نادیا آهنجان، خبرنگار: چه بحران اقتصادی ناشی از جنگ باشد چه تغییر آب و هوا یا کووید- 19، عواقب آن برای عرضه جهانی غذا مشابه است و عرضه کم و قیمت بالا را رقم میزند اما برخلاف بیماری همهگیر که در آن اکثر اقتصادهای سراسر جهان به سرعت بازگشتند، مشخص نیست چه زمانی لازم است تا بحران منابع غذایی کنونی به وضعیت قبل از جنگ بازگردند. تورم مواد غذایی در انگلیس، آمریکا و سایر کشورها به بالاترین حد خود در یک دهه اخیر رسیده است و حتی برخی از کارشناسان میگویند بحران میتواند از شرایط فعلی هم فراتر رود.
رکود 1991 شکست
شاخص قیمت مواد غذایی فائو(FFPI) شاخصی است که تغییرات ماهانه قیمتهای بینالمللی سبدی از کالاهای غذایی را بررسی میکند. این شاخص شامل میانگین پنج شاخص قیمت گروه کالایی است که براساس میانگین سهم صادرات هر یک از گروهها طی سالهای 2016-2014 وزن شده است. آمارهای فائو نشان میدهد شاخص قیمت مواد غذایی در ماه مارس با یک جهش بزرگ، به بالاترین سطح تاریخی خود رسیده است.
شاخص قیمت مواد غذایی فائو(FFPI) در مارس 2022 بهطور متوسط 159/3 بود که 17/9 واحد (12/6 درصد) نسبت به ماه فوریه افزایش داشته است. این مقدار بزرگترین جهش از زمان آغاز به کار شاخص در سال 1990 را داشته است.
با افزایش نگرانیها در مورد شرایط محصول در ایالات متحده آمریکا، قیمت جهانی گندم در ماه مارس 19/7 درصد افزایش را تجربه کرده است. پس از افزایش 20/4 درصدی در ماه مارس، قیمتهای بینالمللی غلات درشت به رکورد بالایی رسید و قیمتهای ذرت، جو و سورگوم همگی به بالاترین سطح خود از سال 1990 رسیدند. فائو اعلام کرد روسیه و اوکراین با هم به ترتیب حدود ۳۰ و ۲۰ درصد از صادرات جهانی گندم و ذرت را به خود اختصاص میدهند.
کاهش چشمگیر انتظارات صادرات ذرت از اوکراین، صادرکننده اصلی این محصول علاوهبر افزایش هزینههای انرژی و نهاده، موجب افزایش 19/1 درصدی قیمت جهانی ذرت شده است. عدم قطعیت عرضه نیز فشار بیشتری را بر بازار جو که قبلا دچار مشکل شده بود، وارد کرد و قیمت جو را 27/1 درصد نسبت به فوریه افزایش داد.
شاخص قیمت روغن نباتی فائو در ماه مارس به 248/6 واحد رسید که 46/9 واحد (23/2درصد) نسبت به فوریه افزایش یافته و رکورد جدیدی را ثبت کرده است. افزایش شدید این شاخص ناشی از افزایش قیمت روغن آفتابگردان، روغن پالم، سویا و کلزا بوده است. قیمت بینالمللی روغن آفتابگردان در ماه مارس به میزان قابلتوجهی افزایش یافت که ناشی از کاهش عرضه صادرات در بحبوحه درگیریهای جاری در منطقه دریای سیاه بود. در این میان، قیمت روغن پالم، سویا و کلزا نیز به میزان قابلتوجهی افزایش یافت که با افزایش تقاضای جهانی واردات در پی اختلالات عرضه روغن آفتابگردان تقویت شد.
