محسن کاظم‌آبادی، پژوهشگر منطقه: پس از بررسی روابط جمهوری اسلامی ایران با قطر و عمان در سه یادداشت جداگانه با عنوان «دیپلماسی با همسایه محترم»، به بهانه سفر اخیر امامعلی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان به کشورمان، در شماره چهارم این سلسله از یادداشت‌ها به بررسی روابط تهران و دوشنبه می‌پردازیم.

 سیاست همسایگی
ابراهیم رئیسی در جهت عمل به ایده خود مبنی‌بر اولویت کشورهای همسایه در سیاست خارجه کشور، در اولین سفر خارجی خود که مصادف با برگزاری نشست سران سازمان شانگهای بود، در اردیبهشت‌ماه 1400 راهی کشور تاجیکستان شد. این کشور همسایه جغرافیایی ایران نیست؛ اما اشتراکات فراوان دو ملت، پیوندهای عمیقی از خویشاوندی و همسایگی معنوی را ایجاد کرده است. در جریان سفر آقای رئیسی به تاجیکستان، جدای از عضویت دائمی ایران در سازمان همکاری شانگهای، بیانیه مشترک سران دو کشور و همچنین هشت سند همکاری میان تهران و دوشنبه به امضا رسید.
روز دوشنبه پس از 9 ماه، تهران میزبان رئیس‌جمهوری تاجیکستان بود. در این 30 سال روابط دیپلماتیک ایران و تاجیکستان که از فروپاشی شوروی سابق آغاز شد، امامعلی رحمان هفت‌بار به ایران سفر کرده و با مقام‌معظم‌رهبری و سایر مقامات کشورمان دیدار کرده است. حسن روحانی دوبار و محمود احمدی‌نژاد نیز 6 بار به تاجیکستان سفر کرده‌اند. مرحوم هاشمی‌رفسنجانی نیز به‌عنوان اولین رئیس‌جمهور ایران به این کشور سفر کرد و در تحقق صلح در تاجیکستان در دهه 1990 میلادی نقش بسیار مثبتی ایفا کرد.

 روابط اقتصادی
توسعه روابط اقتصادی و مناسبات تجاری یکی از مهم‌ترین ابزارهای افزایش پیوند و همبستگی میان کشورهای گوناگون به‌خصوص همسایگان است. متاسفانه روابط تجاری کشورمان با تاجیکستان اصلا مطلوب نیست و حجم آن در سال 1399 معادل 57 میلیون دلار و در سال 1400 معادل 131 میلیون دلار بوده است. این درحالی است که گفته می‌شود در 30سال گذشته، حدود 160 سند در زمینه‌های گوناگون میان دو کشور امضا شده، هر دو کشور عضو سازمان همکاری اقتصادی موسوم به اکو هستند، هر دو کشور فارسی‌زبان و تجار آنها فاقد چالش زبان خارجی هستند و هر دو کشور می‌توانند از ظرفیت‌های ترانزیتی یکدیگر استفاده کنند.
در زمینه حمل‌ونقل، با توجه به اینکه تاجیکستان مرز دریایی ندارد، می‌تواند از ترانزیت بنادر چابهار و بندرعباس ایران به‌خوبی استفاده کند و ظرفیت‌های خود را افزایش دهد. در زمینه خط‌آهن نیز، اتصال خط‌آهن ایران به افغانستان و سپس از تاجیکستان به چین می‌تواند روابط تجاری این کشورها با یکدیگر را افزایش دهد. درضمن با توجه به شرایط جغرافیای طبیعی و منابع تاجیکستان، شرکت‌های ایرانی می‌توانند در برخی پروژه‌های صنعت آب و برق این کشور با ظرفیت بیشتری فعالیت کنند. همچنین ایران امکان صدور خدمات فنی‌ومهندسی در زمینه استخراج، اکتشاف و بهره‌برداری از میادین نفت و گاز و فرآوری در پالایشگاه‌های این کشور را دارد.

