جنگ اوکراین؛ جنگ غلات

زهرا خدابین، پژوهشگر اقتصادی مسائل روسیه دانشگاه تهران: پیش از شعله‌ور شدن جنگ روسیه و اوکراین، کشورها به تکاپو افتاده و به بررسی منافع و آسیب‌های احتمالی این درگیری پرداختند. با شروع جنگ در 24 فوریه، بسیاری از کشورها به طرفین این نزاع کمک کرده و بسیاری نیز در پی بررسی مسائل جدیدی شدند که قرار بود با آنها مواجه شوند. باتوجه به وابستگی بسیاری از کشورها به محصولات کشاورزی دو کشور، بروز اختلال در عرضه غلات از سوی روسیه و اوکراین، کشورها را با تهدید جدی مواجه می‌کرد. اصلی‌ترین تهدید، اخلال در امنیت غذایی و گرسنگی پیش‌بینی نشده دنیا بود که می‌توانست علاوه‌بر فقر، در درازمدت منجر به درگیری بسیاری از کشورها به‌خصوص در منطقه خاورمیانه و آفریقا شود.
به گفته «خاجی‌مراد بلخاروف»، دانشیار برنامه امنیت اقتصادی بین‌المللی در موسسه اقتصاد جهانی و تجارت دانشگاه دوستی روسیه، «در پنج سال گذشته روسیه بزرگ‌ترین تامین‌کننده گندم در بازار جهانی بوده است. باتوجه به تحریم‌های اعمال شده بر بندر نووراسیسک که بیش از 50 درصد غلات صادراتی از آن حمل می‌شود، صادرات غلات در سال 2022 در حجم قبلی با مشکلاتی روبه‌رو شده است.» با درنظر گرفتن این واقعیت که بزرگ‌ترین شرکت‌های حمل بار جهان به محدودیت‌ها(تحریم) علیه روسیه پیوسته‌اند، طبیعتا کشتی‌های آنها وارد بنادر دریایی روسیه نخواهند شد. براین‌اساس حتی اگر غلات کافی در روسیه وجود داشته باشد، امکان فروش آن وجود نخواهد داشت. این نکته از این نظر حائز اهمیت است که روسیه انبار یک‌پنجم بازار غلات جهان است و درحال حاضر امکانی برای جایگزینی این حجم از غلات وجود ندارد.
در گزارشی که CNBC دراین‌باره تهیه کرده، آمده است: «بحران اوکراین ثبات کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا را که به‌شدت به صادرات گندم و غلات روسیه و اوکراین وابسته هستند، تهدید می‌کند.» اگرچه این بحران قلب اروپا و آمریکا را نیز هدف گرفته، کارشناسان این رسانه بیان کرده‌اند «افزایش قیمت‌ها و اختلال در عرضه می‌تواند باعث قحطی، اعتراضات و مهاجرت گسترده در منطقه شود. تا پیش از جنگ، روسیه و اوکراین حدود یک‌سوم کل گندم جهان، 20 درصد ذرت و 80 درصد روغن آفتابگردان را تامین می‌کردند. تا پیش از جنگ، در بین کشورهای منطقه، مصر و تونس 80 درصد و لبنان 60 درصد گندم خود را از اوکراین و روسیه خریداری می‌کردند.» «عامر الحسین» کارشناس این رسانه معتقد است بحران اوکراین می‌تواند تاثیر بسیار شدیدی بر مصر بگذارد، زیرا یارانه نان عنصر مهمی در حفظ ثبات این کشور است. الحسین می‌گوید در عین حال، نشانه‌های زیادی از قحطی قریب‌الوقوع در لبنان وجود دارد. به نظر او، وضعیت کنونی می‌تواند منجر به اعتراضات و شورش‌هایی شود که حتی خشونت‌بارتر از سال 2019 خواهد بود.