در ماه مارس شاخص قیمت لبنیات فائو به 145/2 واحد رسید که 3/7 واحد (2/6درصد) نسبت به فوریه افزایش یافته است. این مقدار هفتمین افزایش ماهانه متوالی را نشان میدهد و شاخص را 27/7 واحد (23/6 درصد) بالاتر از ارزش خود در سال گذشته نشان میدهد. روند صعودی قیمت محصولات لبنی نیز ادامهدار است که عمدتا به دلیل کاهش عرضه در بازارهای جهانی به دلیل تولید ناکافی شیر در اروپای غربی و اقیانوسیه برای پاسخگویی به تقاضای جهانی بوده است. قیمتها برای کره و شیرخشک نیز بهشدت افزایش یافته که با افزایش تقاضای واردات برای تحویل کوتاهمدت و بلندمدت، بهویژه از بازارهای آسیایی و تقاضای داخلی انباشته در اروپای غربی همراه بود. در همین حال، بازارهای پنیر نیز به دلیل تقاضای داخلی زیاد در اروپای غربی با وضعیت عرضه محدود روبهرو شده است.
شاخص قیمت گوشت فائو در ماه مارس بهطور متوسط 120 واحد بود که 5/5 واحد (4/8درصد) نسبت به فوریه افزایش داشته و همچنین به بالاترین حد خود رسیده است. در ماه مارس، قیمت گوشت قرمز شدیدترین افزایش ماهانه را از سال 1995 به ثبت رساند که ناشی از کمبود عرضه خوکهای کشتارگاهی در اروپای غربی و افزایش تقاضای داخلی با توجه به تعطیلات عید پاک بود. قیمتهای بینالمللی گوشت طیور نیز با کاهش عرضه از سوی کشورهای صادرکننده در پی شیوع آنفلوآنزای مرغی تقویت شد که بیشتر تحتتاثیر ناتوانی اوکراین در صادرات گوشت طیور در بحبوحه درگیریها با روسیه قرار گرفت. قیمت گوشت گاو نیز با تداوم عرضه محدود گاوهای آماده کشتار در برخی از مناطق کلیدی تولیدکننده افزایش یافت، درحالی که تقاضای جهانی ثابت مانده است.
شاخص قیمت شکر فائو در ماه مارس 117/9واحد بوده 7/4 واحد (6/7 درصد) نسبت به فوریه افزایش یافته است که بیش از 20 درصد بالاتر از میزان ثبت شده در ماه مشابه سال گذشته رسیده است. افزایش قیمت بینالمللی شکر در ماه مارس عمدتا به دلیل افزایش شدید قیمتهای بینالمللی نفت خام بود که انتظارات برای استفاده بیشتر از نیشکر برای تولید اتانول در برزیل در فصل آینده را افزایش داد.
اتحادیه اروپا؛ بزرگترین واردکننده روغن از اوکراین
در اواسط دهه 80 میلادی اتحاد جماهیر شوروی با رکورد خرید 55 میلیون تن گندم بزرگترین واردکننده جهان بود اما امروزه روسیه و اوکراین از بزرگترین صادرکنندگان گندم جهان شناخته میشوند. همچنین اوکراین بزرگترین تولیدکننده روغن آفتابگردان است و در ترکیب با روسیه مسئولیت بیش از نیمی از صادرات جهانی روغن آفتابگردان را برعهده دارد. از آسیای شرقی و خاورمیانه تا سایر کشورهای اروپایی و آمریکایی، تقریبا هر قارهای برای تامین روغن آفتابگردان و گندم خود به این دو کشور وابسته است بهگونهای که در سال 2018 اتحادیه اروپا ازجمله بزرگترین واردکنندگان روغن آفتابگردان از روسیه و اوکراین بود. براساس آمارها روسیه بیشترین میزان صادرات گندم خود را به ارزش یک میلیارد دلار به ترکیه داشته و اوکراین بیشترین میزان صادرات گندم خود را به ارزش حدودی 600 میلیون دلار به کشور اندوزی فرستاده است. آخرین آمارها نشان میدهند که اتحادیه اروپا بیشترین میزان واردات روغن را با ارزش حدودی 25 میلیون دلار از اوکراین داشته و در مقابل در جایگاه پنجم واردکنندگان روغن آفتابگردان از کشور روسیه قرار داشته است و میزان وارداتش از روسیه حتی به 5 میلیون دلار هم نمیرسید. بهطور کلی اتحادیه اروپا حدود 600 میلیون دلار گندم و 28 میلیون دلار روغن آفتابگردان از روسیه و اوکراین وارد میکرد. جنگ روسیه و اوکراین زمانی برای بزرگترین واردکنندگان نگرانکننده شد که نتوانستند مبادی واردات گندم و روغن مناسبی را برای خود فراهم کنند و تاثیر جنگ به صورت مستقیم بر اقتصادشان نمایان شد.
