند.»

  تفاهمنامه‌های بین‌دستگاهی تا دو هفته آینده امضا می‌شود
فتح‌اللهی تصریح کرد: «اولین جلسه درباره این طرح نیز در همین هفته برگزار شد و اساسنامه و تفاهمنامه را با دستگاه‌های مربوطه توافق کرده‌ایم و تا دو هفته آینده نیز امضای بین‌دستگاهی انجام خواهد شد تا بعد از آن در شورای عتف مصوب شود.» او ادامه داد: «شبکه هایی مانند شاعا و شبکه فناوری‌های راهبردی معاونت علمی‌و فناوری با همان هویتی که امروز دارند در داخل شبکه ملی آزمایشگاهی قرار می‌گیرند. طبیعتا امروز هر دستگاهی برای خود یک شبکه کوچک آزمایشگاهی دارد و بنا داریم تا همه آنها را ذیل یک شبکه جمع آوری کنیم و از این طریق اعضای هیات‌علمی و پژوهشگران به سامانه‌های گوناگون ارجاع داده نشوند، بلکه همه آنها بتوانند در یک بستر به‌دنبال خدمات مورد نیازشان بگردند.»

  اجرای شبکه ملی آزمایشگاهی یک‌سال زمان می‌برد
مدیرکل دفتر حمایت و پشتیبانی امور پژوهشی تصریح کرد: «هیچ مشکلی در حیطه خدمات‌رسانی برای دستگاه‌های مختلف در حوزه آزمایشگاهی ایجاد نخواهد شد و هر ارگانی کارشناسان خاص به‌خود، بودجه و نحوه نظارت مشخصی دارد و برای بودجه‌بندی هم با دستگاه‌های دارای آزمایشگاه مرجع تفاهماتی صورت گرفته و طبق همان جلو خواهیم رفت. این‌طور نیست که قرار باشد تغییرات بنیادین در این زمینه صورت بگیرد.» به گفته این مقام مسئول، اجراشدن این شبکه با توجه به اینکه نیاز به زیرساخت‌های خاص خودش را دارد و کار عملیاتی سنگینی خواهد بود، حدود یک سال زمان خواهد برد.»

دبیر شبکه آزمایشگاهی فناوری‌های راهبردی:
شبکه ملی داده‌های آزمایشگاه‌ها را در دسترس پژوهشگران و صنایع قرار می‌دهد

