آسیه فروردین، پژوهشگر: داده‌های شرکت ملی گاز نشان می‌دهد، ساکنان مناطق ۱، ۲ و ۳ تهران بیشترین میزان مصرف گاز را به خود اختصاص داده‌اند. در شرایطی که با شروع تابستان، خوشبختانه هنوز با خاموشی مستمر برق خانگی مواجه نیستیم و توزیع و مصرف برق، مدیریت شده پیش می‌رود، سرودن جیک‌جیک مستانه برای گاز زمستانه، تحمل ماه‌های سرد امسال را به دلیل احتمال ناترازی تولید و مصرف گاز، دشوارتر از گذشته می‌سازد. از این‌رو، تسریع در ارائه الگو و آیین‌نامه اصلاح تعرفه گاز در تصمیم‌گیری تابستانه، به ویژه در حوزه مشترکان پرمصرف، با توجه به شرایط اقلیمی کشور که در قانون بودجه 1401 نیز بر آن تاکید شده یک ضرورت است و تعلل در آن جایز نیست.

پرده اول: آذر 1400
آذرماه سال گذشته، با اتخاذ تصمیم کبری دولت سیزدهم در زمینه الگوی مصرف گاز، تعرفه قبلی گاز خانگی، اصلاح و جزییات تعرفه جدید و رشد چهار برابری قبض گاز مشترکان پرمصرف یا بدمصرف منتشر شد. بر این اساس، بعد از حدود 6 سال ثابت ماندن تعرفه گاز، بالاخره با ابلاغ آیین‌نامه اجرایی تعیین تعرفه‌های مصارف گاز در دوره سرما در سال 1400 توسط معاون اول رئیس‌جمهوری، از ابتدای آذرماه 1400، اعمال نرخ جدید تعرفه‌های مصارف خانگی، الزامی شد. همچنین ماه‌های سرد سال از 16 آبان تا 31 فروردین سال بعد و ماه‌های گرم از اول اردیبهشت تا 15 آبان هر سال تعیین شد. این اصلاح تعرفه، از سوی هیات‌وزیران در جلسه 26 آبان 1400، به پیشنهاد مشترک وزارتخانه‌های نفت و نیرو به استناد بند(ی) تبصره 8 ماده واحده قانون بودجه سال 1400 کل کشور در قالب آیین‌نامه اجرایی مربوط به تعیین تعرفه‌های مصارف گاز در دوره سرما سال 1400، به تصویب رسید.

شاخص‌های مهم: از پله تا اقلیم
برای تعیین و محاسبه تعرفه گاز و اصلاح قیمت‌ها، دو شاخص بیش از دیگر متغیرها، تاثیرگذارند: پله و اقلیم. پله‌های مصرفی در بخش خانگی، از یک تا 12(از کم‌مصرف‌ترین تا پرمصرف‌ترین) و اقلیم‌های از یک تا 5(سردترین تا گرم‌ترین مناطق) را شامل می‌شود. هرچه پله‌های مصرفی به سمت 12 و هرچه اقلیم‌ها به سمت 5 پیش بروند، قیمت گاز مصرفی افزایش پیدا می‌کند. طبق مصوبه سال 1400، در جدول 12 پلکانی تعرفه گاز بخش خانگی، از پله 4 تا 12، هر پله 40 درصد به مبلغ گاز اضافه می‌شود. مبلغ هر مترمکعب گاز در پله اول، 414 ریال(41.4 تومان) و در پله 12 یا آخر، 19 هزار و 959 ریال (حدود 1996 تومان) است. با این مصوبه، تعرفه گاز برای 3 پله اول در 5 اقلیم، نسبت به قبل تغییری نکرده اما از پله چهارم تا دوازدهم، رشد 8 تا 300 درصدی داشته است.
عامل تعیین‌کننده دیگر، غیر از پله‌های مصرف در بخش خانگی، تعرفه‌بندی و سنجش کم‌مصرف یا پرمصرف‌ها بر اساس اقلیم است. بر این اساس مناطق سردسیر کشور مانند برخی استان‌های غرب یا شمال‌شرقی که مصرف گاز بالاتری در ماه‌های سرد دارند، در اقلیم یک قرار می‌گیرند و تا 300 مترمکعب مصرف، در پله اول محسوب می‌شوند اما مناطق گرمسیر مانند برخی استان‌های جنوب کشور، در اقلیم 5 قرار می‌گیرند و تا 75 مترمکعب مصرف، در پله اول قرار می‌گیرند. برای اقلیم یک، مازاد بر 1300 مترمعکب مصرف، جزء پله 12 است و برای اقلیم 5، مازاد بر 1050 مترمکعب مصرف، در پله 12 قرار می‌گیرد.  
براساس بند(ک) تبصره 15 قانون بودجه سال 1401، وزارتخانه‌های نفت و نیرو موظفند تعرفه آب، برق و گاز مشترکان را به‌گونه‌ای اصلاح کنند تا با رعایت مناطق جغرافیایی کشور، تعرفه مشترکان کم‌مصرف و خانوار‌های محروم تحت پوشش کمیته امداد و سازمان بهزیستی برابر صفر، مشترکان تا الگوی مصرف به‌ صورت یارانه‌ای، مشترکان پرمصرف بالاتر از الگوی مصرف به‌ صورت غیریارانه‌ای و براساس الگوی افزایش پلکانی، تعیین شود. با این اتفاق، انتظار می‌رفت تغییر تعرفه‌ها از خردادماه امسال ابلاغ شود.
به گفته جواد اوجی، وزیر نفت، آنچه در سال قبل، درخصوص تعرفه گاز ابلاغ شده، بخشی از طرح الگوی مصرف بوده و ادامه آن به امسال منتقل شده است. دلیل این امر، جلوگیری از «تکانه‌های اقتصادی» عنوان شده است. اکنون بر اساس قانون بودجه 1401، تعرفه گاز مشترکان پرمصرف، برای بهینه‌سازی مصرف گاز باید «بدون یارانه» باشد. وزیر نفت از تعیین تکلیف طرح الگوی مصرف گاز، توسط هیات‌دولت، «به زودی» خبر داده است.