چراغی که به خانه اوکراینیها رواست
برخی گزارشها نشان میدهد با شروع جنگ در اوکراین، تعداد زیادی از کشاورزهای این کشور به کشورهای همسایه گریختهاند و همین عامل در بیثباتی عرضه غذا در کشورهای واردکننده منجر شده است. دولت ایرلند برای تقویت کشت گندم و جو و جبران کاهش تولید طرحی 12 میلیون یورویی را در اوکراین راهاندازی کرد اما بسیاری از کشاورزان پرداختیها را به دلیل هزینههای فرآینده کود و سوخت، ناکافی دانستند و طرح به نتیجهای نرسید. علاوهبر تاثیرات جنگ روی جمعیت و نیروی کار، تخریب مزارع، تاسیسات ذخیرهسازی و تبدیل تراکتورها به خودروهای زرهی، همگی به کاهش تولید مواد غذایی در دو کشور مبدا دامن زدند. از طرفی کشاورزان به دلایل امنیتی و مقررات منع رفتوآمد زمان کمتری را میتوانستند در مزارع صرف کنند. در نتیجه کاهش تولید مواد غذایی در اوکراین به دو نتیجه ختم میشود، صادرات کم یا صادرات صفر محصولات صادراتی. حتی ممکن است اوکراینیها شروع به احتکار مواد غذایی برای بقا کنند یا حتی به دنبال کسب سود از این موقعیت باشند. روسیه همچنین میتواند در پاسخ به تحریمهای اقتصادی شدیدی که بر آن اعمال شده، با محدود کردن عرضه مواد غذایی مقابله بهمثل کند. بهطور کلی روسیه و اوکراین دو کشوری هستند که در تولید قابلتوجهی از محصولات عمده غذایی رتبههای تکرقمی دارند، مثلا در روغن آفتابگردان و پنبه دانه اوکراین اول و روسیه دوم است، در گندم روسیه چهارم و اوکراین هفتم است، در جو و و ذرت اوکراین ششم و روسیه در جو دوم و در ذرت دهم است. همچنین روسیه رتبه سوم تولید سوخت را نیز به نام خود ثبت کرده است.
رکورد تورم موادغذایی انگلیس شکسته شد
بهطور کلی جنگ بر عرضه غذا در همهجا تاثیر میگذارد؛ در مناطق درگیر جنگ درنتیجه کاهش تولید موادغذایی و در سایر کشورها به دلیل کاهش صادرات کالاهای اصلی غذایی. افزایش قیمت موادغذایی بهمعنای افزایش ناامنی غذایی است. در انگلیس تورم قیمت موادغذایی در فوریه 2022 به 4/3 درصد رسید که بالاترین میزان در یک دهه اخیر این کشور بود. در این کشور قیمت نفت و گازوئیل به یک رکورد رسیده و اقتصاددانان هشدار میدهند فشار بیشتر بر قیمت موادغذایی و انرژی میتواند به دورقمی شدن تورم در اواخر سال جاری منجر شود. همچنین بلومبرگ پیشبینی کرده بانک مرکزی انگلیس برای سومینبار متوالی نرخ بهره را افزایش دهد و برای کنترل رشد فزاینده قیمت 25 واحد افزایش نرخها را تا 0/75 درصد افزایش دهد. (هزینههای استقراض از پایینترین سطح تاریخی خود یعنی 0/1 درصد به 0/75 درصد رسید.) همچنین بنیاد رزولوشن هشدار میدهد نسبت کودکانی که در فقر مطلق زندگی میکنند در سالهای 2027-2026 بیشتر از ابتدای دهه خواهد بود؛ چیزی که به گفته آنها هرگز در انگلیس مدرن دیده نشده است. یائل سلفین، اقتصاددان کاپیامجی، نتیجه افزایش 50 درصدی قیمت نان در بریتانیا را منجر به افزایش یکدرصدی تورم این کشور میداند و میگوید گروه بیشتری از مردم با انتخاب بین غذا خوردن و گرم کردن خانه مواجه هستند. با افزایش قیمت انرژی، تورم بریتانیا به بالاترین حد خود در 30 سال گذشته رسیده و رقم هفت درصد را ثبت کرد و قیمتهای مصرفکننده 1/1 درصد ماه به ماه افزایش یافت. از اول ماه آوریل نیز دولت سقف قیمت انرژی خانوار را بهدنبال افزایش قیمت انرژی ازجمله افزایش بیسابقه قیمت جهانی گاز، 54 درصد افزایش داد.