  تهدید تجارت جهانی غلات
در گزارشی که بلومبرگ به نقل از نمایندگان سازمان‌ها و تحلیلگران، تهیه کرده، تجارت غلات ارزشی حدود 120 میلیارد دلار در سراسر جهان دارد. اکنون به دلیل اختلالات عرضه ناشی از جنگ اوکراین، این تجارت در معرض تهدید است. حدود نیمی از ذرتی که قرار بود اوکراین در این فصل صادر کند، دست‌نیافتنی شده و دستیابی به خریداران نیز به‌طور فزاینده‌ای دشوار می‌شود. با وضع موجود دسترسی به محموله‌های اوکراین و روسیه که حدود یک‌چهارم تجارت غلات جهان را تشکیل می‌دهند، دشوارتر می‌شود و نگرانی‌ها در مورد امنیت غذایی افزایش پیدا می‌کند.
قبل از شروع درگیری، ذرت اوکراین باید از طریق راه‌آهن به بنادر دریای سیاه - اودسا و نیکولایف - تحویل داده می‌شد و در کشتی‌هایی که مقصدشان آسیا و اروپا بودند، بارگیری می‌شد. با بسته شدن بنادر، فقط مقدار کمی ذرت از طریق راه‌آهن به رومانی و لهستان و درنهایت، غرب منتقل می‌شود. وزارت کشاورزی اوکراین به‌تازگی از کاهش 10 برابری غلات خبر داده است. به گفته این وزارتخانه، پیش از جنگ، اوکراین ماهانه 5 میلیون تن غلات صادر می‌کرد اما اکنون این رقم به 500 هزار تن محدود شده است.
براساس گزارش سازمان ملل، کاهش شدید صادرات غلات از طریق دریای سیاه، می‌تواند منجر به سوءتغذیه بیش از 13 میلیون نفر شود و رشد گرسنگی جهانی در جهان را که هنوز ادامه دارد، تشدید کند. کشورهای واردکننده غلات در تلاش هستند تا کمبود غلات را از سایر کشورهای صادرکننده مانند هند، استرالیا و قزاقستان جبران کنند، اما مشکل اینجاست که با قیمت‌های بالا و کیفیت پایین مواجه هستند. تجارت جهانی غلات -به استثنای برنج- می‌تواند در این فصل، 12 میلیون تن کاهش یابد. این یک رکورد کاهشی در دهه جاری خواهد بود.

  سیل پناهجویان از آفریقا
بخشی از وضعیتی که دنیا گرفتار آن است، ناشی از تصمیماتی است که اروپا و آمریکا علیه روسیه گرفته‌اند. «الکساندر بوریسف» در «ریانووستی» دراین‌باره می‌گوید: «اروپا بدون فکر به تمام تحریم‌های ضدروسیه واشنگتن و لندن پیوست تا علاوه‌بر پناهندگان از اوکراین، جریان غیرقابل کنترل پناهندگان از آفریقا نیز به‌زودی قاره اروپا را اشغال کند. اروپا با پذیرش سریع تحریم‌های ضدروسیه از روی عجله و احساس خود را گرفتار ابتکارات ضدروسی واشنگتن و لندن دید که به دور از مشکلات اروپایی هستند. مردم می‌دانند که به کدام کشورهای اروپایی هجوم آورند، همان‌طور که قبلا نیز این کار را انجام داده‌اند. تحریم‌ها روند افزایش قیمت جهانی غلات و به‌طور کلی مواد غذایی را که در ارتباط با کووید آغاز شد، تشدید کرده‌اند. نان در آفریقا محصول اصلی غذایی بوده و وضعیتی که اکنون به وجود آمده است با ایجاد یک بحران غذایی وحشتناک، این کشورها را تهدید می‌کند.»
راهروهای شلوغ فروشگاه‌ها و سوپرمارکت‌ها در غرب ممکن است در آینده‌ای نزدیک به چیزی شبیه به تصاویر کتاب‌های غذایی تبدیل شوند. در جریان نشست سران اتحادیه اروپا که مکرون در ورسای ترتیب داد، رئیس‌جمهور فرانسه گفت که زمان‌ سختی در انتظار بسیاری از مردم طی یک سال تا یک سال‌ونیم آینده است و از آنجایی که اولین بار پیام او به شکل درستی نقل نشد، مجددا تکرار کرده و بر آن تاکید کرد.

