زهرا رمضانی - مریم طیبی‌نظری، گروه دانشگاه: کرسی‌های آزاداندیشی را می‌توان یکی از مهم‌ترین فرصت‌ها برای شنیدن صداهای مختلف پیرامون موضوعات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دانست؛ فرصتی که قطعا تحقق آن در دانشگاه‌ها از اهمیت دوچندانی برخوردار است؛ چراکه این مراکز به‌دلیل میزبانی از نسل جوان و نخبگانی کشور می‌توانند تاثیر حداکثری در رفع ابهامات موجود پیرامون بسیاری از موضوعات داشته باشند. به عبارت بهتر کرسی‌های آزاداندیشی با ایجاد فضای مناسب برای همفکری میان منتقدان و مخالفان یک موضوع که طبیعتا جزء مسائل روز و مهم کشور هم به شمار می‌رود،‌ می‌تواند باعث پویایی جریان فکری شده و تاثیر غیرقابل‌انکاری در گفتمان سازی خواهد داشت و وجود فضای سالم برای بیان نظرات در بخش نخبگانی، باعث نزدیکی هرچه بیشتر این قشر و به‌طورکلی جامعه به بدنه حاکمیت خواهد شد. کرسی‌ها می‌توانند یکی از نمودهای عینی و ثاثیرگذار جهاد تبیین در فضای دانشگاهی باشند اما با وجود مطالبات پرتکرار رهبری هنوز هم در اولویت‌های ابتدایی فعالیت‌ها قرار نگرفتند.

مطالبه پرتکرار از ابتدای دهه ۸۰ تاکنون
اوایل دهه 80 بود که رهبری مساله ایجاد کرسی‌های آزاداندیشی در مراکز علمی دانشگاهی و حوزوی را مطرح و در آن دهه نیز چندین بار در دیدارهای مختلف خود به لزوم تحقق این مساله تاکید کردند. ایشان در سال 1383 به‌صراحت اعلام کردند: «دستگاه‌های علمی کشور که مدیران آن در دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه‌ کشورند، مشخص کنند که برای تولید علم، آزاداندیشی علمی و تضارب افکار - که ما از دانشگاه و حوزه این مسائل را مطالبه کردیم - چه تلاش و کار بزرگی را انجام داده‌اند.» ایشان یک‌بار دیگر در دیدار دانشگاهیان سمنان در سال 85 نیز به باز گذاشتن راه آزاداندیشی و نوآوری و مدیریت این فضا برای جلوگیری از ساختارشکنی تاکید کردند. اهمیت برگزاری این کرسی‌ها به حدی است که رهبری در دهه گذشته و حتی امسال نیز در فرصت‌های مختلف به آن اشاره کردند. قطعا تاکید چندباره ایشان روی موضوعی مانند کرسی‌های آزاداندیشی نشان‌دهنده کم‌کاری بخش‌های مختلف دانشگاهی در این حوزه است. اتفاقی که در دوران و در دولت‌های قبل نیز تنها در شعار مدنظر مسئولان مختلف قرار می‌گرفت، به‌طوری‌که در خردادماه 97 غلامرضا غفاری، معاون سابق فرهنگی وزارت علوم عنوان کرده بود دانشگاه محل نقد و بررسی اندیشه‌هاست و امروزه برگزاری کرسی‌های آزاداندیشی مورد تاکید مقام‌معظم‌رهبری و مسئولان کشور است اما نه‌تنها برنامه خاصی برای این حوزه از سوی وزارتخانه دنبال نشد،‌ بلکه براساس آمار منتشرشده در گزارش عملکرد دفتر سیاستگذاری و برنامه‌ریزی فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم در همان سال نیز تنها 565 کرسی آزاداندیشی در دانشگاه‌های دولتی کشور برگزار شده بود. کم‌کاری و بعضا سنگ‌اندازی‌ها در مسیر برگزاری این کرسی‌ها کار را به‌جایی رساند که رهبری در سال 98 و در دیدار با قشر دانشجو از وضعیت کشور در این زمینه گلایه و عنوان کردند: «تشکیل میزگردها و کرسی‌های آزاداندیشی در دانشگاه‌ها که بنده مکرر این را تکرار کرده‌ام و تاکید کرده‌ام و توصیه کرده‌ام؛ و خب خیلی پیشرفتی نداشته... .»
نکته قابل‌توجه درباره نگاه رهبری به برگزاری کرسی‌های آزاداندیشی این است که ایشان سال گذشته نیز طی پیامی که به مناسبت اولین رویداد ملی کرسی‌های آزاداندیشی دانشگاه آزاد اسلامی صادر کردند، دوباره بر تداوم این کرسی‌ها در دیگر دانشگاه‌ها تاکید داشتند. مولفه‌ای که با نگاهی به وضعیت میدانی دانشگاه‌های دولتی در این زمینه باید گفت هنوز موردتوجه‌ متولیان قرار گرفته و مسئولان ترجیح می‌دهند به بهانه‌های مختلف از زیر اجرای آن شانه خالی کنند.