گفتنی است انگلیس غذای زیادی از روسیه و اوکراین وارد نمیکند با این حال تا این حد درگیر مشکلات غذایی و تورمی شده است. به گفته الکس واو، مدیر آسیاب آرد انگلیس، قیمت گندم در بازار آتی لندن بین 16 فوریه تا سوم مارس 28 درصد افزایش یافت و آخرین شاخص قیمت مصرفکننده نشان داد قیمت کل موادغذایی و نوشیدنی چهار درصد بیش از سال قبل است. همچنین رئیس هیاتمدیره باغبانی این کشور میگوید که هزینه گرم کردن یک گلخانه هشت تا 12 برابر بیشتر از سال قبل است و افزایش 80 درصدی قیمت برق برای محصولاتی مثل سیب و سیبزمینی که مدت طولانی ذخیره میشوند، مشکل ایجاد میکند. از طرفی در سال قبل 60 تا 70 درصد از کارگرانی که برای کار به بریتانیا آمده بودند، اوکراینی بودند که با شروع فصل کشت در چند هفته آینده میتواند مشکلات زیادی را برای این کشور ایجاد کند.
تورمی که آلمان حتی پس از جنگ جهانی تجربه نکرد!
براساس آمارهای اداره آمار آلمان، قیمتها در این کشور قبل از شروع جنگ، در همه محصولات و به دلیل افزایش قیمت انرژی افزایش یافته بود، بهگونهای که در فوریه 2021 آلمان شاهد افزایش 22/5 درصدی برای انرژی و سوخت خانگی، 13 درصدی برای قیمت برق، 52/6 درصدی برای نفت سبک گرمایشی، 24/2 درصدی برای بنزین و 125/4 درصد برای گاز طبیعی بود، با این حال این کشور موج دوم افزایش قیمتهای حاصل از جنگ را که دو رقمی است تجربه میکند. کشور آلمان با کاهش تولید انرژی هستهای به 67 درصد، 65 درصد گاز خود را توسط روسیه تامین کرد که تنها در سال 2020 به ارزش 52 میلیارد پوند بود. با شروع جنگ اولین محصولات گرانشده در این کشور گوشت، سوسیس و کره بودند. در ماه مارس نرخ تورم در آلمان به بالاترین سطح خود درحدود 40 سال اخیر رسید و طبق برآورد اولیه اداره آمار فدرال، قیمت موادغذایی برای مصرفکننده در آلمان نسبت به سال گذشته 7/3 درصد افزایش یافت. این درحالی است که نرخ تورم در این کشور در فوریه 2022 حدود 5/1 درصد بود. یورگ کرمر اقتصاددان ارشد آلمانی میگوید پاییز 1981 آخرینباری بود که نرخ تورم در ایالتهای فدرال قدیمی به اندازه ماه مارس 2022 رسید، آن هم زمانی که قیمت نفت درنتیجه تاثیرات جنگ ایران و عراق به میزان قابلتوجهی افزایش یافته بود. حتی در قلمروی فدرال سابق نرخ تورم بیش از هفت درصد نادر بود، بنابراین میتوان گفت که چقدر این میزان افزایش قیمت و تورم برای آلمانیها غیرعادی است. تنها در ایالت هسن تورم به هشت درصد رسید که بالاترین سطح در 48 سال گذشته است. براساس دادههای آماری اولیه مردم آلمان در ماه مارس نسبت به سال گذشته 39/5 درصد بیشتر برای انرژی و سوخت خانگی هزینه کردند. همچنین قیمت موادغذایی طی یک سال 6/2 درصد افزایش یافته است. قیمت انرژی وارداتی در ماه فوریه 129/5 درصد افزایش یافته که بیش از دوبرابر سال قبل است. همچنین هزینه انرژی تولید داخل در این کشور 68 درصد بیشتر شده است. قیمت گاز طبیعی وارداتی در فوریه 2022 نیز سهونیم برابر گرانتر از سال قبل شد. هرچند بانک مرکزی اروپا با نرخ تورم سالانه دو درصد بهدنبال ثبات قیمتها در کل منطقه یورو است اما قیمت انرژی احتمالا بهطور دائم در آلمان بالاتر خواهد رفت.
