ندا اظهری، مترجم: دانشگاه‌های دنیا چندسالی است که از تک‌رشته‌بودن فاصله گرفته و به سمت‌وسویی سوق پیدا کرده‌اند که دانشجویان بتوانند در قالب رشته‌های میان‌رشته‌ای، در رشته‌های ترکیبی مشغول تحصیل شوند و با توجه به پیشرفت فناوری‌های مختلف، این رشته‌های ترکیبی بهتر می‌توانند پاسخگوی بسیاری از تقاضاهای بشر امروز باشند. این رویکرد مفهومی تازه در ایران محسوب می‌شود و تنها چندسالی از عمر آن در دانشگاه‌های کشور می‌گذرد. اما در همین بازه زمانی، عملکرد خوبی داشته و فارغ‌التحصیلان رشته‌های میان‌رشته‌ای به‌خوبی توانسته‌اند در عرصه‌های مختلف پژوهشی، فناوری و تولیدی موفق عمل کنند. بسیاری از ابداعات و اختراعاتی که در سال‌های اخیر به سرانجام و تجاری‌سازی رسیده‌اند حاصل کار فارغ‌التحصیلان همین رشته‌های ترکیبی و ادغامی هستند.
چندسالی بیشتر از ظهور رشته‌‌های میان‌رشته‌ای در دنیا نمی‌گذرد. مفهومی که متشکل از ترکیب دو رشته با یکدیگر و تخصص دانشجویان و فارغ‌التحصیلان در دو رشته مختلف است که بسیار هم کاربردی است و بسته به نیاز جامعه امروز بشر، خیلی توانسته به برآورده‌شدن بسیاری از نیازمندی‌های حال‌حاضر کمک کند. یکی از معروف‌ترین رشته‌های میان‌رشته‌ای در دانشگاه‌های دنیا که امروزه به یکی از برترین رشته‌های تحصیلی دانشگاهی تبدیل شده، رشته مهندسی پزشکی است که دانشجویان در کنار مباحث پزشکی، با اصول مهندسی موردنیاز در رشته خود نیز آشنا می‌شوند. دانشجویان در این رشته با استفاده از مباحث مهندسی به تولید تجهیزات و دستگاه‌های مرتبط با پزشکی برای رفع نیاز بیماران مختلف اقدام می‌کنند و به‌عبارتی برای تولید چنین دستگاه‌های پزشکی‌ای، آشنایی با اصول مهندسی ضروری است و ندانستن آنها یک کمبود به شمار می‌رود. با توجه به گسترده شدن دانش و مباحث مختلف در دنیا، احساس نیاز به شکل‌گیری چنین رشته‌های ادغامی بیش از گذشته احساس می‌شود. در کنار این مفهوم، رویکرد دیگری هم چندسالی است در دانشگاه‌های دنیا مطرح شده است که شاید کمتر با آن آشنایی داشته باشیم و آن رویکرد «چندرشته‌ای» است. این رویکرد درواقع هم به بررسی یک موضوع از منظرهای مختلف می‌پردازد و هم اینکه گروهی متشکل از چند متخصص در رشته‌های مختلف یک موضوع را بررسی می‌کنند. دو موضوع میان‌رشته‌ای و چندرشته‌ای به‌عبارتی در راستای یکدیگر حرکت می‌کنند و جدا از هم نیستند. در رویکرد چندرشته‌ای که معمولا موضوع‌محور است، گروهی شامل چند متخصص براساس یک موضوع مطرح‌شده دور هم جمع می‌شوند، به‌طوری‌که هرکدام از آنها به یک بخش از موضوع طرح‌شده احاطه داشته و هر بخش را به‌صورت تخصصی بررسی می‌کنند. به‌عنوان مثال، اگر قرار است ساختمانی برای افراد سالمند ساخته شود، گروهی که برای این موضوع شکل می‌گیرد، علاوه‌بر مهندس، معمار و طراح، باید پزشک و متخصص طب سالمندان هم در کنار این متخصصان قرار گیرند تا ارگونومی معماری ساختمان براساس نیاز سالمندان طراحی و ساخته شود. این موضوع در تمامی رشته‌ها و حوزه‌های مختلف قابل تعمیم و اجراست. این موضوع با توجه به اینکه رویکرد و مفهومی جدید در دنیاست، در ایران هم رویکردی جدید محسوب می‌شود و با وجود اینکه در بیشتر دانشگاه‌ها اجرا می‌شود، اما تنها در دو دانشگاه تهران و تربیت‌مدرس به‌صورت دو مرکز تخصصی درحال اجراست.