عبور از کنار کرسی‌ها به بهانه‌های مختلف!
 با شروع همه‌گیری کرونا، مسئولان فرهنگی مراکز آکادمیک خیال‌شان از بابت این حوزه راحت شد و عملا برگزاری این کرسی‌ها به معنی واقعی به تعطیلی کشیده شد. هرچند انتظار می‌رفت که بستر فضای مجازی خود بتواند زمینه‌ای برای برپایی کرسی‌های آزاداندیشی به شکل دیگری تبدیل شود که این اتفاق نیفتاد. از سوی دیگر بازگشت دوباره دانشجویان به محیط‌های علمی نه‌تنها کم‌کاری‌های گذشته جبران شود، بلکه بستری برای جریان دائمی کرسی‌های آزاداندیشی در دانشگاه‌ها فراهم شود، اما به نظر می‌رسد مسئولان فرهنگی مراکز آکادمیک با دلایلی مانند ریسک بالا، عدم اقبال دانشجویان به این حوزه‌ها، نبود شرایط فرهنگی لازم و ... ترجیح می‌دهند همچنان به روند قبلی خود در این زمینه ادامه دهند. موضوعی که اگر بنا باشد نگاهی واقع‌بینانه به آن داشت، باید گفت که متولیان بیشتر به دنبال بهانه‌تراشی برای سرپوش گذاشتن به کم‌کاری خود بوده و نمی‌خواهند مسئولیت ایجاد چنین فضایی را آن هم برای قشر جوان دانشگاهی بپذیرند. به عبارت صحیح‌تر به نظر می‌رسد متولیان این امر در فضای آکادمیک هنوز شناخت درستی از اولویت‌های فرهنگی این حوزه ندارند، درحالی‌که با تاکید رهبری بر جهاد تبیین انتظار می‌رفت تغییرات محسوسی در این زمینه ایجاد شود. در این گزارش سراغ معاونان فرهنگی برخی دانشگاه رفتیم تا درباره چرایی کم‌توجهی به کرسی‌های آزاداندیشی بپرسیم.