مجتبی نسب، دبیر شبکه آزمایشگاهی فناوری‌های راهبردی با تاکید بر اینکه در زمینه دسترسی پژوهشگران، صنایع و شرکت‌های دانش‌بنیان به تجهیزات و خدمات آزمایشگاهی، چالش‌های متنوعی وجود دارد، گفت: «یکی از مشکلات این است که اطلاعات دقیق، جامع و یکپارچه‌ای از همه آزمایشگاه‌ها و تجهیزات آنها در کشور وجود ندارد. همچنین هزینه خرید تجهیزات پیشرفته و تجهیز آزمایشگاه بسیار زیاد بوده، به‌ویژه خرید تجهیزات از خارج از کشور به‌دلیل تفاوت نرخ ارز و تحریم‌های وضع‌شده علیه ایران، هزینه تمام‌شده خرید دستگاه را چندبرابر می‌کند. در همین راستا اغلب خریدهای انجام‌شده با منابع دولتی براساس نیازسنجی دقیق ملی انجام نشده و درواقع توزیع جغرافیایی مناسبی در تجهیز بیشتر آزمایشگاه‌ها انجام نشده است.»
او افزود: «برخی مراکز دارای تجهیزات پیشرفته، از ارائه خدمات به متقاضیان سایر مراکز خودداری می‌کنند یا به‌دلیل تحریم‌های صورت‌گرفته، تعمیر بیشتر دستگاه‌های پیشرفته و تامین قطعات موردنیاز با مشکلاتی مواجهند. یکی دیگر از چالش‌های امروز ما در حوزه آزمایشگاهی این است که منابع کلان ملی تخصیص داده‌شده برای تامین نیازهای آزمایشگاهی کشور بین مراکز مختلف پخش می‌شود و این خرد شدن منابع، موجب کوچک یا ناقص بودن اغلب آزمایشگاه‌ها شده و کشور را از داشتن آزمایشگاه‌هایی در سطح جهانی بی‌بهره ساخته است.»
دبیر شبکه آزمایشگاهی فناوری‌های راهبردی به تاثیر راه‌اندازی شبکه‌هایی مانند شاعا و شبکه آزمایشگاهی معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری در راستای رفع چالش‌های این حوزه اشاره و تصریح کرد: «راه‌اندازی شبکه‌های آزمایشگاهی در کشور تا حد خوبی موجب تشکیل بانک‌های داده از اطلاعات آزمایشگاه‌ها و تجهیزات آنها در سطح کشور شده است. بیشتر سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که برای مدیریت منابع خود در زمینه نگهداری و تجهیز آزمایشگاه‌ها، لازم است ابتدا اطلاعات آنها را به‌صورت یکپارچه در اختیار داشته باشند و همین موضوع باعث ایجاد شبکه‌های آزمایشگاهی شده‌ است.»
نسب بیان داشت: «وزارت علوم که بیشترین آزمایشگاه‌های پژوهشی و آموزشی را در مراکز زیرمجموعه خود در سطح کشور دارد، برای این منظور، شبکه شاعا را ایجاد کرده است. سایر وزارتخانه‌ها نیز با استفاده از زیرساخت شبکه آزمایشگاهی فناوری‌های راهبردی معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری اطلاعات آزمایشگاه‌های تابعه خود را گردآوری و ساماندهی می‌کنند. دسترسی به اطلاعات موجب شده شبکه آزمایشگاهی بازوی کمکی مدیران در تصمیم‌گیری برای سیاستگذاری و هزینه‌کرد بهینه منابع خود در آزمایشگاه‌ها باشد و بتواند پژوهشگران و صنایع کشور را در یافتن خدمات موردنیاز خود در سراسر کشور راهنمایی کند.»
او درباره ایجاد شبکه ملی آزمایشگاهی از سوی وزارت علوم بیان داشت: «در وهله اول باید به این مساله توجه شود که این شبکه از سوی وزارت علوم ایجاد نمی‌شود، چراکه این وزارتخانه درحال‌حاضر مدیریت آزمایشگاه‌های خود را از طریق شبکه شاعا انجام می‌دهد. ایجاد شبکه ملی آزمایشگاهی که اخیرا به شورای‌عالی علوم پیشنهاد شده، شبکه‌ای با همراهی معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری، وزارت علوم، وزارت بهداشت، وزارت جهاد کشاورزی، دانشگاه آزاد و جهاد دانشگاهی و سایر سازمان‌هایی که بتوانند در این زمینه همکاری کنند، است. درنتیجه این همکاری، داده‌های آزمایشگاه‌های کشور در یک سامانه جامع با عنوان شبکه ملی آزمایشگاهی در دسترس پژوهشگران و صنایع قرار می‌گیرد.» دبیر شبکه آزمایشگاهی فناوری‌های راهبردی با بیان اینکه پیشنهاد ایجاد شبکه ملی در سال 1400 به شورای‌عالی انقلاب فرهنگی و در سال 1401 به شورای‌عالی علوم ارائه شده و درحال بررسی است، گفت: «امیدواریم با ایجاد این شبکه و شکل‌گیری جایگاه حاکمیتی آن در کشور، سیاستگذاری در حوزه آزمایشگاهی و مدیریت منابع کشور در تجهیز آزمایشگاه‌ها دقیق‌تر و بهینه‌تر انجام شود.» نسب به تاثیر شبکه‌سازی در ارائه بهتر خدمات آزمایشگاهی در کشور اشاره کرد و گفت: «در بازخوردهایی که ما از مشتریان آزمایشگاه‌ها دریافت می‌کنیم، موارد متعددی وجود دارد که بیان کرده‌اند به‌دلیل عدم اطلاع از وجود دستگاه موردنیازشان در شهر خود یا در یکی دیگر از مراکز کشور، خدمات را از سایر شهرها یا کشورها با هزینه‌های بیشتر دریافت کرده‌اند. خوشبختانه شبکه آزمایشگاهی توانسته است با گردآوری و یکپارچه‌سازی اطلاعات آزمایشگاه‌ها و توانمندی‌های آنها، دسترسی پژوهشگران و صنایع را به این خدمات تسهیل کند.»
او بیان داشت: «زمانی که یکی از مراکز کشور قصد خرید دستگاهی را دارد، با مشاوره شبکه آزمایشگاهی، تا حد امکان سعی می‌کند به جای خرید دستگاه، خدمات موردنیازش را از سایر مراکز عضو شبکه تامین کند یا دستگاهی را خریداری کند که یا نمونه مشابه در کشور ندارد یا تقاضا برای استفاده از خدمات آن، خرید آن را توجیه می‌کند. این موضوع نیز به مدیریت منابع مالی کشور و پرهیز از سرمایه‌گذاری‌های موازی، کمک جالب‌توجهی کرده است.»

