تهران هاب تجارت غلات می‌شود؟

مهدی سروی، پژوهشگر: امنیت غذایی به معنی دسترسی اقتصادی و فیزیکی مردم یک کشور به غذای سالم است. بررسی وضعیت تامین امنیت غذایی ایران طی سال‌های اخیر نشان داده ایران در این زمینه از وضعیت مناسبی نسبت به بسیاری از کشورهای منطقه برخوردار است. هرچند در برخی از اوقات مشکلاتی برای تامین غذای موردنیاز وجود دارد اما چالش‌های کنونی باتوجه به شرایط جهانی و ظرفیت‌های مناسب تولید داخلی قابل رفع است.
کربوهیدرات، پروتئین و چربی‌ها 3 درشت مغذی موردنیاز بدن انسان‌هاست که نقش اصلی در سلامت غذایی تمامی جوامع ایفا می‌کنند. به همین خاطر محصولات تامین‌کننده این مواد مغذی جزء محصولات اساسی به‌شمار می‌روند که این محصولات شامل غلات، دانه‌های روغنی، روغن گیاهی، نهاده‌های دامی و محصولات پروتئینی هستند. بررسی وضعیت تامین این محصولات از محل تولید داخلی و میزان وابستگی به واردات در نمودار ارائه شده است.
براساس این نمودار، محصولاتی نظیر ذرت و دانه سویا بیشترین وابستگی به واردات را دارند. این محصولات تامین‌کننده جیره غذایی دام و طیور کشور به‌شمار می‌روند. وابستگی در واردات این محصولات آن‌هم در شرایط تحریم باعث ایجاد مشکلات فراوانی برای تامین آنها می‌شود به‌نحوی که بالا رفتن هزینه‌های واردات به دلیل تحریم یکی از این چالش‌هاست. این مساله درنهایت باعث افزایش قیمت محصولاتی نظیر روغن، گوشت قرمز، گوشت مرغ، تخم‌مرغ، شیر و لبنیات نیز در کشور می‌شود.
بررسی مبادی واردات این محصولات اساسی کشاورزی یکی دیگر از چالش‌های اصلی تامین این کالاها در شرایط تحریم است. به‌عبارت دیگر، این موضوع بسیار مهم است که در جنگ اقتصادی غذای اساسی کشور از طریق چه کشورهایی تامین می‌شود.
کشورهای اصلی صادرکننده محصولات کشاورزی در جهان بسیار محدود هستند که بسیاری از آنها نیز از طریق شرکت‌های چندملیتی آمریکایی-اروپایی اقدام به صادرات محصولات خود می‌کنند. به همین منظور واردکنندگان ایرانی معمولا برای تامین غذای اساسی از طریق همین شرکت‌های چندملیتی اقدام به واردات می‌کنند که این مسیر، مسیری خطرناک و قابل تحریم است.
همان‌طور که در جدول مشخص است واردات کالاهای اساسی معمولا از طریق کشورهای برزیل، آرژانتین، کانادا، اوکراین، روسیه و هند انجام می‌گیرد اما به دلیل واسطه‌گری شرکت‌های چندملیتی در تامین این محصولات برای ایران، کشورهای اروپایی و امارات نقش جدی در تامین کالاها را برعهده دارند.
واسطه‌گری در واردات و تکیه گسترده به واردات غذای اساسی از طریق کشورهایی که همسویی بیشتری با سیاست‌های تحریمی آمریکا علیه ایران دارند، یکی از چالش‌های جدی پیش روی کشور در اجرای بسیاری از تصمیمات سیاسی، اقتصادی و تامین امنیت غذایی است.
از طرف دیگر طی دو سال اخیر وقوع پدیده‌های خشکسالی در بسیاری از کشورهای تولیدکننده، شیوع بیماری کرونا و جنگ روسیه و اوکراین باعث کاهش عرضه محصولات کشاورزی در بازارهای جهانی و رشد نرخ این محصولات شده است. رشد قیمت‌های جهانی محصولات کشاورزی در شرایطی که واردکنندگان ایرانی به خاطر خرید محصول از طریق واسطه‌ها نیز هزینه بیشتری برای واردات محصولات می‌پردازند، هزینه تامین این کالاها را برای کشور افزایش داده است که نتیجه این دو عامل درنهایت افزایش هزینه محصولات مصرفی خانوار در ایران است.