معاون فرهنگی دانشگاه تهران:
دانشگاه‌ها هنوز شرایط را برای مدیریت فضای فرهنگی آماده نمی‌بینند
هادی بهرامی‌احسان، معاون فرهنگی اجتماعی دانشگاه تهران در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به لزوم وجود کرسی‌های آزاداندیشی گفت: «برگزاری کرسی‌ها یکی از مطالبات مقام‌معظم‌رهبری است و انتظار دارند جامعه نخبگانی وظیفه خودشان را در این زمینه انجام دهند. بی‌شک نظام جمهوری اسلامی ایران که متکی بر پایبندی بر بنیاد‌های عقلانی و اعتقادی است، همیشه برای گشایش مرزهای دانش در خط مقدم قرار داشته و به هیچ‌وجه محدودیتی برای علم‌ودانش و معرفت ایجاد نکرده و همیشه مشوق تولید علم در همه سطوح بوده است. ‌از این رو می‌تواند در حوزه آزاد‌اندیشی هم یک گشایش بسیار خوبی ایجاد کند که این مستلزم همکاری بین تمامی ارکان فرهنگی و علمی جامعه است.»
وی به وضعیت کرسی‌های آزاد‌اندیشی در دانشگاه تهران اشاره و تصریح کرد:‌ «این دانشگاه در این زمینه اقدامات زیادی را شروع کرده است. خوشبختانه ما به صورت مرتب از اسفند امسال این بحث را شروع کردیم و با بازگشایی دانشگاه‌ها توانستیم کرسی‌های زیادی را برگزار کنیم. ستادی برای ایجاد فرآیند موفق آزاد‌اندیشی تشکیل و خود را برای برگزاری این کرسی‌ها در دانشکده‌ها آماده می‌کند.»
بهرامی‌احسان با تاکید بر لزوم ایجاد زیرساخت‌ها گفت: «معتقدیم که آزاداندیشی مثل همه رویداد‌های فرهنگی و اجتماعی نیاز به یک‌سری زیرساخت‌های لازم و آمادگی برای برگزارکنندگان دارد. برای همین با الگوهایی که توسط ستاد ارائه شده، خوشبختانه فاز دوم برگزاری کرسی‌ها درحال آماده شدن است که در نتیجه ما به‌زودی با حجم بزرگی از برنامه‌ها توسط دانشکده‌ها روبه‌رو خواهیم بود. البته این برنامه‌ها غالبا متکی بر جریان استادی است.»
وی ادامه داد: «ما برای حوزه دانشجویی نیز برنامه و ظرفیت عظیمی را درنظر گرفته‌ایم؛ از نظر ما بخش عظیمی از مباحثی که حاشیه پیدا می‌کند و نمی‌تواند به صورت مطلوب ارائه شود و بازخورد لازم را بگیرد را می‌توان از طریق وارد شدن در جریان آزاداندیشی عقلانی و منطقی در حوزه دانشجویی به ثمر رساند. ما این فرصت را در اختیار تشکل‌های دانشجویی و انجمن‌های علمی قرار داده‌ایم، تا با دیدگاه‌های خودشان وارد فضای گفتمانی نخبگانی شوند و با رویکرد عقلانی، منطقی، قابل دفاع و مستدل بتوانند نقش خود را در فضای اجتماعی و فرهنگی جامعه ایفا کنند.»
بهرامی‌احسانی درباره علت کم بودن این کرسی‌ها در دانشگاه‌های کشور گفت: «تصور می‌کنم بی‌شک یکی از دلایلی که تا به حال این ماجرا پیش نرفته و توسعه چندانی نداشته است، عدم آمادگی است و تمرین نخبگانی باید در این حوزه انجام شود. آزاد‌اندیشی یعنی بیان عقلانی و منطقی قابل‌دفاع آرا و نظریات چه در حوزه سیاست و اقتصاد و چه اجتماعی و علی‌القاعده نیازمند فراهم شدن شرایط لازم است. تصور می‌کنم وقوع چنین اتفاقی برای توسعه فرهنگی کل کشور یک حرکت اثر‌گذار باشد. به نظر می‌رسد دانشگاه‌های مختلف و اساتید در حوزهای اندیشه‌ای شاید هنوز شرایط را برای مدیریت چنین فضای فرهنگی آماده نمی‌بینند. باید آرام‌آرام توسط مسئولان و نهاد‌هایی که توانایی و آمادگی دارند این اتفاق رخ دهد تا مابقی دوستان هم وارد این فضا شوند. ما نیازمند فضا، آمادگی، زمان و ایجاد زیرساخت‌های ارائه اندیشه‌ها و گرفتن بازخورد از فضای سیاسی و اجتماعی جامعه هستیم و این نیازمند طراحی یک برنامه کلان برای آزاد‌اندیشی است.»
 وی در پایان اظهار داشت: «به نظر بنده آزاد‌اندیشی بیش از انکه یک شعار و مطالبه از ناحیه مقام‌معظم‌رهبری باشد یک ضرورت اجتماعی است و همه اقشار اجتماعی باید آمادگی حضور و ظهور در چنین فضایی را داشته باشند. این به ما بستگی دارد که آیا ما می‌توانیم یک جریان سالم را در برابر حرف‌های مخالفی که ممکن است زده شود، مدیریت کنیم و به صورت منطقی و عقلانی و قابل‌دفاع از خودمان تاب‌آوری نشان دهیم یا خیر. به نظر می‌رسد آغاز این فرآیند می‌تواند ما را در فضای فرهنگی متفاوتی قرار دهد.»