مدیر امور آزمایشگاهی دانشگاه تربیت‌مدرس:
شبکه ملی زمینه استفاده  از تجهیزات جدید را برای همه فراهم می‌کند

مهدی عبداللهی، مدیر امور آزمایشگاهی دانشگاه تربیت‌مدرس در گفت‌وگو با «فرهیختگان» گفت: «اگر شبکه ملی آزمایشگاهی به معنای واقعی اتفاق بیفتد و بتواند حوزه ارائه خدمات آزمایشگاهی را به‌طور کامل پوشش دهد، قطعا ایده خوبی خواهد بود و می‌تواند بسیاری از نیازهای دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها در حوزه آزمایشگاهی را برطرف کند. یکی از مشکلات ما در حوزه آزمایشگاهی آن است که در طول این سال‌ها هر دانشگاهی به‌صورت جزیره‌ای برای خود آزمایشگاهی را ایجاد کرده و همین مساله باعث شده امروز نتواند به‌صورت ایده‌آل خدمات بهینه‌ای را که مدنظر است، به پژوهشگران دانشگاهی و پژوهشگاهی ارائه دهد. یعنی بخشی از پژوهشگران ما از اینکه دیگر مراکز آکادمیک چه تجهیزاتی را در اختیار دارند، اطلاعی ندارند و همین مساله حتی در روند کارهای تحقیقاتی هم اخلال ایجاد می‌کند.» او با تاکید بر اینکه تحقق شبکه ملی آزمایشگاهی درصورت حرکت درست می‌تواند به‌عنوان یک مسیر سراسری در کشور در این حوزه به شمار رود، افزود: «اگر وزارت علوم سیاست واحدی را در قبال این شبکه داشته باشد، طبیعتا در بحث بررسی عملکرد آزمایشگاه‌های مرکزی هم نقش تعیین‌کننده‌ای خواهد داشت، اما این منوط به حیطه اجراست و از الان نمی‌توان درباره آن نظر نهایی داشت. یعنی اگر بنا باشد براساس حضور آزمایشگاه‌‌ها در این شبکه حمایت‌های لازم از آزمایشگاه‌های مرکزی صورت بگیرد، می‌تواند در حوزه فعال شدن بیشتر این آزمایشگاه‌ها اثرگذار باشد.» مدیر امور آزمایشگاهی دانشگاه تربیت‌مدرس تصریح کرد: «یکی از مشکلات همه دانشگاه‌های کشور در حوزه آزمایشگاهی این است که عمده تجهیزات آزمایشگاهی‌شان قدیمی شده است. برخی مراکز آکادمیک توانسته‌اند طی یک دهه اخیر برخی تجهیزات را تا حدودی نوسازی کنند؛ بااین‌حال اگر شبکه ملی آزمایشگاهی ایجاد شود و دسترسی به همه تجهیزات اتفاق بیفتد، می‌توان مشکل قدیمی بودن تجهیزات را در برخی مراکز به نوعی حل کنیم. با راه‌اندازی این شبکه زمینه استفاده از تجهیزات جدید برای همه پژوهشگران فراهم می‌شود و دیگر نیاز نیست همه دانشگاه‌ها تمام تجهیزات را برای رشته‌های مختلف داشته باشند.» عبداللهی به موازی‌کاری اقدام وزارت علوم با معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری اشاره کرده و اظهار داشت: «به نظرم اگر شبکه ملی راهبردی معاونت علمی با شبکه ملی آزمایشگاه‌ها ادغام شود و به‌صورت یک شبکه واحد به ارائه خدمات بپردازد، قطعا اثرگذاری بیشتری خواهد داشت و دیگر با یک شبکه ملی در این حوزه روبه‌رو هستیم.» او به مشکلات موجود در حوزه آزمایشگاهی اشاره و خاطرنشان کرد: «مشکلات ما از دانشگاه‌هایی مانند تهران و امیرکبیر به‌مراتب بیشتر است؛ چراکه آنها آزمایشگاه‌های مرکزی خود را ایجاد کرده و خدمات نسبتا قابل‌قبولی را ارائه می‌دهند اما ما هنوز در ابتدای این مسیر هستیم. یکی از چالش‌های ما هم نبود سامانه‌هایی است که بتواند با خارج از دانشگاه ارتباط گرفته و خدمات ارائه دهد.»

عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران:
راه‌اندازی شبکه ملی آزمایشگاهی کمکی به وضعیت فعلی نخواهد کرد

سیدفرشید چینی، عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران با انتقاد از راه‌اندازی شبکه جدیدی در حوزه آزمایشگاه‌های کشور، گفت: «بعید می‌دانم راه‌اندازی شبکه ملی آزمایشگاهی کارایی چندانی در حیطه تعریف‌شده داشته باشد. ما امروز چندین شبکه در این زمینه راه‌اندازی کرده‌ایم که ازجمله آن می‌توان به شاعا و شبکه آزمایشگاهی فناوری‌های راهبردی اشاره کرد. همچنین برخی دانشگاه‌ها نیز خودشان شبکه‌های مختص خود را ایجاد کرده‌اند، ازاین‌رو معتقدم تصمیم برای راه‌اندازی شبکه جدید چندان کارگشا نخواهد بود.» او ادامه داد: «امروز عمده پژوهشگران ترجیح می‌دهند از شبکه آزمایشگاهی فناوری‌های راهبردی استفاده کنند که دلیلش نیز حمایت‌های قابل‌قبول معاونت علمی و فناوری است. در چنین شرایطی نمی‌دانم تاسیس شبکه جدید در کنار پتانسیل‌های فعلی چه کمکی می‌کند. معتقدم اگر به جای چنین اقداماتی، تلاش‌ها به حمایت‌های بیشتر از همان ظرفیت‌های قبلی معطوف شده و سعی شود خدمات آزمایشگاهی در وضعیت مطلوب ارائه شود، نتیجه بهتری را شاهد خواهیم بود.»

مدیر مرکز خدمات آزمایشگاهی دانشگاه صنعتی‌شریف:
برای رفع چالش‌های موجود نیاز به تعریف شبکه جدید نیست