  روسیه و اوکراین صاحب سلاح‌های نرم کشتار جمعی
با شرایط فعلی تشدید مشکل گرسنگی بسیار محتمل و در مقیاس بزرگ‌تر قابل‌تحقق است. گوترش دبیرکل سازمان ملل در بیانیه‌ای هشدار داد که در بدترین سناریو احتمال گرسنگی 1/7 میلیارد نفر، به عبارتی یک‌پنجم جمعیت جهان وجود دارد.
براساس گزارش سازمان ملل، در سال 2020، 811 میلیون نفر در جهان گرسنه بودند. این آمار از افزایش 161 میلیون نفری نسبت به سال 2019 حکایت داشت که یکی از علل آن همه‌گیری کرونا بود. اگر به‌طور فرضی 1/7 میلیارد نفر را درنظر بگیریم، آمار واقعا ترسناک به نظر می‌رسد. زیرا تقریبا 900 میلیون نفر، یعنی بیش از دو برابر آمار گرسنگان در مقایسه با سال 2020 افزایش پیدا می‌کند.
براساس گزارش اشپیگل، این دو کشور 15 درصد ذرت و جو جهان، یعنی دوسوم روغن آفتابگردان را دراختیار دارند. همچنین اطلاعات نشان می‌دهد که روسیه و اوکراین حدود 12 درصد از کل کالری مصرف شده در جهان را تولید می‌کنند. روسیه علاوه‌بر این، تا یک‌چهارم حجم واردات کودهای معدنی به اروپا را نیز تامین می‌کند. بخش قابل‌توجهی از صادرات انرژی از روسیه نیز در تولید، تحویل و ذخیره‌سازی مواد غذایی در کشورهای مختلف استفاده می‌شود. براساس آماری از داده‌های دانشگاه آفریقای جنوبی، روسیه صددرصد ذخایر گندم بنین، 70 درصد گندم سودان، 65 درصد گندم رواندا، تانزانیا، ماداگاسکار و کنگو؛ و60 درصد گندم در بوروندی و بورکینافاسو را تامین کرده و همچنین سایر کشورهای آفریقایی نیز تا نیمی از غلات وارداتی خود را از روسیه خریداری می‌کنند.
براساس رصد فائو از افزایش قیمت مواد غذایی، شاخص عمومی قیمت مواد غذایی در مارس 2022 معادل 159/3 واحد بود که 12/6 درصد بیشتر از ماه فوریه بود. این یک رشد جدید از سال 1990 بوده است. همچنین قیمت غلات و روغن‌های گیاهی به اوج رسیده است. به‌ویژه، افزایش شاخص قیمت غلات فائو تنها برای یک ماه(از فوریه تا مارس) به 17/1 درصد رسیده است. به‌طور جداگانه برای گندم این افزایش 19/4 درصد، برای دانه خوراک 20/4 درصد، برای ذرت 19/4 درصد، برای جو، 27/1 درصد و برای سورگوم17/3 درصد افزایش داشته است. این نکته حائز اهمیت است که این ارقام برای این محصولات خاص به بالاترین سطح خود در 32 سال گذشته رسیده است.
ارتباط واضحی بین جنگ اوکراین، بسته شدن بنادر جنوبی و محدودیت‌های تحریمی بر صادرات روسیه وجود دارد. از این گذشته، محصولاتی که در لیست واردات از مسکو و کی‌یف نیستند، قیمت چندان قابل توجهی ندارند. همان‌طور که قیمت برنج در سطح ماه فوریه باقی ماند. همچنین محصولات لبنی 12/6 درصد، گوشت4/8 درصد و شکر 6/7 درصد افزایش داشته است. بنابراین، افزایش قیمت‌ها در سراسر جهان ازجمله کشورهای سازگارتر که توسط قحطی آشکار تهدید نمی‌شوند، قابل‌توجه است. اما به‌عنوان مثال، حتی در آلمان نیز افزایش شدید تقاضا برای آرد و روغن آفتابگردان وجود دارد که به گفته آژانس DPA در بسیاری از فروشگاه‌ها موجود نیست. این چشم‌انداز نیز ناامید‌کننده است زیرا این داده‌ها مربوط به ماه اول درگیری‌ها بوده است. نکته مثبت برای روس‌ها این است که در خود روسیه کمبود غلات و افزایش شدید قیمت آن به دلیل ممنوعیت مستقیم اعمال شده توسط دولت روسیه بر صادرات گندم، چاودار، جو، ذرت و مزلین تا 30 ژوئن، برای حمایت از بازار داخلی وجود نخواهد داشت. اما از طرف دیگر نباید این را فراموش کرد که تحریم‌ها موجب کاهش واردات محصولات غذایی، مواد اولیه و مواد لازم برای تولید آنها در روسیه می‌شود.

آثار درگیری اوکراین بر اقتصاد دنیا

با بالا گرفتن تنش بین روسیه و اوکراین، کمتر درباره اثرات نگران‌کننده این جنگ بر منطقه و جهان سخن گفته می‌شد. در آن روزها بیشتر از هر چیز، نگاه‌ها به خطوط مرزی بین دو کشور بود تا ببینند آیا سرباز و تسلیحاتی از یک‌سو به سوی دیگر روانه خواهد شد یا نه. حالا اما همه در این جنگ سهیمند و اگرچه گلوله‌ای شلیک نمی‌کنند، اما هزینه‌های این جنگ را می‌دهند. جنگ اخیر برای هر کشور، تبعاتی به همراه داشته است و احتمالا در آینده نیز این تبعات تشدید شود. در ادامه به این تبعات اشاره شده است.