در چند سال گذشته، سازمان‌های دانشگاهی پیشرو به‌طور فزاینده‌ای گسترش یافته و در حوزه رویکرد چندرشته‌ای رشد جالب‌توجهی داشته‌اند. بسیاری از رقبای بازاریابی مدعی شده‌اند که چنین رویکردی از آموزش جامع‌تر مدیران آینده و ایجاد محیط تحقیقاتی غنی‌تر و خلاقانه‌تر پشتیبانی می‌کند. با وجود این، تحقیقات نشان می‌دهد دانشگاه‌هایی که رویکرد چندرسانه‌ای در آنها جاری است، ممکن است زمانی که مورد ارزیابی از سوی همتایان خود قرار می‌گیرند، با انتقادهایی روبه‌رو شوند. از دیدگاه این منتقدان، مساله‌ای که برجسته‌تر است، این است که هرچه سابقه پیگیری‌های علمی آنها بهتر باشد، وضعیت نامساعدتری بر این مراکز آموزشی حاکم است. چون ارزیابان معمولا فعالیت دانشمندانی را که در رویکرد چندرشته‌ای فعالیت می‌‌کنند، گیج‌کننده می‌دانند، ازاین‌رو این گروه از دانشمندان و متخصصان معمولا مورد تبعیض قرار می‌گیرند و به نداشتن مهارت‌های کافی در آن رشته خاص متهم می‌شوند و غالبا آنها را نسبت به دانشمندانی که در یک رشته تخصص و مهارت دارند، کمتر قابل اعتماد می‌دانند. اما درصورتی‌که این ادعا صحیح باشد، عملکرد گذشته دانشگاهی باید راه درازی را برای رفع نگرانی ارزیاب‌ها پشت‌سر بگذارد. به‌دلیل جدید بودن این رویکرد در دنیا، هنوز بسیاری از کارشناسان نتوانسته‌اند با آن کنار بیایند و از نظر آنها، گروه‌هایی که با رویکرد چندرشته‌ای پیش می‌روند، تخصص و مهارت لازم را برای بررسی موضوعات ندارند.

چالش استادان چندرشته‌ای در دانشگاه‌ها
به گزارش تایمز، محققان بررسی‌های خود را بر فرآیند توانمندسازی سراسری در دانشگاه‌های ایتالیا متمرکز کرده‌اند که برای تایید نامزدها به‌عنوان استادان در هر دانشگاه دولتی این کشور استفاده می‌شود. بررسی‌های جامع داده‌های به‌دست‌آمده از بیش از 55 هزار رزومه استادان که از 174 پنل اختصاصی ثبت‌ شده، نشان می‌دهد آن‌دسته از دانشمندانی که در قالب رویکرد چندرشته‌ای در دانشگاه‌ها فعالیت می‌کنند و در زمینه انتشار مقاله و ثبت میزان استنادها بسیار قدرتمند هستند، با بیشترین مانع و محدودیت برای پذیرش از سوی همکاران خود مواجه شده‌اند و به‌راحتی مورد تایید اطرافیان و به‌ویژه همکاران دانشگاهی خود قرار نمی‌گیرند. البته این اثرات درجات مختلفی دارد: معمولا میانگین جریمه‌هایی که به استادانی با عملکرد بالا در رویکردهای چندرشته‌ای اعمال می‌شود، 50درصد بیشتر از جریمه‌های اعمال‌شده به استادان کاندیدا در حوزه‌های چندرشته‌ای با عملکرد پایین است. این تاثیر به‌ویژه در رشته‌های کم‌اهمیت‌تر و بسیار منسجم مشهودتر است و به‌شدت به مجلات خاص در رشته‌های مختلف وابسته است. کارشناسان همچنین مشاهده کردند که استادان کاندیدای بااستعداد که در رویکرد چندرشته‌ای فعالیت می‌کنند، با حساسیت بالاتری از سوی هیات‌های ارزیابی مورد بررسی قرار می‌گیرند.
