ندا اظهری، مترجم: چند ماهی از آغاز جنگ روسیه و اوکراین می‌گذرد و هنوز جو سنگینی در اروپا برقرار است و بسیاری از کشورهای این قاره سبز درحال تقویت نیروهای نظامی و دفاعی خود هستند تا در صورت بروز جنگی همه‌جانبه‌تر، بتوانند از خود دفاع کنند. حمله روسیه به اوکراین درحالی آغاز شد که بسیاری از کارشناسان سیاسی خبر از آغاز جنگ جهانی سوم می‌دادند و همین شوک، دنیا را متحول کرد. حالا که مدتی از این نبرد می‌گذرد، تجهیز کشورهای اروپایی همچنان ادامه دارد و باتوجه به اینکه قدرتمند شدن در برابر خطرات احتمالی نیازمند سرمایه‌گذاری روی تجهیز نیروهای انسانی، نظامی و دفاعی است، هر کشوری بودجه خاصی را به مجهز کردن بخش‌های نظامی خود اختصاص می‌دهد که معمولا هزینه‌های بالایی را دربرمی‌گیرد. سرمایه‌گذاری کشورهای اروپایی در زمینه‌های نظامی و دفاعی شاید تنها حوزه‌های سیاسی را تحت‌تاثیر قرار دهد اما درواقع، این امر به‌طور همه‌جانبه تمام ابعاد زندگی مردم را در تمام کشورهای اروپایی و حتی سایر کشورهای دنیا متأثر می‌کند. یکی از بخش‌های مورد تاثیر، حوزه آموزش عالی است که در آن، دانشگاه‌ها دچار ترس از کاهش بودجه‌های خود به بهانه سرمایه‌گذاری‌های دفاعی و نظامی شده‌اند.

  آغاز تنش در اروپا
به گزارش تایمز، جنگ روسیه و اوکراین باعث شد کشورهای اروپایی به‌طور جدی به جنگ بیندیشند اما تاریخ و جغرافیاست که می‌تواند تعیین کند کدام رشته‌های دانشگاهی از نظر میزان جذب دانشجو و بودجه‌های اختصاص یافته رونق بیشتری می‌گیرند. پیشرفت کشورهای اروپایی در این زمینه قابل‌توجه است؛ چراکه سیاستمداران سوئدی و فنلاندی که به عضویت ناتو و امضاکنندگان معاهده‌های آلمان و ایتالیا درآمده‌اند، به دنبال افزایش هزینه‌ها هستند و به‌طور ویژه، آلمان متعهد به سرمایه‌گذاری 100 میلیارد یورویی در بخش آموزش عالی است. دانشگاه‌های اروپایی باتوجه به تداوم جنگ روسیه و اوکراین، خود را برای کاهش بودجه‌های عمومی آماده می‌کنند و حتی هزینه‌های آنها به دلیل درگیری‌های جاری در اوکراین افزایش یافته است. در هلند، گزارش‌ها حکایت از کاهش 10 و 15 میلیارد یورویی در امور مالی عمومی دارند که نگرانی‌هایی را در مورد از بین رفتن افزایش بودجه تحقیقاتی ایجاد کرده است که مدت‌ها انتظارش را می‌کشید. البته در دسامبر 2021 زمانی که «مارک روت»، نخست‌وزیر دولت ائتلافی وعده افزایش 6/7 میلیارد یورویی را به رشد ملی بودجه صندوق داده بود و قرار بود صرف تحقیق و نوآوری شود، امید به افزایش بودجه‌های آموزش عالی و دانشگاه‌ها افزایش یافت. اما با شروع جنگ، معادلات به‌هم ریخت و دولت هلند بازنگری‌هایی را پیرامون اختصاص بودجه دفاعی در واکنش به جنگ روسیه و اوکراین در پیش گرفت. رئیس کنفرانس ملی روسای دانشگاه‌های هلند اعلام کرده است که سرمایه‌گذاری‌های تحقیق و توسعه این کشور از بسیاری از کشورهای دیگر عقب‌تر بوده و این افزایش در جهت صحیح بوده است. لغو سرمایه‌گذاری اضافی در بخش تحقیق و توسعه ضربه سنگینی به بدنه آموزش عالی این کشور وارد می‌آورد و تاثیری منفی درازمدتی بر رفاه جامعه خواهد داشت.