نعیمه ناصری، مدیر مرکز خدمات آزمایشگاهی دانشگاه صنعتی‌شریف گفت: «معتقدم به جای اینکه بخواهیم شبکه جدیدی را در حوزه آزمایشگاهی کشور راه‌اندازی کنیم، مسئولان وزارت علوم باید تلاش کنند اگر کمبودی در شبکه‌های فعلی وجود دارد برطرف کنند. امروز شبکه فناوری‌های راهبردی معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری در این حوزه به‌خوبی کار می‌کند، هرچند طبیعی است کمبودهایی هم داشته باشد و بهتر است وزارت علوم تلاش کند این مشکلات را برطرف کند. یعنی بهتر است در سطح وزارت و معاونت علمی تفاهمنامه‌ای صورت بگیرد تا اگر بناست وزارت علوم امتیازی برای استفاده از آزمایشگاه به پژوهشگران بدهد، بهتر است آن را از طریق شبکه راهبردی اعطا کند.» او با تاکید بر اینکه ما امروز شبکه فناوری راهبردی معاونت علمی را داریم که چند هزار عضو هم دارد، اظهار داشت: «قطعا زمانی که وزارت علوم تصمیم به راه‌اندازی شاعا گرفت، به دلیل چالش‌هایی بود که شبکه راهبردی داشت، اما معتقدم اگر در بخشی با نواقصی روبه‌رو هستیم، به جای اینکه برویم از ابتدا شبکه جدید راه‌اندازی کنیم، بهتر است مشکلات را حل کنیم. از این طریق پژوهشگران با شبکه‌های متعدد روبه‌رو نمی‌شوند و همین کار را به مراتب آسان‌تر می‌کند. موضوع دیگر اینکه امروز همه آزمایشگاه‌ها عضو شبکه فناوری‌های راهبردی هستند.»   مدیر مرکز خدمات آزمایشگاهی دانشگاه صنعتی شریف ادامه داد: «از نظر عملیاتی قطعا شبکه فناوری‌های راهبردی از مابقی شبکه‌ها جلوتر است، اما در وزارتخانه گرنت‌های کلان وجود دارد و اگر بودجه‌ای نیز برای آزمایشگاه‌مان دریافت کرده‌ایم، تنها از طریق شاعا بوده است و در شبکه ملی راهبردی تنها تخفیف‌هایی برای مصرف‌کنندگان وجود دارد، در چنین شرایطی بهتر است به جای اینکه باز هم به سمت تولید شبکه جدید برویم، این دو شبکه موجود را به یکدیگر متصل کنیم. طبیعتا عضویت در شبکه‌های مختلف باعث سردرگمی مصرف‌کنندگان و خدمات‌دهندگان می‌شود.»  ناصری بیان داشت: «شبکه ملی آزمایشگاهی اگر بنا باشد موازی شبکه فناوری‌های راهبردی حرکت کند مشکلی را حل نمی‌کند. اصلا فرض را بر این بگیریم که همه آزمایشگاه‌ها هم عضو آن شوند و به صورت آنلاین هم وضعیت ارائه خدمات، تخفیفات، چگونگی استفاده از تجهیزات و... را هم به نمایش بگذارند، اما مساله این است که همه این مولفه‌ها را امروز در شبکه فناوری‌های راهبردی در دسترس داریم و نیاز نیست هزینه دیگری برای راه‌اندازی یک شبکه جدید انجام دهیم. همچنین اگر کمبودی در شبکه راهبردی وجود دارد، می‌توان آن را حل کرد؛ یعنی حتی بخشی را برای ارزیابی عملکرد آزمایشگاه‌های مرکزی در نظر گرفت تا بودجه‌ها را براساس نحوه عملکرد اختصاص دهیم.»  او خاطرنشان کرد: «یکی از مشکلات این است که تصور می‌شود برای رفع چالش‌ها باید از ابتدا مسیر جدیدی را طی کنیم، درحالی که این کار تنها زمان‌بر و نیاز به صرف هزینه‌های جدید دارد، اما استفاده از همین بسترهای موجود و رفع کاستی‌های آنها، می‌تواند در زمان کمتری به ‌اصلاح شرایط موجود منجر شود.»

مدیر امور آزمایشگاه‌های دانشگاه شهید چمران اهواز:
باید استاندارد 1705 در شبکه ملی آزمایشگاهی اجباری شود

