ندا اظهری، مترجم: رده‌بندی‌هایی که سالانه از سوی پایگاه‌های رتبه‌بندی انجام می‌شود، علاوه‌بر اینکه وضعیت کشورهای مختلف را براساس وضعیت علمی آنها بین دیگر کشورهای دنیا نشان می‌دهد، می‌تواند‌ انگیزه و نیروی محرکه‌ای برای حرکت رو به جلوی کشورها باشد. تا همین چند سال گذشته، آمریکا قدرت علمی بلامنازع دنیا بود و هیچ کشور دیگری نمی‌توانست با توجه به تعداد مقالات منتشرشده سالیانه و حجم تولید علم رقابت کند. اما در سال‌های اخیر، به لطف تلاش دولت چین و سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای که برای توسعه آموزش عالی این کشور صورت گرفته، چین توانست جایگاه نخست را از آن خود کند و آمریکا را به‌عنوان ابرقدرت تولید علم جهان پشت‌سر بگذارد. حالا دوسالی است که چشم‌بادامی‌ها در پله اول جا خوش کرده‌اند و آمریکا تلاش می‌کند جایگاه ازدست‌رفته خود را باز پس گیرد.

  2 سال پرافتخار برای چینی‌ها
در جدیدترین رده‌بندی اعلام‌شده از سوی پایگاه رتبه‌بندی «سایمگو» در سال 2021، کشور چین با انتشار 860012 مقاله در رتبه نخست تولید علم جهان قرار گرفته است. این درحالی است که آمریکا با انتشار 726552 مقاله علمی دومین کشور تولیدکننده علم در جهان شناخته شده است. بعد از آن، انگلیس با 243792 مقاله در رتبه سوم، هند با 237429 مقاله در رتبه چهارم و آلمان با 208210 مقاله در رتبه پنجم جهان از نظر حجم تولیدات علمی جای گرفته‌اند. پس از این کشورها به ترتیب ایتالیا، ژاپن، کانادا، فرانسه و استرالیا در رتبه‌های ششم تا دهم قرار گرفته‌اند.
در رتبه‌بندی اعلام‌شده در سال 2020، چین با 771730 مقاله در جایگاه نخست تولید علم جهان جا خوش کرده بود که اگر بخواهیم آمار مقالات این کشور را در سال 2021 با سال 2020 مقایسه کنیم، باید گفت چین با افزایش 88282 مقاله، باردیگر توانسته رتبه نخست را در دنیا از آن خود کند که رشد قابل‌توجهی در تولید علم در این کشور به‌شمار می‌رود. در این میان، آمریکا که در سال 2020 هم دومین کشور جهان از نظر تولیدات علمی شناخته شد، با افزایش 25757 مقاله‌ روبه‌رو شد اما با توجه به رشد بالای انتشار مقالات محققان چینی، آمریکا برای دومین سال جایگاه دوم را از آن خود کرده است. انگلیس در رتبه‌بندی سال 2020 هم با 224504 مقاله در رتبه سوم جهان قرار داشت که در سال 2021 با افزایش 19288 مقاله‌ نسبت به سال قبل روبه‌رو شد. علاوه‌بر این، هند هم مانند سال 2021، در سال 2020 با 212665 مقاله در رده چهارم قرار داشت، با این تفاوت که در سال 2021 با افزایش 24764 مقاله مواجه شده است. آلمان هم در سال 2020 با 194585 مقاله پنجمین کشور جهان محسوب می‌شد که در سال 2021 با 13625 مقاله بیشتر همچنان همان جایگاه را حفظ کرد. در رتبه‌بندی سال 2020، بعد از پنج کشور نخست رتبه‌بندی، ایتالیا، ژاپن، روسیه، فرانسه و کانادا در رده‌های ششم تا دهم جا خوش کرده بودند.

