روایت یک شخصیت متعهد، فراجناحی و متخصص

نرگس چهرقانی، خبرنگار گروه سیاست: شهیدمصطفی چمران از شاخص‌ترین چهره‌های تاریخ انقلاب اسلامی است که علی‌رغم سابقه عضویت در یک حزب سیاسی، می‌توان وی را از فراجناحی‌ترین شخصیت‌هایی دانست که در دولت جمهوری اسلامی مسئولیت رسمی داشتند. یکی دیگر از وجوه برجسته شخصیت شهیدچمران جایگاه علمی وی بود. او در یک جمله متعهدی بود که تخصصی انکارناپذیر داشت. به‌منظور بررسی ابعاد شخصیتی دکتر مصطفی چمران و واکاوی مولفه‌هایی که این نابغه علمی را به یک شخصیت فراجناحی و متعهد به اسلام و ایران تبدیل کرد با مسعود رضایی، پژوهشگر تاریخ معاصر گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

  نقطه قوت چمران؛ بنیان‌های فکری مستحکم
در ابتدا از رضایی پرسیدیم از نظر این پژوهشگر تاریخ معاصر، چه عواملی باعث شد شخصیت شهیدمصطفی چمران، هم در بعد علمی و هم در بعد دینی تا این حد برجسته شود. سپس از وی خواستیم باتوجه به فضای حاکم بر جامعه آن روز، نظرش را درخصوص موفقیت شهیدچمران در پایبندی به تعهد و تخصص به‌طور همزمان شرح دهد. مسعود رضایی در پاسخ به این دو پرسش گفت: «این پیوند ایجادشده بین علم و دین در شخصیت شهیدچمران، به روحیات، تفکر و وضعیت خانوادگی ایشان برمی‌گردد. ایشان در یک خانواده مسلمان و معتقد به‌دنیا می‌آیند، بعد هم با همین زمینه‌ای که داشتند، فعالیت‌هایشان را در مسیر تفکرات اسلامی دنبال می‌کنند. در دانشگاه‌ هم جزء طیف‌های مسلمان بودند. اتفاقا زمانی که وارد دانشکده فنی شدند، مهندس بازرگان به‌عنوان یک شخصیت مسلمان و استاد دانشگاه در آنجا حضور داشتند. بنابراین باید این را درنظر داشت که مجموعه این موارد از خانواده گرفته تا شخصیت خود دکتر چمران، محیط دانشگاهی و کسانی که دکتر چمران در محیط دانشگاه با آنان در ارتباط بود باعث می‌شود که وی از یک زیرساخت شخصیتی و فکری اسلامی برخوردار باشد و طبیعتا به همین دلیل در طول زندگی و مراحل تحصیلاتی ایشان که در آن تا بالاترین مراتب علمی دانشگاهی هم پیش می‌رود، شاهد امتزاج میان علم و دین هستیم. من این نکته را هم اضافه کنم که درست است در آن زمان تفکرات لیبرالیستی و مارکسیستی از دو جهت وجود داشت و هر دو را در فضای دانشگاه‌ها و جامعه می‌دیدیم اما این‌طور نبود که ما فقط یک دکتر چمران داشته باشیم و در شخصیت ایشان بتوانیم پیوند میان علم و دین را ببینیم. البته دکتر چمران ازجمله شخصیت‌های بارز در این زمینه هستند اما دیگرانی هم بودند که در همان فضای فرهنگی و سیاسی آن مقطع، هم شخصیت سیاسی خودشان را داشتند و هم شخصیت علمی. به‌هرحال این یک ارزش خیلی بالا در آن زمان بود. کسانی که بخواهند ارزش واقعی این قضیه را چه در شخصیت دکتر چمران و چه در شخصیت دیگر نیروهای اسلامی متخصص و دانشمند درک کنند، باید نگاه عمیقی به شرایط و فضای فکری، فرهنگی و سیاسی آن دوران، یعنی سال‌های بین دهه 20 تا 50 بیندازند. درنتیجه، با تعمق در آن شرایط است که می‌توان ارزش واقعی این‌گونه شخصیت‌ها را دانست. »