 روابط فرهنگی
جشن نوروز، زبان، فرهنگ و عقاید دینی مشترک و علاقه فراوان دو ملت به شعرای بزرگ فارسی‌زبان ازجمله مهم‌ترین ظرفیت‌های فرهنگی دو کشور است. مقام‌معظم‌رهبری در سال 1376 که امامعلی رحمان با ایشان دیدار داشتند، تاجیکستان را یکی از «زادگاه‌های تمدن اسلامی» و زبان فارسی را «ارث تاریخ و طبیعت و یک گنج ذی‌قیمت برای ملت‌های ایران و تاجیکستان» برشمردند. ایشان در سال 1389 نیز که میزبان روسای جمهور افغانستان و تاجیکستان بودند، فرمودند: «در دنیا هیچ کشوری همانند ایران، تاجیکستان و افغانستان وجود ندارد که دارای اینچنین مشترکاتی از لحاظ زبان، دین، همسایگی، فرهنگ و مواریث تاریخی باشند.»
جشن‌های مشترک نوروز و ثبت جهانی آن، برگزاری همایش‌های متعدد پیرامون شعرای فارسی‌زبان، ظرفیت فراوان گردشگری، حضور هنرمندان تاجیکستان در جشنواره بین‌المللی فجر، برگزاری «نوروز کاپ» با حضور تیم ملی فوتبال کشورهای حوزه نوروز، میزبانی تاجیکستان از مسابقات فوتسال بانوان کشورهای آسیای مرکزی موسوم به کافکا 2022 و قهرمانی تیم ملی فوتسال کشورمان در بهمن‌ماه 1400 و همچنین خواهرخواندگی شهرهای متعددی از تاجیکستان مانند دوشنبه، خجند، غرم، کولاب و ریون با شهرهای ایران مانند تهران، تبریز، شیراز، رشت، شهرکرد، همدان، بیرجند و تربت‌جام، ازجمله اقدامات فرهنگی و ورزشی مشترک دو کشور در طول سال‌های گذشته بوده است. استاد مهمان‌بختی، محقق نام‌آشنای تاجیک که اخیرا نیز به رحمت خداوند رفتند، در شعر مشهور «ایران» به زیبایی این‌گونه درباره ایران سروده است:
از ازل تا به ابد قسمت من ایران است/ که نشانش پر سیمرغ و دل شیران است
همه گویند که ایران چه بزرگ است، بزرگ/ این همه در سخن و در خِرد پیران است
تا ابد دشمنت ای کشور زیبا حتی/ از بلندای مقام تو بسی حیران است
بخت بد بین که میان تو و من فاصله‌هاست/ تخت سامان و قباد من و تو ایران است
دوستم قیمت همبستی و همدستی دان/ که همین روزیِ ما از فلک و دوران است
ره مهر من و تو می‌گذرد از راهی/ کَز بخارا و دوشنبه به دلِ تهران است

 همکاری‌های نظامی
حفظ امنیت کشورهای همسایه تاثیر مستقیمی بر حفظ امنیت کشورمان دارد. با توجه به پایان تحریم‌های تسلیحاتی ایران توسط سازمان ملل، امکان فروش تجهیزات نظامی به کشورهای همسایه در جهت افزایش امنیت منطقه‌ای قابل‌پیگیری است. در این راستا، اخیرا کارخانه تولید پهپاد ابابیل۲ با همت و تلاش متخصصان صنایع دفاعی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران با حضور سرلشکر باقری، رئیس ستادکل نیروهای مسلح ایران و شیرعلی میرزا، وزیر دفاع و جمعی از فرماندهان عالی‌رتبه در پایتخت تاجیکستان افتتاح شد. این پهپاد قدرتمند ایرانی دارای برد عملیاتی 200 کیلومتر، قابلیت پایش تا 770 کیلومترمربع و انجام ماموریت‌های شناسایی، هدف، مراقبت و عملیات انتحاری است.
علاوه‌بر مسائل نظامی، موضوعات امنیتی نیز حائز اهمیت است. بی‌ثباتی ناشی از روی کار آمدن طالبان در افغانستان موجب بروز ناامنی در این کشور و تسری آن به مرزها شده است. اخیرا تاجیکستان میزبان چهارمین نشست امنیت منطقه‌ای درباره افغانستان بود. در این نشست مشاوران و دبیران شوراهای امنیت ایران، روسیه، هند، چین و چهار کشور آسیای مرکزی حضور داشتند. در این نشست علی شمخانی، دبیر شورای‌عالی امنیت ملی در سخنرانی خود، دخالت برخی کشورهای منطقه و فرامنطقه در انتقال و هدایت تروریست‌ها به افغانستان و لزوم تشکیل دولت فراگیر در این کشور را موردتوجه قرار دادند. خطر حضور تروریست‌های داعش و تلاش آمریکا برای انتقال آنها به شمال افغانستان، موضوع دیگری است که لزوم همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه نظامی را ضروری ساخته است. تاجیکستان حدود 1400 کیلومتر با افغانستان هم‌مرز است و وقوع ناامنی در این کشور مستقیم خاک تاجیکستان را تهدید می‌کند. اخیرا گروه تروریستی داعش در بیانیه‌ای اعلام کرد که موشک‌هایی را از خاک افغانستان به‌سوی اهداف نظامی در تاجیکستان شلیک کرده است.
در جریان سفر رئیس‌جمهور تاجیکستان به ایران، 17 سند همکاری در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی، تجاری، حمل‌ونقل، سرمایه‌گذاری، تکنولوژی‌های نو، محیط‌زیست، ورزشی، قضایی، آموزشی و تحقیقاتی و گردشگری امضا شده است. علاوه‌بر این اسناد امضاشده، موضوعات مربوط به تبعات جنگ اوکراین، وضعیت افغانستان، پیوندهای ایران در آسیای مرکزی، ظرفیت‌های ایران در مسیر ترانزیتی شمال-جنوب، ادامه همکاری دو کشور در سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی مانند اکو، شانگهای، سازمان همکاری اسلامی و همچنین امتداد همفکری در نشست‌های چندجانبه مانند کنفرانس قلب آسیا و کنفرانس تعادل و اعتمادسازی در آسیا موسوم به سیکا که هر دو کشور در آن مشارکت داشته‌اند، از دیگر مسائلی است که از سوی طرفین پیگیری شده است.