میزان مصرف: از کم‌مصرف‌ها تا پرمصرف‌ها
میزان مصرف گاز در ایران حدودا معادل 12 کشور ثروتمند اروپایی است(یکی از دلایل آن پرمصرفی و بدمصرفی و دلیل دیگر، عدم تنوع سبد انرژی مصرفی ایران و تمرکز بی‌برنامه بر روی گاز است) و در ماه‌های سرد سال مانند دی‌ماه سال گذشته، به 560 تا 570 میلیون مترمکعب یعنی 70 درصد مجموع گاز تولیدی کشور رسید. بر اساس آمار شرکت ملی گاز ایران، از نظر واحد مصرف، حدود 76 درصد مشترکان گاز خانگی، در پله‌های یک تا 3(کم‌مصرف‌ها) قرار دارند، حدود 20 درصد، جزء پله‌های 4 تا 6(متوسط مصرف‌ها یا مطابق الگوی مصرف) هستند و حدود 4 درصد در پله‌های 7 تا 12(پرمصرف‌ها) قرار می‌گیرند. همچنین مقایسه سال‌های 1399 تا 1400 از نظر واحد مصرف گاز نشان می‌دهد کم‌مصرف‌ها(پله یک تا 3) در سال 1400 نسبت به 1399، حدود 3 دهم درصد کاهش یافته‌اند اما در مقابل، متوسط مصرف‌ها(پله‌های 4 تا 6) در همین مدت زمان، حدود 1.1 درصد افزایش یافته‌اند و در نهایت، پرمصرف‌ها(پله‌های 7 تا 12)، حدود هشت دهم درصد کاهش یافته‌اند. از این منظر، بیشترین تغییرات در بخش متوسط مصرف یا همان الگوی مصرف رخ داده است. علاوه‌براین، از نظر جمعیت کشور، کم‌مصرف‌های گاز خانگی، حدود 50 درصد، متوسط‌مصرف‌ها حدود 40 درصد و پرمصرف‌ها حدود 10 درصد را شامل می‌شوند که در این میان، جمعیت پرمصرف‌ها در سال 1400 نسبت به 1399، حدود 2 درصد کاهش و جمعیت متوسط مصرف‌ها و کم‌مصرف‌ها، هرکدام حدود یک درصد افزایش یافته‌اند.