ترکیه شاهد 3 برابرشدن قیمت بنزین تنها در 3 روز
برخی مسئولان حزب عدالت و توسعه، تورم در ترکیه را کاملا رد میکنند و مدعی هستند وضعیت اقتصادی این کشور بهتر از کشورهای اروپایی است، این درحالی است که ترکیه کمبود نفت دارد (به اندازه یک تا یکونیم ماه نفت در انبارهای این کشور وجود دارد) و تنها در سه روز قیمت بنزین سه برابر شده است. اقتصاد ترکیه که بیش از هر چیز به گردشگری وابسته است پس از جنگ اوکراین و روسیه، تعداد گردشگران کمتری را به خود دید و جدا از مشکلات جدی برای بخش خصوصی، لایشیلادا اقتصاددان ترک دولت اردوغان را در سال 2022 با کسری بودجه 20 میلیارد دلاری توصیف میکند. محدودیت فروش روغن اکنون در بازارهای ترکیه اعمال شده و بیشتر از دو روغن پنج لیتری به فروش نمیرسد، قیمتها نیز بسته به برند بین 139 تا 180 لیر متغیرند (حدود 280 تا 360 هزار تومان)، تصاویر شهروندان این کشور که سعی در به دستآوردن قوطیهای روغن دارند نیز در فضای مجازی بسیار دست به دست شد. قیمت نان در سال گذشته به دلیل افزایش قیمت گاز طبیعی در ترکیه افزایش یافته بود اما از آنجاییکه این کشور واردات آرد خود را عمدتا از اوکراین و روسیه انجام میداد، افزایش دوبارهای برای قیمت نان در نظر گرفت. در ترکیه کمبود بنزین وجود ندارد و پالایشگاهها به روال سابق خود فعالیت میکنند و تنها نفت وارد میشود اما مشکل این کشور وابستگی قیمت بنزین به قیمت نفت بینالمللی است و قیمت سوخت توسط شرکتهای خصوصی تامینکننده و توزیعکننده سوخت، میتواند حتی در عرض دو روز دو بار تغییر کند. درحال حاضر قیمت یک لیتر گازوئیل در ترکیه به 20 لیر (40 هزار تومان) و بنزین کمی کمتر از 20 لیر رسیده است که منجر به افزایش کرایه حملونقل، کلیه محصولات کشاورزی، مصالح ساختمانی، کرایه تاکسی و اتوبوس و تاثیر بر جو روانی بازار میشود. تورم در ترکیه به بالاترین میزان خود در 20 سال اخیر رسیده و میزان 14/61 درصد را ثبت کرده است. آخرین دوره قیمت بالای جهانی مواد غذایی در یک دهه پیش باعث اعتراضها و ناآرامیهای سیاسی در این کشور شده بود.