 معادلات از 2019 تغییر کرد
اگر به آمار رتبه‌بندی سال‌ها پیش نگاهی بیندازیم، متوجه خواهیم شد آمریکا نخستین کشور تولیدکننده علم در دنیا بوده که همواره توانسته در رقابت با رقبای خود پیروز میدان باشد. در سال‌های اخیر، سال 2019 آخرین سالی بوده که آمریکا جایگاه نخست دنیا را از نظر تعداد مقالات علمی کسب کرده و چین نیز دومین کشور بوده است. دیگر کشورهای دنیا هم به ترتیب در سال‌های 2020 و 2021، انگلیس، هند و آلمان بوده‌اند. اما جایگاه آمریکا و چین در این رتبه‌بندی بسیار چالش‌برانگیز است و از سال 2020، آمریکایی‌ها با عقب‌افتادن از این کشور آسیایی با دشواری‌های زیادی مواجه شدند و بسیاری از معادلات آنها برهم خورد. سال 2020 مصادف با سال اول و دوره نخست ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت آمریکا بود و طبق شواهد، اوج درگیری‌های دولت آمریکا با محققان و دانشمندان و نیز دانشجویان چینی در همان سال شکل گرفت. طبق آخرین آمارهای ارائه‌شده در سال 2021، بیش از 317هزار دانشجوی چینی در موسسات آموزشی و دانشگاه‌های آمریکا مشغول به تحصیل بودند و کارشناسان بر این باورند که دانشجویان چینی نخستین گروه از دانشجویان بین‌المللی را در آمریکا از نظر تعداد به خود اختصاص می‌دهند و هنوز هم به‌رغم تداوم همه‌گیری کرونا و تاثیر این ویروس بر آمار ثبت‌نامی دانشجویان، دانشگاه‌های آمریکایی به‌عنوان اصلی‌ترین مقصد دانشجویان چینی به‌شمار می‌روند. اگرچه تحصیل در خارج از کشور، دانشجویان چینی را تا حد زیادی به خود جذب می‌کند، اما این کشور هم به خودی خود دارای بزرگ‌ترین سیستم آموزشی دولتی در جهان است. به لطف توجه ویژه دولت چین به سرمایه‌گذاری روی توسعه آموزش عالی این کشور، نوسازی سیستم آموزش عالی در اولویت اصلی دولت قرار گرفته و از این‌رو، چین شاهد افزایش قابل‌توجهی در تعداد دانشگاه‌های محلی در یک دهه گذشته بوده است. ثبت‌نام در این دانشگاه‌ها در سال 2020 از 32 میلیون نفر هم فراتر رفت و رکوردی نزدیک به هشت‌میلیون دانشجو به‌جا گذاشت که در همان سال فارغ‌التحصیل شدند و این امر نشان می‌دهد بازار آموزش عالی در چین همچنان درحال گسترش است. این آمار به‌طور مستقیم با ارتقای سطح علمی و تولید مقالات علمی در دنیا مرتبط است، به‌طوری که افزایش تعداد دانشگاه‌ها و تعداد فارغ‌التحصیلان توانسته چین را از رتبه دومی در سال 2020 که اوج نزاع چین و آمریکا و اخراج بسیاری از دانشمندان چینی از آمریکا بود، به جایگاه نخست پرتعدادترین مقالات ارتقا بخشد. درگیری‌های دولت آمریکا با دانشمندان چینی و تحریم‌های سختگیرانه علیه دانشمندان و برخی دانشجویان چینی که باعث ممانعت از حضور برخی دانشمندان و دانشجویان چینی در آمریکا شد و حتی شمار زیادی از دانشمندان و دانشجویان نیز از حضور در آمریکا و دانشگاه‌های آن کناره‌گیری کردند، سبب اخراج بخشی از نیروی کار و محققان چینی از آمریکا شد به این معنا که گویی آمریکا بخشی از توان علمی خود را به یک‌باره از دست داده است. بعد از گذشت حدود یک‌سال، آمریکا با افت شدید تولید مقاله و علم مواجه شد و بعد از روی کارآمدن دولت جدید جو بایدن، تصمیم بر آن شد قانون ممانعت از حضور و ورود دانشمندان و دانشجویان چینی به آمریکا لغو شود تا آنها بتوانند در آمریکا حاضر شده و به تحصیل و تحقیق بپردازند اما تصمیم‌گیری‌های دولت (سابق) آمریکا آنقدر اشتباه بود که چند سالی روند تولید علم را در این کشور آهسته‌تر کرد، به‌طوری‌که درحال حاضر دو سالی است آمریکا جایگاه ثابت خود را به‌عنوان رتبه نخست تولید علم دنیا از دست داده و این ضربه‌ای سنگین به بدنه علمی این کشور وارد کرده است.