60 درصد پرمصرف‌ها ساکن 3 منطقه شمال شهر
نکته قابل‌توجهی که درخصوص پرمصرفان وجود دارد، سطح رفاهی این دسته است. بررسی رفاهی مشترکین پرمصرف (پله‌های 8 تا 12) در فصل سرد در شهر تهران نشان می‌دهد که بیش از 90 درصد از آنها در مناطق مرفه تهران ساکن هستند. به طور مشخص سهم مناطق یک تا 3 شهری تهران(به‌عنوان مناطقی که گران‌ترین هزینه هر مترمربع مسکن را دارند) به‌تنهایی بالغ بر 66 درصد است. این مهم نشان‌دهنده آن است که عمده پرمصرفان در مناطق مرفه ساکن هستند. از طرف دیگر، بررسی‌ها نشان می‌دهد که الگوی مصرف در مرفهین، بسیار پرمصرف‌تر از سایر دسته‌های جامعه است. در تهران، بررسی توزیع مصرف مشترکین مناطق یک تا 3 نشان می‌دهد که 10 درصد از کل مشترکین در این مناطق در پله‌های 8 تا 12 قرار گرفته‌اند. حال ‌آنکه برای مناطق میانی(10تا 12) و مناطق پایینی(18 تا 20) تهران، عدد یک درصد به ثبت رسیده است. در مقایسه‌ای دیگر در شهر مشهد، بررسی توزیع مشترکین نشان می‌دهد که در مناطق مرفه، بیش از 13 درصد از مشترکان، پرمصرف هستند، حال ‌آنکه در مناطق ضعیف این مقدار صرفا 2 درصد است. بدین ترتیب مشخص می‌شود که الگوی مصرف گاز طبیعی در مرفهین جامعه، بسیار پرمصرف‌تر از سایر اقشار جامعه است؛ یا به عبارت دقیق‌تر، مرفهان پرمصرف‌تر از سایر اقشار جامعه هستند.

تاثیر تعرفه‌های جدید بر کاهش مصرف گاز
موضوع مهم دیگر، میزان تاثیر تعرفه‌های جدید گاز بر الگوی مصرف است. بسیاری مواقع، شواهد نشان می‌دهد با افزایش حتی چند برابری قیمت یک کالا، محصول یا خدمت، میزان مصرف خصوصا توسط قشر مرفه، تغییر چندانی نمی‌کند، چون به دلیل درآمد بالا تاثیر زیادی بر هزینه‌های زندگی آنها نمی‌گذارد و همین موضوع، موجب شکست طرح‌هایی مانند الگوی مصرف با وجود افزایش تعرفه‌ها می‌شود. اکنون سوال این است که با توجه به دامنه گسترده پرمصرف‌های گاز از اقشار غنی تا متوسط و پایین درآمدی، آیا این موضوع درباره اصلاح تعرفه گاز هم صادق است؟ اظهارات سیدجلال نورموسوی، مدیر هماهنگی امور گازرسانی شرکت ملی گاز ایران، بیانگر تاثیرگذاری افزایش قیمت‌ها بر کاهش مصرف است. به گفته وی، بعد از افزایش تعرفه گاز در آذرماه سال گذشته، مصرف مشترکان پرمصرف سال 1399(پله‌های 7 به بالا)، حدود یک درصد کاهش داشته است و حدود 25 درصد پرمصرف‌ها به خاطر اصلاح تعرفه گاز خانگی مجبور به رعایت الگوی مصرف شده‌اند. جدول سوم، بیانگر میزان مصرف گاز(براساس واحد مصرف و جمعیت) از کم‌مصرف‌ها تا پرمصرف‌ها و نیز مقایسه مصرف گاز در سال 1400(بعد از افزایش تعرفه)، نسبت به سال 1399 است.

فردا شاید دیر شود
اکنون، موعد تصمیم درباره طرح الگوی مصرف گاز در سال 1401 بر اساس قانون بودجه به ویژه تشویق کم‌مصرف‌ها و آزادسازی تعرفه برای پرمصرف‌ها در جهت عدالت یارانه‌ای است. سال گذشته، با توجه به اینکه ماه‌های آغازین شروع به کار دولت سیزدهم بود، تعرفه‌های جدید، آبان‌ماه تصویب، آذرماه اجرا و ادامه آن به سال جاری، موکول شد. حالا که قانون بودجه 1401، در 9 فروردین امسال، ابلاغ و مقرر شده دو ماه بعد از آن، طرح الگوی مصرف گاز ارائه شود و از آنجا که 16 آبان، آغاز روز و ماه سرد سال تعیین شده، انتظار می‌رود دولتمردان، طرح الگوی مصرف گاز را در همین ابتدای تابستان، تعیین‌تکلیف و هرچه زودتر، نتیجه را ابلاغ کنند. برای مدیریت بحران مصرف و پیشگیری از ناترازی گاز در سرمای پاییز و زمستان، تعابیری مانند «به‌زودی» مناسب نیست. وقت، مانند انرژی، طلاست. این بازی، وقت اضافه ندارد و دقیقه 90، زمان تصمیم‌گیری نیست. همین الان، دقیقه 90 است! فردا، امروز است!