  تلاش نافرجام برای افزایش بودجه
دانشگاه‌های هلند مدت‌هاست که به دلیل افزایش شمار دانشجویان، در مورد فشار مالی وارد شده هشدار داده‌اند. استاد تاریخ هلند در دانشگاه «لیدن» اظهار می‌کند که این مشکل جدی اگر سریع‌تر حل نشود، هر روز بزرگ‌تر و بزرگ‌تر می‌شود. درست است که برخی از احزاب در این کشور که با چالش بودجه‌های دانشگاه‌ها درگیر هستند از آموزش عالی دفاع کرده و درخواست تجدیدنظر نسبت به این کاهش را اعلام کرده‌اند اما هنوز نتوانسته‌اند بودجه اضافی را طی آخرین ائتلاف در این زمینه تامین کنند. درحالی که مسئولیت تامین این بودجه را وزیر آموزش عالی برعهده دارد، درصورت عدم موفقیت در جذب بودجه بیشتر، دانشگاه‌ها با رکود اقتصادی و مشکلات مالی روبه‌رو خواهند شد. باتوجه به شرایطی که بر دنیا و به‌ویژه بر اروپا حاکم است، دانشگاه‌های این قاره با نگرانی و استرس ناشی از کاهش بودجه مواجهند. مدیر حکومت‌داری، بودجه و توسعه سیاست‌های عمومی در انجمن دانشگاه‌های اروپایی اظهار کرده است که به نظر می‌رسد دولت‌ها بودجه آموزش عالی را در سال‌های آینده کاهش دهند که این خبر می‌تواند شوک بزرگی را به این سیستم وارد کند. بلژیک، استونی، آلمان، ایتالیا، لتونی، نروژ، لهستان و سوئد برنامه‌های دقیقی برای افزایش هزینه‌کردهای دفاعی در دستور کار خود دارند اما تمایل زیادی به افزایش مالیات‌ها در زمان افزایش تورم از خود نشان نداده‌اند و معتقدند که این بالا رفتن تورم به خودی خود فشار زیاد بودجه‌ای را به آموزش عالی تحمیل کرده است و این کار باعث اعمال فشار مضاعفی به بدنه این سیستم آموزشی خواهد بود.

  افزایش پژوهش‌های دفاعی و هشدار به بخش‌های دانشگاهی
به گفته «ویکتوریا فدورچاک»، محقق دانشگاه علم‌وفناوری نروژ، توسعه قدرت نظامی ارتش با گسترش پژوهش‌های دفاعی رابطه مستقیمی دارد که با بیش از یک دهه تامین بودجه و سرمایه‌گذاری در حوزه‌های امنیتی و استراتژیک روبه‌رو خواهند شد؛ چراکه شاهد افزایش پرسنل نظامی در کشورهای مختلف هستند. این تغییر بحث‌ها پیرامون مطالعه جنگ، موضوعی با رویکردهای آکادمیک را مطرح کرده است که از توسعه دکترین نظامی تا گفتمان انتقادی درباره علل درگیری را دربرمی‌گیرد. در یکی از چهار ایالت آلمان که در سال جاری انتخابات در آن برگزار شده، احزاب سبز و چپ نسبت به حمایت از پژوهش‌های صلح آمیز و ارائه مجدد لایحه مدنی در قانون آموزش عالی و ممانعت دانشگاه‌ها از اقدامات نظامی متعهد شده‌اند. یکی از دانشجویان دکتری در دانشگاه «کلن» آلمان و فعال مدنی عنوان کرده است که رویدادهای اخیر در زمینه تحقیقات صلح در این موسسه آموزش عالی بسیار زیاد بوده است. معمولا مردم دنیا همواره طرفدار صلح بوده‌اند و این علاقه بعد از شروع جنگ روسیه و اوکراین و احساس خطر نسبت به امنیت خود بیشتر هم شده است. دانشگاهیان در اوکراین معمولا کمتر از چنین تقسیم‌بندی‌هایی رنج می‌برند و نسبت به همتایان خود در اروپای غربی که اغلب زمان خود را به مطالعات جنگ و صلح تقسیم می‌کنند، بیشتر از رویکرد میان‌رشته‌ای طرفداری می‌کنند.