  اروپا: اروپای شرقی با افزایش هزینه‌های مالی و هجوم پناهندگان مواجه خواهد شد. به گفته سازمان ملل متحد، بیشتر 3 میلیون پناهجویی که اخیرا از اوکراین فرار کرده‌اند، وارد اتحادیه اروپا شده‌اند. دولت‌های اروپایی نیز ممکن است با فشار مالی ناشی از هزینه‌های اضافی برای امنیت انرژی و دفاع مواجه شوند.
 آسیای میانه: علاوه‌بر اروپا، کشورهای آسیای مرکزی نیز عواقب جدی سقوط روسیه را احساس خواهند کرد. این بحران، روابط نزدیک اقتصادی و تجارت، حواله‌ها، سرمایه‌گذاری و گردشگری را محدود می‌کند و بر رشد اقتصادی و تورم تاثیر منفی خواهد گذاشت. درحالی که صادرکنندگان کالا باید از قیمت‌های جهانی بالاتر بهره ببرند، اما درصورت اعمال تحریم‌ها به خطوط لوله که از روسیه می‌گذرند، با خطر کاهش صادرات انرژی مواجه هستند.
 خاورمیانه و شمال آفریقا: کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا نیز از قیمت بالای موادغذایی و انرژی رنج خواهند برد. این کشورها به‌عنوان یک مقصد توریستی محبوب، کاهش هزینه بازدیدکنندگان را نیز تجربه خواهند کرد.
 آفریقای مرکزی و جنوبی: از آنجایی که این قاره به تدریج از بیماری همه‌گیر کووید-19 بهبود یافته است، مساله اوکراین این پیشرفت را تهدید می‌کند. بسیاری از کشورهای منطقه به دلیل قیمت بالای انرژی و موادغذایی، کاهش گردشگری و مشکلات احتمالی در دسترسی به بازارهای سرمایه بین‌المللی، به‌شدت در برابر اثرات جنگ آسیب‌پذیر هستند. رکورد قیمت گندم به‌ویژه برای منطقه‌ای که حدود 85 درصد غلات خود را از روسیه و اوکراین وارد می‌کند، نگران‌کننده است.
 نیمکره غربی: قیمت موادغذایی و انرژی عامل تاثیرگذاری بر کشورهای این منطقه است. قیمت‌های بالای کالا به‌طور قابل‌توجهی تورم را در آمریکای لاتین و کارائیب تسریع خواهد کرد، جایی که تورم در پنج اقتصاد برزیل، مکزیک، شیلی، کلمبیا و پرو به‌طور متوسط ​​8 درصد است. همچنین قیمت‌های بالاتر نفت به واردکنندگان از آمریکای مرکزی و کارائیب آسیب می‌زند، درحالی‌که صادرکنندگان نفت، مس، سنگ‌آهن، ذرت، گندم و فلزات می‌توانند قیمت‌های بالاتری را برای محصولات خود اعمال کنند و تاثیر افزایش قیمت موادغذایی را کاهش دهند. ایالات متحده نیز با اینکه دارای روابط کمی با اوکراین و روسیه است اما این بحران او را ضعیف می‌کند. با این حال، حتی قبل از اینکه جنگ، قیمت کالاها را افزایش دهد، تورم در این کشور به بالاترین سطح خود در چهار دهه گذشته رسیده بود.
 آسیا و اقیانوسیه: تاثیر جنگ در این منطقه چندان محسوس نیست، اما کاهش رشد در اروپا و اقتصاد جهانی، آسیب جدی به صادرکنندگان بزرگ آسیایی وارد خواهد کرد. واردکنندگان نفت از آسیا، هند و اقتصادهای مرزی، ازجمله برخی جزایر اقیانوس آرام، بیشترین تاثیر را بر حساب‌های جاری خواهند داشت. همچنین برخی از کشورهای توریستی وابسته به روس‌ها با بحران مواجه خواهند شد. چین دارای تاثیر کمتری است زیرا روسیه حجم زیادی محصول از این کشور وارد می‌کند. با این حال، قیمت کالا و کاهش تقاضا در بازارهای عمده صادراتی مشکلاتی ایجاد خواهد کرد. پیش‌بینی می‌شود همین اثرات در ژاپن و کره نیز مشاهده شود. افزایش قیمت انرژی باعث افزایش تورم در هند نیز خواهد شد. شایان ذکر است بانک مرکزی هند هم‌اکنون درحال پیش‌بینی بحران در کشور است. به دلیل تولید محلی و وابستگی بیشتر به برنج نسبت به گندم، افزایش قیمت موادغذایی در آسیا به اندازه اروپا و آفریقا شدید نخواهد بود.