 ایران برترین قدرت منطقه
وضعیت علمی ایران در رتبه‌بندی‌های مختلف دنیا در سال‌های اخیر حکایت از روند روبه‌رشد تولید مقاله در کشور دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که گروه‌های مختلفی چون پزشکی، مهندسی، شیمی و علم مواد جزء مهم‌ترین حوزه‌های پژوهشی در کشور طی 5 سال گذشته به شمار می‌رود که بیشترین تعداد مقالات تولیدشده در کشور هم به همین حوزه‌ها اختصاص می‌یابد. طبق مطالعات صورت‌گرفته، شرکای علمی ایران در سال 2021 آمریکا، چین و کانادا بوده‌اند که در افزایش سطح مقالات علمی ایران تاثیرگذار بوده‌اند. طبق رده‌بندی اعلام‌شده از سوی پایگاه رتبه‌بندی «سایمگو» در سال 2021، ایران با تولید 77346 مقاله مانند رتبه سال 2020، در رده پانزدهم دنیا قرار گرفته است، با این تفاوت که در مقایسه با 71894 مقاله علمی منتشرشده در سال 2020، ایران در رتبه‌بندی اخیر با افزایش 5452 مقاله‌ای نسبت به سال پیش از آن روبه‌رو شده است. ایران با این تعداد مقاله در سال 2020 برای نخستین‌بار در رده پانزدهم جهان از نظر تولید علم قرار گرفت. کشور ما پیش از این یعنی در سال 2019 در رده شانزدهم دنیا قرار داشت و با یک پله صعود و رسیدن به مقام پانزدهم جدول رتبه‌بندی، خود را به‌عنوان برترین تولیدکننده علم در میان کشورهای خاورمیانه اثبات کرد، به‌طوری‌که ارتقای یک‌رتبه‌ای آن در دو سال پی‌درپی می‌تواند حکایت از پیشرفت علمی دانشمندان و محققان ما در مقایسه با کشورهای دنیا باشد.
البته چیزی که بیشتر در رابطه با رتبه‌بندی «سایمگو» و جایگاه ایران در میان دیگر کشورها جلب‌توجه می‌کند، رتبه نخست ایران در میان کشورهای خاورمیانه و منطقه است و تنها ترکیه با دو پله پایین‌تر از ما در رده هفدهم جدول رده‌بندی جا خوش کرده است. همچنین عربستان سعودی در رده‌بندی سال 2021 در رده 22 و پاکستان در رده 27 دنیا قرار گرفته‌اند و این رتبه‌ها نشان از برتری علمی و جایگاه والای دانشمندان ایرانی در مقایسه با کشورهای منطقه دارد. در مقایسه رتبه‌بندی امسال با 2020، ایران در سال گذشته همچنان نخستین کشور تولیدکننده علم در خاورمیانه شناخته شده بود و ترکیه با سه پله پایین‌تر در رده هجدهم جای گرفته بود و عربستان سعودی هم با رتبه 25 تنها کشورهای منطقه بودند که جزء 30 کشور اول دنیا قرار گرفته بودند.

 رتبه ششم ایران در میان کشورهای آسیایی
رتبه‌بندی‌هایی که به‌تازگی از سوی پایگاه «سایمگو» منتشر شده، بیانگر آن است که ایران به‌عنوان قدرت بلامنازع تولید علم منطقه خاورمیانه، در سال 2021 در منطقه آسیا هم جایگاه قابل‌قبولی دارد، به‌طوری‌که بعد از چین به‌عنوان رتبه نخست، هند رتبه چهارم، ژاپن رتبه هفتم، روسیه (اگر به‌عنوان کشوری آسیایی درنظر بگیریم) و کره‌جنوبی رتبه سیزدهم و ایران در جایگاه ششم جدول رده‌بندی جا خوش کرده است. بعد از ایران هم کشورهای آسیایی ترکیه، اندونزی، عربستان سعودی، تایوان، مالزی و پاکستان جزء آن دسته‌ای هستند که تا رتبه 30 رتبه‌بندی قرار گرفته‌اند. همچنین در رده‌بندی سال 2021 پایگاه «سایمگو»، ایران با 92339 به‌عنوان تعداد ارجاعات، در رتبه 14 دنیا و کشور اول خاورمیانه شناخته شده و نیز از نظر آمار خودارجاعی، ایران با رقم 31632، جایگاه 12 دنیا و رتبه نخست منطقه را از آن خود کرده است. اگر نگاهی هم به رتبه‌بندی سال 2020 بیندازیم، مشاهده خواهیم کرد که ایران با رتبه 15، در رتبه ششم جدول قرار داشته و جلوتر از آن، کشورهای چین، هند، ژاپن، روسیه و کره‌جنوبی قرار گرفته بودند. این رتبه در سال 2019 هم تکرار شده بود و ایران باز هم در جایگاه ششم رتبه‌بندی قرار داشته است.

 برترین حوزه مقالات ایران
طبق رتبه‌بندی‌هایی که در پایگاه «سایمگو» منتشر شده در سال 2021، حوزه پزشکی با 24048 مقاله، بالاترین میزان انتشار مقاله علمی را در کشور به خود اختصاص داده است. پس از آن حوزه مهندسی با انتشار 16734 مقاله رتبه دوم را از آن خود کرده است. علم مواد هم با انتشار 9700 مقاله در سال 2021 در رتبه سوم جای گرفته است. پس از آن، شیمی با 8897 مقاله، زیست شیمی، ژنتیک و زیست مولکولی با انتشار 8763 مقاله و فیزیک و نجوم با 8537 مقاله در رده‌های چهارم تا ششم پرتعدادترین تولیدکننده مقالات قرار گرفته‌اند. از دیگر حوزه‌های علمی در ایران که بیشترین انتشار مقالات را به خود اختصاص داده‌اند می‌توان به کشاورزی و علوم زیستی، علوم کامپیوتر، مهندسی شیمی، علم محیط‌زیست و ریاضیات اشاره کرد.