  چمران ذاتا شخصیت متفکر و معتدلی داشت
با نگاهی به سابقه حضور شهیدچمران در کنار چهره‌های شاخص نهضت آزادی پیش و پس از پیروزی انقلاب، از مسعود رضایی پرسیدیم چه چیزی باعث شد شهیدچمران باوجود این همراهی طولانی با اعضای نهضت به‌خصوص مهندس بازرگان، اما در رفتارها و موضع‌گیری‌هایش یک شخصیت کاملا فراجناحی و بی‌توجه به جناح‌های سیاسی را در عرصه عمومی به نمایش می‌گذارد. این پژوهشگر تاریخ در جواب این‌گونه توضیح داد: «شخصیت ذاتی انسان‌ها در نحوه رفتار آنان خیلی موثر است. منظورم از این صحبت آن است که برخی آدم‌ها ذاتا آدم‌های تندخو و تندرویی هستند. اینها در هر مکتب و مرامی که باشند، بسیار افراطی و تندرو هستند. فرقی نمی‌کند مارکسیست باشند، دیندار باشند، بی‌دین باشند، لیبرال باشند و... هرچه که باشند، در مسیری‌ که می‌روند ذاتا افراطی و تندرو هستند و در نقطه مقابل، برخی از آدم‌ها ذاتا آدم‌های معتدل و متفکری هستند. یعنی اینها در عین اینکه به یک حزب، گروه و جناحی در طول زندگی‌شان وابستگی سیاسی دارند، ذاتا آدم‌های افراطی و تندرویی نیستند. دکتر چمران از همان دوران جوانی و در دانشگاه، همان‌طور که اشاره کردم با مهندس بازرگان آشنا و به‌نوعی مجذوب شخصیت ایشان شد. منظورم از مجذوب شدن شیفتگی بیش از حد نیست. به‌هرحال به شخصیت ایشان تمایل پیدا کرده و با ایشان همراه می‌شوند. در طول مسیرشان نیز به‌واسطه همین احترامی که برای شخصیت مهندس بازرگان قائل بود و همراهی‌ای که با ایشان داشت جذب نهضت آزادی می‌شود. اما دکتر چمران، شخصیتا انسان معتدلی بود. شخصیتا انسان افراطی‌ و تندرویی نبود. بنابراین، در مواضع خود در نهضت آزادی هم حالت چشم‌بسته و تندرویی نداشت. چه قبل از انقلاب و چه بعد از انقلاب. وقتی ایشان بعد از انقلاب به ایران آمد، به‌هرحال یکی از اعضای نهضت آزادی محسوب می‌شد. ارتباط‌شان با مهندس بازرگان هم ارتباط دوستانه و خوبی بود؛ به‌لحاظ کاری هم در دولت مهندس بازرگان سمت داشت. بعد از مدتی وزیر دفاع دولت می‌شود. این مساله وزارت دفاع ایشان نیز، هم به‌لحاظ احاطه‌ای بود که ایشان به مسائل نظامی داشت، هم به‌واسطه آن سابقه آشنایی و نیز هم‌گروهی‌ای بود که با آقای بازرگان داشت.»

  عمل چمران نمایش‌دهنده شخصیت فراجناحی او بود
مسعود رضایی در پایان با اشاره به شخصیت فراجناحی شهید چمران گفت: «نکته قابل‌توجه درباره مدت عضویت دکتر چمران در نهضت آزادی آنکه ایشان در همان زمانی که از اعضای هیات دولت مهندس بازرگان محسوب می‌شوند هم پیرو چشم‌بسته نهضت آزادی نیستند. ایشان تفکرات خودشان را داشتند و با نیروهای انقلابی و اسلامی رابطه بسیار خوبی داشتند. ازجمله آنها، می‌توان به رابطه خیلی خوب و دوستانه‌ای که ایشان با حضرت آیت‌الله خامنه‌ای داشت اشاره کرد. بعد از مدتی هم ایشان و آیت‌الله خامنه‌ای هردو، نماینده حضرت امام در شورای عالی دفاع می‌شوند و در طول آن چند ماه بعد از آغاز جنگ نیز آقای چمران که تفکرات خودشان را هم داشتند، رابطه‌شان با رهبر انقلاب، رابطه بسیار دوستانه، صمیمانه و همکارانه‌ای بود. یعنی می‌خواهم بگویم ایشان در قالب آن تفکرشان، نسبت به دیگر نیروهای انقلابی هم نگاه مثبتی داشتند. با آنان همکاری و همدلی داشتند. به خصوص نسبت به حضرت امام ارادت خاص و ویژه‌ای داشتند و به‌نوعی باید بگویم درنهایت شهید چمران یک حالت فراجناحی را در عمل به‌نمایش می‌گذاشتند.»

در این رابطه بیشتر بخوانید:

استادِ سلیمانی‌ها (لینک)

سایه‌ استاد متعهد بر دانشگاه، نویددهنده سرافرازی آینده ملت ایران است (لینک)

اعتدال واقعی گفتمان چمران بود  (لینک)

فاتح بحران (لینک)