معاون فرهنگی دانشگاه علامه‌طباطبایی:
2 ماه پس از حضوری شدن، زمان مناسبی برای ارزیابی کرسی‌های آزاد‌اندیشی نیست
معصومه اسمعیلی، معاون فرهنگی و اجتماعی دانشگاه علامه‌طباطبایی درخصوص برگزاری کرسی‌های آزاد‌اندیشی در این دانشگاه گفت: «این مدل کارها ازجمله فعالیت‌هایی است که باید دانشجویان انجام دهند. تشکل‌ها باید درخواست بدهند و بعد از بررسی موضوع، جلسات برگزار خواهند شد. تا به حال فقط یک انجمن به ما درخواست داده بود که با آن موافقت کردیم اما بعد از مدتی خودشان منصرف شدند.»
وی درباره ارزیابی برگزاری چنین جلساتی در کل دانشگاه‌های کشور گفت: «باتوجه به اینکه این جلسات مردم‌محور و دانشجومحور هستند، باید تقاضایی باشد تا این جلسات برگزار شود. اساسا این ماجرا دو سر دارد، یک سر آن بحث همان تقاضایی است که باید وجود داشته باشد و بخش دیگر نیز شرایطی است که ما باید آن را فراهم کنیم.»
اسمعیلی به شرایط کرونایی در سال‌های اخیر اشاره و تصریح کرد:‌ «در این سال‌های اخیر به دلیل شرایط کرونایی دانشگاه‌ها حضوری نبودند، ‌درحالی که یکی از شرایط برگزاری این کرسی‌ها حضوری بودن دانشگاه‌هاست. دانشجویان و اساتید باید در یک شرایط حضوری با هم در ارتباط باشند تا بتوانند برنامه چنین جلساتی را طرح‌ریزی و اجرا کنند. درحال حاضر که تنها دو ماه از حضوری شدن دانشگاه‌ها می‌گذرد برای ارزیابی این مساله زمان مناسبی نیست.»
معاون فرهنگی و اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی افزود: «باتوجه به کم بودن تقاضا برای برگزاری این جلسات برنامه و طرح دانشگاه ما این است که پایان‌نامه‌ها و رساله‌هایی که در زمینه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی حرف‌های جالبی را زده‌اند را در قالب یک میزمعرفی بیاوریم. یعنی در آن اساتید و دانشجویان دخیل در پایان‌نامه را دعوت کنیم که درباره داده‌ها و یافته‌هایشان گفت‌وگو کنند. قطعا این مساله نیاز به راه‌اندازی یک حرکت دارد تا دانشجویان در عمل ببینند که می‌توانند بیایند و حرف بزنند.»
وی درباره علت عدم استقبال از این جلسات گفت: «یک تصوری برآمده از ساحت اجتماعی وجود دارد و آن، اینکه مگر می‌گذارند ما حرف بزنیم، درصورتی که شما بیایید صحبت کنید و ببینید که آیا اجازه می‌دهند صحبت کنید یا خیر. منشأ این تصور یک جریان مشخص است که یک‌سری مسائل را در فضای مجازی شانتاژ می‌کند.»
اسمعیلی با تاکید بر نقش فضای مجازی در خودسانسوری افراد گفت: «اساسا آنچه باعث خودسانسوری در افراد می‌شود فضای مجازی است که در آن تبلیغات و القای منفی وجود دارد. یعنی این تصور ایجاد شده که اگر صحبتی شود، تبعات بدی برای فرد مطالبه‌گر به‌همراه خواهد داشت؛ درصورتی که افراد پیش مقام‌معظم‌رهبری هر نقد و مطالبه‌ای را که در فکر می‌گنجد بیان می‌کنند و اتفاق خاصی برای فرد نمی‌افتد.»
معاون فرهنگی و اجتماعی دانشگاه علامه‌طباطبایی ادامه داد: «اساسا به دلیل وجود شانتاژ‌های فضای مجازی دانشجو برگزاری چنین فضایی را خیلی کارآمد تصور نمی‌کند. ما در دانشگاه علامه طباطبایی هیچ ممنوعیتی برای اجرای کرسی‌های آزاد‌اندیشی در چهارچوب خدمت‌رسانی به جمهوری اسلامی نداریم و حتی بسیار علاقه‌مندیم طرح‌های مطالبانه‌گرانه، راهنماکننده و تجویز‌کننده و خلاقانه بیاورید و بروز و ظهور پیدا کنند و ما هم در این زمینه کمک خواهیم کرد. کمک‌مان نیز چه در زمینه اساتید در قالب کرسی ترویج‌کننده و چه در زمینه دانشجویی در قالب کرسی‌های آزاد‌اندیشی خواهد بود و باید بگویم برگزاری این کرسی‌ها اساسا یک افتخار برای دانشگاه است.»