دست درازشده مصر به سمت آمریکا
جنگ اوکراین و روسیه، شروع یک بحران امنیت غذایی و تهدیدی جدی برای اقتصاد مصر است. بخش کشاورزی این کشور توان تولید غلات کافی بهویژه گندم و دانههای روغنی برای تامین حتی نیمی از نیاز داخلی کشور را ندارد. قاهره بنابر روش سالهای گذشته خود برای اطمینان از عرضه کافی و مقرونبهصرفه نان و روغننباتی برای 105میلیون شهروند خود به حجم زیادی از واردات یارانهای سنگین متکی است و به همین سبب بزرگترین واردکننده گندم جهان است و بین 10 واردکننده بزرگ روغن آفتابگردان جای دارد. در سال 2021 نیز مصر با تورم مواد غذایی روبهرو شد که از زمان ناآرامیهای داخلی و بهار عربی در یکدهه قبل، مشاهده نشده بود. اما پس از هشتسال دولت عبدالفتاح السیسی مجددا با افزایش سرسامآور هزینههای غذایی و آسیبپذیری روبهرو است. قیمت گندم 44 درصد و قیمت روغن آفتابگردان تنها در یکشب 32 درصد رشد کرد، زیرا 85 درصد گندم این کشور از روسیه و اوکراین و 73 درصد روغن آفتابگردان آن از دو کشور درحال جنگ تامین میشد. خالد صبری یکی از اعضای بخش نانواییها در اتاق بازرگانی مصر قیمت یک بسته پنجتایی نان تخت را 7/5 پوند عنوان میکند، درحالیکه قبل از آن پنجپوند به فروش میرسید، در مدت مذکور تورم مصر از 8/8 درصد به 10/5 درصد افزایش یافته است. درحالحاضر با حدود چهارماه ذخیره گندمی که در این کشور باقیمانده و توقف کامل فعالیت در بنادر اوکراین، مصر چشم حمایت به آمریکا و اروپا دوخته تا برای او تامینکنندهای جایگزین کنند.
افزایش افراد مبتلا به سوء تغذیه
قیمت نفت خام برنت گرچه درحالحاضر حولوحوش 100 تا 103 دلار است اما در 21 مارس 2022 به 122 دلار در هر بشکه رسید (بالاترین قیمت از سال 2015)، اگرچه صادرکنندگان نفت مثل عربستانسعودی و قطر از این افزایش قیمت سود میبرند اما کشورهای واردکننده بیشترین تاثیر را در قبوض خود خواهند دید. از طرفی اوکراین و روسیه روی هم حدود سهچهارم صادرات جهانی روغن آفتابگردان را برعهده دارند و منابع غذایی بهسوی گران و کمیاب شدن گام برمیدارند که احتمالا بیشترین آسیب را کشورهای فقیر در سراسر جهان خواهند دید. در اتحادیه اروپا گاز روسیه 40 درصد از عرضه انرژی را تشکیل میدهد و در کشورهایی مثل جمهوری چک و لتونی این میزان صددرصد است. شاخص قیمت مواد غذایی در ماه مارس از سوی سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد به سومین رکورد متوالی خود رسید و 34 درصد نسبت به سال گذشته جهش کرد و براساس گزارشهای فائو تقاضا برای غذا و خوراک میتواند قیمتهای بینالمللی مواد غذایی را 8 تا 22 درصد بیشتر از سطح افزایش یافته خود افزایش دهد، درنتیجه تعداد افراد مبتلا به سوء تغذیه بین 8 تا 13 میلیون نفر بیشتر شوند. روایت «جنگ- غذا- مبارزه» در بسیاری از مطالعات اقتصادی تثبیت شده است و نشان میدهد درگیریها میتواند درنتیجه کشمشها بر سر منابع محدودی مانند زمین، غذا یا مردم ایجاد شود. در اندونزی نیز که بزرگترین صادرکننده روغنهای خوراکی در جهان است، قیمتها درحال افزایش هستند و مغازهها محدودیت خرید یک بسته روغن پختوپز را برای هر خریدار منظور کردهاند. در اقتصادهای پیشرفته حدود 17 درصد از هزینههای مصرفکننده صرف غذا میشود اما در کشورهای درحالتوسعه مثل کشورهای جنوب صحرای آفریقا غذا 40 درصد از هزینههای مصرفکننده را تشکیل میدهد و محدودیت منابع غذایی آسیب بیشتری را به این کشورها وارد میکند. سریعترین شاخص در ماه مارس مربوط به قیمت روغننباتی بود که با افزایش 56 درصدی در صحرای آفریقا، شرق نزدیک و شمال آفریقا به بالاترین حد خود نسبت به سال گذشته رسید. در ایالت متحده با کاهش میزان تولید گندم، قیمت جهانی این محصول در ماه مارس با افزایشی قابلتوجه به 19/7 درصد رسید. گفتنی است کشاورزان اوکراینی در ماه مارس باید محصولات خود را بکارند، درحالیکه این افراد درحال جنگ برای کشور خود هستند.