در ایالت‌های حوزه بالتیک که خطر بروز جنگ همواره بالاست، رویکردهای عملی‌تر غالب است درحالی که کشورهای غربی بیشتر روی موضوعات بعد از جنگ و جوانب بشردوستانه آن متمرکز می‌شوند و مطالعاتی را در این حوزه‌ها پیشنهاد می‌کنند و نگاهی نو و بکرتر به این موضوع دارند. درواقع، این کشورها معمولا به دلایل مختلف، تمایل زیادی به ارتباط با جنگ یا نیروهای نظامی و ارتشی ندارند. در دانشگاه Antwerp سیاست دفاع اروپایی تدریس می‌شود. دانشجویان این دانشگاه بلژیکی از زمان جنگ روسیه با اوکراین اغلب به دنبال اخبار مرتبط با این جنگ و پیشرفت روزانه این درگیری‌ها هستند. این تهاجم به‌طور چشمگیری نگرش دانشجویان را به پژوهش‌های دفاعی تغییر می‌دهد به‌طوری که صنعت دفاعی بزرگ محلی، ارتباطات کمی با دانشگاه‌ها دارد. رویکردی که بیشتر میان‌رشته‌ای باشد، تحقیق و پژوهش پیرامون جنگ را تقویت می‌کند که به‌طور ذاتی از جنبه سیاسی و فنی برخوردارند.

  بودجه تعیین شده کافی نیست
بررسی‌ها نشان می‌دهد که حدود نیمی از دانشگاه‌های ملی اروپا معتقدند که میزان بودجه تعیین شده برای آموزش عالی این منطقه برای تامین نیازهای این حوزه کافی نیست. براساس نظرسنجی‌های تکمیل شده در سال 2022- 2021، رصدخانه بودجه عمومی انجمن دانشگاه‌های اروپایی گزارش می‌دهد که تامین مالی اصلی اضافی یکی از اولویت‌های واقعی در این بخش، به‌ویژه در سیستم‌هایی محسوب می‌شود که با افزایش تعداد دانشجویان شاهد سال‌ها کاهش سرمایه‌گذاری بوده است. یکی از کشورهایی که در این فهرست جای می‌گیرند، ایرلند است که بودجه‌های دانشگاهی در این کشور از سال 2008، به ازای هر دانشجو تا حدود 35 درصد کاهش داشته است که یکی از بزرگ‌ترین نگرانی‌ها به‌شمار می‌رود. میزان شهریه‌های دانشگاهی در این کشور در سال 2010 از 11/190 یورو به ازای هر دانشجو به 10/100 یورو در سال 2020 کاهش یافت و این درحالی است که تعداد دانشجویان در این کشور تا 20 درصد هم رشد داشته است.

  بودجه‌ کاهشی می‌شود؟
علاوه‌بر این، پایداری و سطح فعلی بودجه اصلی نیز در کشورهایی نظیر استونی، فنلاند، اسکاتلند، اسلواکی و اسپانیا نگران‌کننده است. در استونی و اسلواکی این موضوع به‌ویژه پیرامون بودجه در زمینه تدریس و حقوق کم کارکنان آموزشی به موضوعی حاد تبدیل شده است. کارشناسان در بررسی‌های اخیر اعلام کردند که دیجیتالی‌سازی به‌عنوان یک حوزه دارای اولویت در سرمایه‌گذاری، به‌ویژه پس از تغییر آموزش‌های دانشگاهی به سمت یادگیری آنلاین در جریان همه‌گیری ویروس کرونا شناسایی شده است. به‌طورکلی، سه‌چهارم آنها بر این باورند که بودجه عمومی ملی برای آموزش عالی طی سه سال آینده افزایش یافته یا ثابت باقی می‌ماند. پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که 6 حوزه ازجمله لهستان، نروژ و اسکاتلند نیز با کمبود بودجه‌های عمومی روبه‌رو شده‌اند. نیمی از آنها نیز انتظار داشتند بودجه ملی رقابتی افزایش یابد و تنها در مورد آلمان و لهستان این کاهش بودجه پیش‌بینی شده بود. حدود 82 درصد از این کارشناسان انتظار داشتند که درآمدهای حاصل از برنامه‌های بودجه اتحادیه اروپا یا روند افزایشی را تجربه کند یا اینکه در بدترین حالت ثابت باقی بماند. در این میان، تنها بیش از یک‌سوم انجمن‌های دانشگاهی انتظار داشتند که شهریه‌های دانشجویان بین‌المللی افزایش یابد که نشان‌دهنده خوش‌بینی نسبت به انتقال جهانی دانشجویان پس از پایان همه‌گیری کروناست. اما در همین حین، چهار حوزه شامل کرواسی، اسکاتلند و اسپانیا پیش‌بینی کرده‌اند که درآمد شهریه‌ای دانشجویان بومی و اتحادیه اروپا طی سه سال آینده باتوجه به کاهش تعداد دانشجویان و کاهش ارزش شهریه با روند کاهشی مواجه خواهد شد. همچنین رومانی به دلیل کوچک شدن گروه‌ها و شیوع بیماری همه‌گیری کرونا که باعث محدودتر شدن متقاضیان ورود به دانشگاه شده، راحت‌تر می‌تواند شهریه‌های خود را پوشش دهد و کاهش احتمالی بودجه‌های شهریه‌ای را جبران کند. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد درحالی که پیش‌بینی‌ها دلگرم‌کننده بوده و با نگرانی کمتری نسبت به سال 2020 صورت گرفته‌اند، مقامات اروپایی و ملی باید سرمایه‌گذاری‌های بلندمدتی را در آموزش عالی در راستای بهبود اقتصاد پایدار پس از همه‌گیری در پیش گیرند.