نتایج به‌دست‌آمده از این ارزیابی‌ها کمی متناقض به نظر می‌رسند؛ به‌عنوان مثال، یکی از مسائلی که مطرح می‌شود این است که چرا ارزیابان، عملکرد این استادان دانشگاهی را جریمه می‌کنند؟ کارشناسان به این موضوع پرداخته‌اند که در مقیاس دانشگاهی، شمار محدودی از استادان با استعداد بالا و فعالانی که عملکرد آنها اثرگذار است، تمایل دارند با همکاری هم و اعمال‌نظر بر موضوعات مطرح‌شده، به‌عنوان مثال، انتخاب حوزه‌هایی که در اولویت قرار دارند یا بررسی مسیرها برای بازسازی آن، تاثیری بر آینده رشته‌های دانشگاهی داشته باشند. عملکردهای بالای آنها ممکن است در جایگاهی قرار گیرد که شایسته تقدیر باشد، حقوق بالاتری برای آنها درنظر گرفته شود و منابع بیشتری را برای به چالش کشیدن وضعیت موجود بسیج کند. بنابراین، زمانی که این عملکرد بالا از سوی دانشمندان فعال در رویکردهای چندرشته‌ای مطرح می‌شود، همتایان آنها، این استادان حوزه‌های چندرشته‌ای را به‌عنوان تهدیدهایی جالب‌توجه برای وضعیت موجود در حوزه خود تلقی کرده و به حساب می‌آورند. در مقابل، دانشمندان حوزه‌های چندرشته‌ای با سابقه‌ای در حد متوسط از آن برخوردارند، نسبتا بدون ضرر بوده و فرصت‌های بالقوه‌ای را برای غنی کردن رشته‌ها و ایجاد ایده‌ها و روش‌های جدید فراهم می‌آورند.
البته این رفتار تنها منحصر به دانشمندان نمی‌شود. در بسیاری از زمینه‌ها که کاندیدای جدید در نهادهای بسته پذیرش می‌شوند، مانند حرفه‌ها و سازمان‌های مختلف، ارزیابان در قالب مراقب و ناظر ورود می‌کنند. آنها تلاش می‌کنند با تبعیض قائل شدن در مقابل استادان کاندیدایی که با استادان قبلی مطابقت ندارند، مرزها و هویت بنیادی را که نمایش می‌دهند، حفظ کنند. در هر فرآیند ارزیابی آکادمیک، معاوضه اساسی بدون سیاست محافظه‌کاری و نوسازی وجود دارد. اعضای نخبه این رشته که معمولا در فرآیندهای اعتباربخشی درگیر هستند، ممکن است به‌طور قانونی نسبت به حفظ ثبات حوزه خود ابراز نگرانی کنند. در این میان، با دقت و از نزدیک از دامنه دانش و هویت رشته‌ها و نوآوری حفاظت می‌کنند. معماران فرآیندهای اعتباربخشی باید اقدامات درمانی را هم مدنظر قرار دهند.