یوسف تمثیلیان، مدیر امور آزمایشگاه‌های دانشگاه شهید چمران اهواز با بیان اینکه بزرگ‌ترین چالشی که در بحث آزمایشگاه‌ها و به‌خصوص درباره تجهیزات وجود دارد، مدیریت غیریکپارچه است، گفت: «مدیریت این بخش به صورت جزیره‌ای دنبال می‌شود، یعنی اگر از دهه 80 تا امروز را نگاه کنید باتوجه به بودجه‌هایی که به دانشگاه تزریق شده، می‌بینیم اگر از سمت هیات‌علمی درخواستی داده می‌شد، پس از بررسی دانشگاه اقدام به تجهیز موردنظر می‌کرد، این مساله تا جایی جلو رفت که دستگاه‌های زیادی خریداری شده است. از سوی دیگر به دلیل طولانی شدن پروسه خرید، برخی از اعضای هیات‌علمی به‌طور کلی از درخواست‌شان منصرف می‌شدند و زمانی دستگاه به دانشگاه می‌رسید که عملا کارایی خاصی نداشت.»  او ادامه داد: «در پروسه اداری که در دانشگاه‌ها وجود دارد دستگاه‌های زیادی یا بلااستفاده هستند و از آنجایی که دستگاه‌های آزمایشگاهی به این دلیل که الکترونیکی هستند عملا اگر یک سال بلا‌استفاده بمانند به معنی آن است که از رده خارج شده و کارایی‌شان را از دست داده‌اند. متاسفانه گاهی می‌بینیم که از برندی چندین دستگاه خریداری می‌شود که عملا فایده‌ای برای دانشگاه ندارد. با این حال در دو سه سال اخیر و در دانشگاه‌های پیشرفته‌تر مثل شریف از سال 93 یکپارچه بودن مدیریت آزمایشگاه‌ها در دستورکار قرار گرفت و این مهم در دانشگاه خودمان نیز از سال 1398 آغاز شد.»  مدیر امور آزمایشگاه‌های دانشگاه شهید چمران اهواز با تاکید بر اینکه تمامی دستگاه‌ها در این طرح یکپارچه شده و براساس مدیریت واحد لیست اموال، تحقیقات بازار و... خریداری می‌شوند، افزود: «مسلما اگر چنین روالی دیده شود قطعا دستگاهی که برای آزمایشگاه خریداری می‌شود، بلااستفاده نخواهد ماند. معتقدم بزرگ‌ترین چالشی که درحال حاضر در دانشگاه‌ها با آن درگیر هستیم بحث عدم استفاده دستگاه‌هاست. در بسیاری از استان‌های ما مخصوصا استان خوزستان صنایعی وجود دارد که نیاز به آزمایشگاه و آزمون‌هایی دارند که مراکزی مثل دانشگاه نمی‌تواند پاسخگوی آن باشد اما از سمت دیگر دانشگاه دستگاه‌هایی دارند که بازار خاصی ندارد.»  تمثیلیان اظهار داشت: «چالش دیگری که وجود دارد  HSDاست که متاسفانه اصلا در بحث آزمایشگاه‌ها جدی گرفته نمی‌شود، همچنین نبود روند استاندارد مدیریتی را باید به‌عنوان چالش دیگری مطرح کرد. در دنیا برای آزمایشگاه‌ها بالاترین استانداردی که وجود دارد استاندارد 1705 است که سیستم مدیریت کیفیت را دربر می‌گیرد و کل این استاندارد نیز در یک جمله خلاصه می‌شود به این مفهوم که اگر نمونه‌ای که در آزمایشگاه انجام می‌شود و در آزمایشگاه کشور دیگری نیز انجام شود باید یک نتیجه داشته باشد. متاسفانه آزمایشگاه‌های ما این استانداردها را ندارند اما باید بگویم که اجرایی‌سازی استاندارد 1705 را در آزمایشگاه‌هایمان انجام دادیم و به عملکرد خوبی هم رسیده‌ایم.»  مدیر امور آزمایشگاه‌های دانشگاه شهید چمران اهواز به راه‌اندازی شبکه ملی آزمایشگاهی اشاره و بیان داشت: «این مهم بسیار اتفاق خوبی است و وقتی اسم آن را می‌شنویم که شبکه ملی وجود خواهد داشت که حتی یک مورچه در آزمایشگاه وجود داشته باشد ما از آن خبردار می‌شویم، خوشحال شدم، اما باید دید در اجرا چطور پیش خواهد رفت. ما ایده‌های این‌چنینی را قبلا داشتیم. شبکه راهبردی، شبکه ستاد نانو و شاعا به این صورت است اما زمانی که در بروکراسی اداری می‌افتد درست انجام نمی‌شود.»  او به عملکرد شبکه شاعا اشاره کرد و گفت: «شبکه شاعا از مدیریت خواست که تمامی تجهیزات های تک آزمایشگاه را معرفی کند. ما عملا باید نامه‌ای برای گرفتن لیست به دانشکده‌ها بدهیم اما لیست کامل اموال را در اختیار ما نمی‌گذاشتند و ما ناچار بودیم همان اطلاعاتی که در اختیار داریم را برای شبکه ارائه دهیم. این نقصی است که به شبکه شاعا وارد است. از سمت وزارت علوم نیز سامانه بسیار ساده‌ای درنظر گرفته شده بود که بسیاری از اطلاعات با هم لینک نبودند و ارتباطی نداشتند و همین مشکلات باعث شد تا سامانه شاعا عملا نتواند کارایی چندانی داشته باشد.»  تمثیلیان خاطرنشان کرد:  «معتقدم اگر استانداردی مثل 1705 با ایجاد شبکه ملی آزمایشگاهی اجباری شود، می‌توان انتظار اتفاقات بزرگ را در حوزه آزمایشگاهی داشت. به‌طور مثال با ایجاد این استاندارد در دانشگاه چمران ما توانستیم به درآمد 7 میلیارد تومانی برسیم و این نشان از اهمیت الزام آزمایشگاه‌ها برای اجرای این استاندارد است.»