  تلاش دولت‌ها برای تغییر وضعیت اختصاص بودجه
دولت‌های کشورهای اروپایی برای بهبود وضعیت مالی و بودجه‌ای دانشگاه‌ها و رسیدن به توسعه پایدار پس از همه‌گیری باید سرمایه‌گذاری‌های خود را در این حوزه تقویت کرده و از این بخش به‌عنوان نقش کلیدی در رسیدن به انتقال سبز و دیجیتال استفاده کنند. گزارش‌های به دست آمده از اتحادیه اروپا با اشاره به سرمایه‌گذاری‌های عمومی در دانشگاه‌ها اعلام کرده‌اند که فشار وارد بر موسسات آموزشی بعد از گذران روزهای سختی، باقی خواهد ماند. همزمان شدن تداوم همه‌گیری کرونا در کنار جنگ روسیه و اوکراین باعث شد دانشگاه‌های اروپا با فشار مداوم بر وضعیت مالی خود مواجه باشند؛ چراکه دولت‌ها در همگام شدن با افزایش تعداد دانشجویان ناکام ماندند. آخرین گزارش رصدخانه بودجه عمومی از انجمن دانشگاه‌های اروپایی نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری پس از سال‌ها ریاضت اقتصادی درحال بهبود است و موسسات آموزشی اغلب با گزینه‌های دشواری چون مجوز افزایش تعداد کلاس‌های درس یا صرف هزینه کمتر برای پژوهش روبه‌رو هستند. حتی برخی از کشورهایی که کاهش درصد دو رقمی را در این دوره تجربه کرده‌اند، اکنون نشانه‌هایی از بهبود اوضاع اقتصادی را نشان می‌دهند. در این میان، کشوری همچون ایرلند نشان می‌دهد که بودجه دانشگاه‌ها و بودجه‌های آموزشی در این کشور در سال 2018 در مقایسه با سال 2008 با کاهش حدود 31 درصدی مواجه شده است و این درحالی است که می‌توان شاهد افزایش 12 درصدی بودجه بین سال‌های 2018 تا 2019 در ایرلند بود.
به‌عنوان مثال، اگرچه آلمان افزایش واقعی 35 درصدی را در بودجه‌های دولتی آموزش عالی بین سال‌های 2008 تا 2018 را اعلام کرده، اما با رشد قریب به 40 درصدی تعداد دانشجویان روبه‌رو شد. در فرانسه هم چنین اوضاعی حاکم است و دولت با رشد بودجه 7 درصدی به‌رغم افزایش 16 درصدی گسترش تعداد دانشجویان مواجه بوده است؛ همچنین دانمارک نیز با توجه به رشد 55 درصدی تعداد دانشجویان، با رشد 24 درصدی روبه‌رو بوده است. این امر هم بر زیرساخت‌ها و هم بر نسبت تعداد دانشجویان به تغییر کارکنان و اعضای هیات‌علمی تاثیر می‌گذارد. گزارش‌ها حکایت از آن دارد که اگرچه ده‌ها سیستم آموزش عالی توانسته‌اند با سرمایه‌گذاری عمومی در آموزش عالی از میانگین رشد اقتصادی پیشی بگیرند، اما افزایش بودجه نسبت به توسعه اقتصاد در چهار سیستم آموزشی کشورهای مختلف عقب‌تر است درحالی که در 9 سیستم دیگر ازجمله اسپانیا، ایرلند و فنلاند و... با وجود افزایش تولید ناخالص داخلی، دچار کاهش بودجه شده‌اند. در چنین شرایطی زنگ خطر برای این کشورها به صدا درآمده است که می‌تواند فرصتی را برای تقویت اقتصاد دانش‌بنیان فراهم کند.