با شروع جنگ روسیه و اوکراین و افزایش خطرات احتمالی تجارت غلات و محصولات کشاورزی از طریق مسیر دریای سیاه برای روسیه، این کشور به دنبال مسیرهای جایگزین برای صادرات محصولات خود به کشورهای آفریقایی و حاشیه خلیج‌فارس است. به همین منظور بررسی شرایط ترانزیت و مسیرهای تجارت روسیه با کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و آفریقایی نشان می‌دهد دو مسیر جایگزین ایران و خلیج‌فارس یا ترکیه و دریای مدیترانه برای دولتمردان روسیه وجود دارد.
از آنجایی که طی سال‌های اخیر روابط روسیه و ترکیه دچار مشکلات فراوانی بوده، تمایل مقامات روسی به استفاده از مسیر ترانزیت ایران برای صادرات محصولات کشاورزی بسیار زیاد است. به عبارت دیگر روس‌ها می‌توانند محصولات خود را از مسیر پایانه‌های گمرکی خود نظیر آستاراخان و دیگر گمرکات خود در دریای خزر به گمرکات آستارا، امیرآباد، کاسپین و... برسانند و سپس از طریق حمل‌ونقل ریلی به گمرکات کشور در جنوب کشور رسانده و از آنجا به دیگر کشورها صادر کنند.
راه‌اندازی این مسیر ترانزیتی علاوه‌بر اینکه مشکل روسیه در صادرات محصولات کشاورزی به دیگر کشورها را برطرف می‌کند، ایران را نیز به انبار محصولات کشاورزی نظیر غلات و روغن‌های گیاهی روسیه در منطقه تبدیل می‌کند. همین امر نیز باعث ایجاد ثبات در تامین غذای کشور از مسیر روسیه و کاهش هزینه‌های تامین کالا به کشور می‌شود.
بررسی شرایط تجارت با روسیه نشان می‌دهد کل مشکل اصلی در توسعه این روابط منوط به راه‌اندازی کریدور شمال-جنوب در ایران است. درحال حاضر خط ریلی شمال-جنوب در محور رشت به بندرانزلی و آستارا ناقص مانده و نیازمند عزم جدی از سوی دولتمردان ایرانی جهت تکمیل آن است.
توسعه این خط ریلی علاوه‌بر آنکه باعث گسترش حجم تجارت روسیه با ایران و کشورهای منطقه می‌شود همچنین باعث انتقال مسیر تجارت هند و روسیه از مسیر کنونی دریای سیاه به مسیر ترانزیتی ایران نیز خواهد شد. مسلما توسعه چنین روابط چندجانبه‌ای، مشکلات تحریمی کشور را تا حد قابل‌قبولی رفع خواهد کرد و باعث افزایش قدرت چانه‌زنی ایران در مواجهه با غربی‌ها خواهد شد.
با توسعه کریدور شمال-جنوب و ظرفیت کنونی بنادر شمالی کشور امکان تجارت حداقل 6 الی 10 میلیون تن از انواع محصولات کشاورزی طی بازه کوتاه‌مدت یک ساله از طریق روسیه فراهم خواهد شد. البته با توسعه ظرفیت بنادر و ترانزیت این میزان تجارت به بیش از 20 میلیون تن در سال نیز می‌تواند افزایش یابد. عمده محصولات صادراتی روسیه به دیگر کشورها گندم، روغن گیاهی، جو، ذرت، دانه سویا و... است که تمامی این اقلام جزء محصولات اساسی به‌شمار می‌روند.
البته کشاورزان ایرانی یکی از تولیدکنندگان بزرگ گندم و جو محسوب می‌شوند و در این زمینه ورود گندم‌های روسی به کشور ممکن است نگرانی‌هایی از بابت آسیب به تولید داخلی ایجاد کند اما از آنجایی که ظرفیت تولید آرد در کارخانه‌های آردسازی به بیش از 25میلیون تن در سال می‌رسد این نگرانی نیز قابل رفع است؛ چراکه باتوجه به ظرفیت گندم‌های مازاد روسیه، امکان تولید آرد در ایران و صادرات آن به کشورهای دیگر منطقه نظیر عراق، افغانستان، سوریه، لبنان، عمان، کویت و... به راحتی به وجود خواهد آمد.