معاون پژوهشی دانشکده شیمی تبریز:
شبکه ملی آزمایشگاهی باید فکری برای تعمیر و تجهیز و تامین قطعات داشته باشد

محمود زارعی، معاون پژوهشی دانشکده شیمی تبریز گفت: «ما مشکل بزرگی که در بحث آزمایشگاه‌ها و دستگاه‌ها داریم این است که از سالیان سال تجهیزات زیادی در دانشگاه‌ها خریداری شده اما به دلیل مدیریت غیرمتمرکز، بین آزمایشگاه‌های مختلف پخش و بعضا به‌صورت انحصاری استفاده شده است. از طرف دیگر نیز بحث نگهداری و تعمیرات آن بسیار سخت است و درحال حاضر ما با گورستانی از دستگاه‌ها روبه‌رو هستیم که یا غیرفعال و نیمه‌فعال هستند و امکانات بسیار زیادی را هدر داده‌ایم، چالش‌های این حوزه باعث شد تا مقوله آزمایشگاه‌های مرکزی به میان آمد تا از این طریق دستگاه‌های جدید که خریداری می‌شود مخصوصا دستگاه‌های گران‌قیمت و‌ های‌تک که هزینه بالایی دارند در این آزمایشگاه‌ها مستقر شود تا دانشگاه بتواند هزینه‌های سرویس و تعمیر آن را تقبل کند.»  او با اشاره به شبکه راهبردی معاونت علمی ریاست‌جمهوری بیان داشت: «شبکه راهبردی که توسط معاونت علمی ریاست‌جمهوری راه‌اندازی شد بسیار خوب توانست پاسخگوی برخی نیازها باشد و اکثر آزمایشگاه‌‌های دولتی و خصوصی در این شبکه عضو شدند. همچنین از طریق سایت نیز امکانات بسیار خوبی در اختیار همه قرار داده بود و تخفیف‌های خوبی در راستای توسعه آزمایشگاه‌‌ها به اساتید و دانشجویان، شرکت‌های دانش‌بنیان و سازمان‌های مختلف ارائه می‌شود و معتقدم این شبکه طرح بسیار موفقی بوده است.»  معاون پژوهشی دانشکده شیمی تبریز تصریح کرد: «سامانه شاعا نیز خوب بود اما شبکه راهبردی جلوتر و توسعه‌یافته‌تر بود. اما متولی اصلی شبکه ملی هم شبکه شاعا و دفتر تجهیزات وزارت علوم است که اگر توسعه پیدا کند و شبکه را به خوبی راه‌اندازی کنند؛ در بحث تعمیر و تجهیزات نیز بتوانند شبکه‌ای درست کند، قطعا موفق خواهد بود. مشکل عمده‌ای که در آزمایشگاه‌ها وجود دارد بحث تعمیر و تجهیز دستگاه‌ها است. دستگاه‌های خوبی خریداری می‌شود اما به دلیل تعمیر و تجهیز نادرست و اینکه درحال حاضر این صنایع انحصاری نیز شده است، نمایندگی خوبی در کشور حضور ندارد و اکثر دستگاه‌ها از کانال‌هایی به کشور وارد می‌شود که شرکت‌های مختلف می‌آورند. یعنی اگر با دستگاه‌ها به مشکل بخوریم تعمیرکار خوبی در دسترس نداریم و قطعات یدکی در اختیار نداریم و اگر دستگاهی خراب شود باید یک سال منتظر بمانیم تا قطعه از خارج ثبت سفارش شود و به ایران آورده شود و این بسیار لطمه‌زده است.»  زارعی توصیه‌ای برای کارآمدی شبکه ملی آزمایشگاهی کرد و گفت: «اگر در شبکه ملی بحث تعمیر و تجهیز دیده شود و به نگهداری دستگاه‌ها نیز اهمیت دهند باتوجه به اینکه در شبکه راهبردی نیز به آن توجهی نشده است بسیار تاثیرگذار خواهد بود. در این راستا باید تعمیرکاران خوب را شناسایی کنند و گردهم بیاورند، شرکت‌های تعمیرکار خوب را عضو کنند و درنهایت به دانشگاه‌ها و آزمایشگاه‌های مختلف معرفی کنند تا از خدمات آن استفاده کنیم، کار بزرگی انجام می‌گیرد. درحال حاضر در این بحث خلأ بزرگی وجود دارد؛ چراکه تعمیرکاران یا خبره نیستند یا صرفا به تعمیرات جزئی بسنده می‌کنند. در چنین شرایطی اگر شبکه بتواند این مشکلات را پوشش دهد که بحث تامین قطعات و تعمیر و نگهداری آن در اولویت است، گام بزرگی خواهد بود.»