 چالش‌های ایجاد مراکز چندرشته‌ای دانشگاهی
مواجهه با چالش‌هایی که مردم دنیا با آن دست‌به‌گریبانند، به همکاری‌ها و مشارکت‌های جهانی برای توسعه راه‌حل‌هایی موفق و پایدار نیاز دارد. برای دستیابی به آن، باید از دانشگاه‌ها اقدام به حذف موانع کرد؛ ساختارهایی که طی دهه‌ها فعالیت، برای یافتن راه‌های جدید به‌منظور حل مشکلات پیش‌رو تلاش می‌کنند. حدود 6 سال پیش بود که دانشگاه «گلاسکو» شروع به طراحی برنامه‌هایی برای احداث یک ساختمان تحقیقاتی مشترک برای استقرار محققان از سراسر دانشگاه‌ها کرد و ترکیبی از رشته‌ها را در فضاهای چندمنظوره گرد هم آورد که برای تحریک تعامل و همکاری دانشگاهیان طراحی شده‌اند. این مراکز از پژوهش‌ها حمایت و مشارکت‌های خارجی را تقویت کرده و همکاری‌ها را شدت داده است. این امر منجر به راه‌اندازی یک مرکز تحقیقاتی مشترک شده که قرار است در سال 2022 افتتاح شود. این مرکز که قرار است به‌عنوان یک مرکز تحقیقات چندرشته‌ای فعالیت کند، کمی متفاوت از تشکیلات دانشگاهی عمل می‌کند، به‌طوری‌که ساختارهای معمول دانشگاهی را به چالش می‌کشد. مساله‌ای که در راه‌اندازی مراکز چندرشته‌ای مطرح می‌شود این است که هیچ موضوع یا تمرکز واحدی در این رویکرد وجود ندارد؛ ازاین‌‌رو این بحث ایجاد می‌شود که متخصصان حاضر در گروه‌های چندرشته‌ای چگونه تصمیم می‌گیرند چه کسی در این گروه‌ها نظر خود را اعمال کرده یا چگونه این گروه‌های تحقیقاتی را ترتیب دهند؟ براساس این، آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌هایی ایجاد می‌شوند که بتوانند با این هدف منطبق شوند. در این مراکز، محققان از ایجاد شبکه‌ها و شرکای فعال چندرشته‌ای حمایت می‌کنند و از این طریق، ارتباطاتی را برای کار با یکدیگر جهت انجام پروژه‌های تحقیقاتی و ارائه راه‌حل‌های مختلف برای چالش جهانی در آینده برقرار می‌کنند.
ایجاد گروه‌های حمایتی حرفه‌ای قدرتمند در دانشگاه، کلید کمک به حل چالش‌هاست که در راه‌اندازی یک مرکز مشارکتی مطرح می‌شود. این گروه کلید اطمینان از تسهیل و حمایت از گردهم آوردن گروه‌های تحقیقاتی و افراد پژوهش‌محور از خارج از مرکز برای کار روی ارائه راه‌حل‌های تحقیقاتی مرتبط با چالش‌های مطرح‌شده به شمار می‌رود. این مراکز تحقیقاتی معمولا بلافاصله بعد از تشکیل، با دانشگاه و شبکه‌های ایجادشده ادغام می‌شوند. مراکز چندرشته‌ای معمولا پروژه‌هایی را در دست می‌گیرند که به لحاظ عملیاتی جذاب‌تر بوده و بتوانند با بررسی و اعمال تغییراتی در آنها، راه‌حل‌هایی را در راستای چالش‌های موجود در جامعه ارائه دهند.

 رویکرد چندرشته‌ای یا خودکشی حرفه‌ای
در میان ضدونقیض‌هایی که پیرامون اثربخشی و مضرات رویکرد چندرشته‌ای در دانشگاه‌های دنیا مطرح می‌شود، برخی کارشناسان به این موضوع پرداخته‌اند که انجام پژوهش‌های چندرشته‌ای به نوعی خودکشی حرفه‌ای برای دانشگاهیان جوان در قالب ژورنال‌های برتر به شمار می‌رود که تخصص بالایی داشته و هنوز بودجه کمی برای پروژه‌هایی با حوزه‌های موضوعی را دریافت می‌کند. شوراهای تحقیقاتی نسبت به تحقیقات چندرشته‌ای نوعی جانبداری دارند و کارشناسان معتقدند ممکن است خارج از تخصصی که دارند، عمل کنند. یکی از فشارهایی که بر دانشگاه‌ها وارد می‌شود، این است که این مراکز باید به آینده فکر کنند و اطلاعاتی را آموزش دهند که به کار دانشجویان فعلی و حرفه‌های آنها در آینده بیاید. به‌عبارتی، رشته‌هایی که تاریخ انقضا ندارند مانند رشته‌های کلاسیک و علوم انسانی اغلب بهترین نوع مقاومت در برابر تغییرات هستند؛ چراکه مجموعه‌ای از مهارت‌های تحقیقاتی مبتنی‌بر شواهد را به دانشجویان آموزش داده و توانایی کسب بسیاری از اطلاعات درحال تغییر را در آنها ایجاد می‌کنند که تا آخر عمر بتوانند از این مهارت‌ها بهره‌مند شوند.