مصرف گاز یک پرمصرف به‌اندازه 67 خانوار
1- شواهد و قرائن نشان می‌دهد پرمصرفان عمدتا از قشر مرفه جامعه هستند. طبق داده‌های شرکت ملی گاز، مصرف چهارماهه پایانی سال1399 برای پرمصرف‌ترین مشترکان گاز خانگی استان تهران نشان می‌دهد تقریبا همه مشترکان در مناطق مرفه استان تهران اعم از لواسان، مناطق شمالی (1 تا 3) شهر تهران و سایر مناطق تفریحی ویلانشین استان تهران ساکن هستند. بالاترین مصرف در این دوره، متعلق به یک مشترک ساکن در لواسان است که در فصل سرد به‌صورت ماهانه 13500مترمکعب گاز مصرف کرده است. رتبه‌های 2 تا 5 نیز به‌ترتیب دراختیار مشترکانی در مناطق سعادت‌آباد، یوسف‌آباد، زعفرانیه و فرمانیه است. مصرف این مشترکان در این دوره چهارماهه به‌ترتیب برابر با 12750، 12750، 11000 و 10500مترمکعب بوده است. این مشترکان هرکدام به‌ترتیب به‌صورت ماهانه به‌اندازه 67، 64، 64، 55 و 53 خانوار عادی مصرف گاز داشته‌اند. این یعنی یک خانوار پرمصرف در منطقه مرفه به‌اندازه 67خانوار عادی از گاز استفاده داشته است. به بیان دیگر، مشترک پرمصرف لواسان‌نشین باید در خانه خود بین 50 تا 60بخاری کار گذاشته باشد تا به چنین حدی از مصرف برسد که پرواضح است چنین مساله‌ای قابل تصور نیست.
2- مشاهدات نشان می‌دهد پرمصرف‌های مرفه، بخش قابل‌توجهی از انرژی گاز را در مصارف نامتعارفی همچون استخرهای گرم (و گاهی روباز در فصل سرد زیر برف)، سونا، جکوزی، شومینه، مشعل‌های تزئینی، گرمایش سطح زیربنای بلااستفاده وسیع، بالکن‌های گرم، لوازم پخت‌وپز گازی نامتعارف و امثالهم استفاده می‌کنند. در مقایسه‌ای دیگر، 65مشترک پرمصرف‌ گاز در تهران، سرانه مصرف 7000مترمکعبی را در ماه به ثبت رسانده‌اند که برابر با مصرف 35مشترک عادی در شهر تهران است. همچنین کل مشترکان حاضر در پله12 مصرف در شهر تهران نیز سرانه مصرف ماهانه 1550مترمکعب را ثبت کرده‌اند که حدودا 8برابر بیشتر از مشترکان عادی تهران است.
3- برخلاف کشورهای دیگر، در ایران سیستم یارانه‌ای حوزه انرژی سبب شده پرمصرفان نه‌تنها جریمه نشوند، که به‌واسطه مصرف بسیار زیادشان از تشویق دولت درقالب یارانه پنهان نیز بهره‌مند شوند. محاسبات نشان‌دهنده آن است که این یارانه دریافتی توسط مرفهان پرمصرف بسیار بیشتر از مشترکان عادی و کم‌مصرف جامعه است. به‌صورت میانگین، مشترکانی که در آخرین پله مصرف (پله12) قرار دارند، به‌صورت ماهانه بیش از 6.5میلیون‌تومان یارانه دریافت می‌کنند، حال آنکه کم‌مصرف‌ترین مشترکان کشور (که 20درصد مشترکان هستند و در پله یک قرار دارند)، صرفا سهمی 600هزارتومانی از آن دارند. یعنی پرمصرفان مرفه به‌صورت میانگین 11برابر بیشتر از کم‌مصرفان عادی یارانه گاز دریافت می‌کنند. در مثال‌های فوق‌الذکر، 5مشترک پرمصرف استان تهران به‌ترتیب یارانه‌هایی برابر با 42، 40، 40، 35 و 33میلیون‌تومان در ماه دریافت می‌کنند که این عدد بسیاربسیار بالایی است. این مقادیر 55 تا 70برابر بیشتر از میانگین یارانه اعطایی به مشترکان کم‌مصرف (پله1) گاز خانگی است.

در این رابطه بیشتر بخوانید:
اصلاح پلکانی‌آری، شوک‌درمانی نه (لینک)
46 درصد مصرف آب تهران مربوط به 2 منطقه شمالی (لینک)