معاون فرهنگی دانشگاه علم‌وصنعت:‌
مشکل کرسی‌ها عدم تمایل دانشجویان به بحث درباره یک موضوع است
علیرضا معینی، معاون فرهنگی دانشگاه علم‌وصنعت با اشاره به وضعیت برگزاری کرسی‌های آزاداندیشی در دانشگاه‌ها گفت: «در وهله اول برای پاسخ به این سوال باید بگویم که در دانشگاه ما برنامه‌هایی برای این مساله وجود دارد. به‌طوری که از همه تشکل‌های دانشجویی درخواست کرده‌ایم تا موضوعات خود را از طریق برگزاری این کرسی‌ها به بحث بگذارند.»
او افزود:‌ ‌«متاسفانه گاهی به نظر می‌آید که یک سمت از دانشجویان حاضر به این کار می‌شوند اما طرف مقابل نمی‌آید. به عبارت دیگر طرف‌های منتقد و موافق پیرامون یک موضوع گاهی دیر به میدان می‌آیند، البته مدتی هم دانشگاه‌ها تعطیل بود و این امکان وجود نداشت.»
معاون فرهنگی دانشگاه علم و صنعت تصریح کرد: «به‌دلیل عدم استقبال یکی از طرف‌های دانشجویی باید گفت که تعداد کرسی‌های آزاداندیشی آن‌طور که باید راضی‌کننده نیست و امیدواریم تلاش‌ها در این زمینه بیشتر شده و طرف‌های مختلفی که درباره یک موضوع نظر دارند وارد میدان شده و حرف‌هایشان را بزنند.»
معینی بیان داشت: «‌این‌طور نیست که در دانشگاه‌ها مشکلی برای برگزاری کرسی‌ها باشد، ‌یعنی از برگزاری کرسی‌های آزاداندیشی پشتیبانی می‌کنیم. البته بعد از حضوری شدن دانشگاه‌ها کرسی‌ای در این دانشگاه برگزار نشده اما تا قبل از همه‌گیری کرونا، کرسی‌هایی را داشتیم.»
او تصریح کرد: «عده‌ای تا وقتی بستر برای یک‌طرفه صحبت کردن آنها فراهم است، حرف می‌زنند اما وقتی می‌گوییم در کرسی آزاداندیشی صحبت کنید؛ از آنجایی که در چنین شرایطی همه طرف‌ها بوده و مردم نیز به آنها گوش می‌کنند، کمتر از حضور در کرسی‌ها استقبال می‌کنند. حتی مواردی داشتیم که وقتی درباره یک موضوع به سراغ افراد منتقد می‌رویم و می‌گوییم حرف‌تان را صریح بزنید، حاضر به این کار نمی‌شوند.»
معاون فرهنگی دانشگاه علم‌وصنعت با تاکید بر اینکه این‌طور نیست که دانشگاه‌ها تمایلی به برگزاری کرسی‌های آزاداندیشی نداشته باشند، گفت: «یعنی دانشگاه نه‌تنها امکانات لازم برای این مهم را دارد، ‌بلکه از برگزاری کرسی‌ها استقبال هم می‌کند، اما مشکل اصلی عدم تمایل طرف‌های منتقد و مخالف درباره یک موضوع است. البته قطعا باید تلاش‌های بیشتری در این حوزه شود.»
معینی خاطرنشان کرد:‌ «قطعا تعداد برگزاری همین میزان کرسی به هیچ‌وجه راضی‌کننده نیست و گاهی به افراد شرکت‌کننده در این کرسی‌ها بازمی‌گردد. به خاطر دارم چند سال پیش قرار بود یک کرسی آزاداندیشی درباره موضوعی برگزار کنیم و علی‌رغم اینکه افراد زیادی در دانشگاه بودند که درباره آن حرف داشتند، اما حاضر نشدند حرف‌شان را در جمع بیان کنند و درنهایت مجبور شدیم به‌صورت یک‌طرفه آن را برگزار کنیم.»

در این رابطه لینک‌های زیر را بخوانید:

دانشگاه صرفا مدرک گرفتن نیست فضای گفت‌وگو فراهم است (لینک)

اقتصاد قوی عامل مهم سلطه‌ناپذیری و نفوذ‌ناپذیری کشور است (لینک)

مثبت و منفی رویداد دوم زیر ذره‌بین دانشجویان (لینک)