آهای فیلم‌ خوب!

سیدمهدی موسوی‌تبار، خبرنگارگروه فرهنگ: احتمالا فکر تاسیس شبکه‌ای برای پخش سریال‌های قدیمی تلویزیون از زمانی به ذهن مدیران صداوسیما خطور کرد که کپی این سریال‌ها کنار خیابان فروش می‌رفتند و برخی سایت‌ها به شکل کاملا غیرقانونی آنها را در قالب دی‌وی‌دی یا سی‌دی برای فروش می‌گذاشتند. اتفاقا استقبال خوبی از این سریال‌های قدیمی می‌شد و این رفتار در سال‌های ابتدایی دهه هشتادی دیده شد که هنوز سبد تلویزیون از سریال‌های جذاب خالی نشده بود. شبکه آی‌فیلم در شهریور 1389 افتتاح شد و هدف تاسیس این شبکه را پخش فیلم‌ها و سریال‌های ایرانی برای جهانیان تعیین کردند. این شبکه تا امروز با شکل‌ها و زبان‌هایی مانند عربی و انگلیسی و آی‌فیلم2 نمایش داده شده است.
ابتدای سال 90 بود که کانال اول فارسی شبکه آی‌فیلم با شعار «آی‌فیلم دوست خانواده تو» و مخصوص ایرانیان در سیستم دیجیتال زمینی به‌صورت سراسری کار خود را آغاز کرد. اسفند سال بعدش، کانال انگلیسی شبکه آی‌فیلم با شعار «یک تجربه جدید خانوادگی» روی آنتن رفت و انتهای سال 96 هم کانال دوم فارسی این شبکه که ویژه فارسی‌زبانان جهان به‌ویژه افغانستان و تاجیکستان بود، شروع به‌کار کرد.
براساس آخرین داده‌های منتشرشده در تیرماه سال جاری، نتیجه نظرسنجی مرکز تحقیقات رسانه ملی نشان می‌دهد که در میان شبکه‌های مختلف سیما، میزان بیننده شبکه‌های سه (1.51درصد بیننده)، یک سیما (8.45درصد بیننده)، خبر معاونت سیاسی (9.40درصد بیننده)، آی‌فیلم برون‌مرزی (6.38درصد بیننده) و دو سیما (34.3درصد بیننده) از دیگر شبکه‌ها بیشتر بوده است.
اردیبهشت امسال بود که این مرکز آمار دیگری را منتشر کرد و در آن گفته بود که براساس نظرسنجی مرکز تحقیقات این رسانه از مخاطبان سیما در فصل زمستان ۱۳۹۹؛ شبکه‌های سه سیما (۵۲درصد)، آی‌فیلم معاونت برون‌مرزی (۴۶درصد) و یک سیما (5.44درصد) به ترتیب در رتبه‌های اول تا سوم پرمخاطب‌ترین شبکه‌های تلویزیونی قرار گرفتند و مشخص شد شبکه آی‌فیلم معاونت برون‌مرزی با 1.10درصد، شبکه آموزش سیما با 2.8درصد و شبکه تماشا سیما با 2.5درصد، بیشترین رشد میزان مخاطب را نسبت به زمستان ۱۳۹۸ داشته‌اند.
این آمار شبکه آی‌فیلم در دو سال اخیر قابل‌توجه و احتمالا برای مدیران این شبکه افتخارآمیز است. اما اگر فلسفه تاسیس این شبکه را بدانیم آن‌وقت سوالات و ابهاماتی درخصوص چرایی این دیده‌شدن در داخل به وجود می‌آید. تحقیقات مشخص و دقیقی صورت نگرفته اما مخاطبان شبکه آی‌فیلم را دست‌کم دو گروه در داخل کشورمان تشکیل می‌دهند. گروه اول آنهایی هستند که سنی از آنها گذشته و دیدن سریال‌های قدیمی، حال‌شان را خوب می‌کند و گروه دوم نسل جدیدی هستند که سریال‌های به‌روز و تازه می‌خواهند و دلیلی برای دیدن کارهای قدیمی‌تر ندارند.
این شبکه، وب‌سایت هم دارد که به گفته مدیرانش آیینه‌ای از اتفاقات داخل شبکه و واکنش‌های مخاطبانش است. بیشترین مخاطب وب‌سایت آی‌فیلم از کشورهای ایران با 9.85درصد، عراق با 4درصد، افغانستان با 4.1درصد، آلمان با 8.0درصد و ترکیه با 6.0درصد است. طبق این آمار شهرهای تهران با 4.30درصد، مشهد با 9.7درصد، شیراز با 7.5درصد، اصفهان با 7.4درصد و تبریز با 1.4درصد بیشترین مخاطبان این شبکه و سایت هستند. جالب است بدانید که 6.32درصد از مخاطبان این شبکه و سایت بین 25 تا 34 و 5.27درصد بینندگان‌شان بین 18 تا 24 سال دارند. 8.15درصد از تماشاگران این شبکه هم بین 35 تا 44 سال دارند. نکته عجیب این آمار جایی است که برخلاف تصورات کلی، اکثر مخاطبان شبکه و وب‌سایت آی‌فیلم خانم‌ها نیستند و آقایان با 64درصد بیشترین مخاطب را دارند و مابقی‌اش متعلق به خانم‌هاست. بیشترین ساعت بازدید از این شبکه و وب‌سایت هم به ترتیب ساعت 21، 12ظهر و 18 است.

شهرت قدیمی‌ها یا محبوبیت غایبان؟
سال گذشته بود که خبری منتشر شد مبنی‌بر اینکه تعداد بازدیدهای قسمت چهارم سریال «سرباز» که سریال تولیدی و پخش اولی ماه رمضان شبکه سه بود، در اپلیکیشن تلوبیون، 4 هزار و 495 بار بود اما بازپخش قسمت پنجم سریال «متهم گریخت»، 9 هزار و 841 بار دیده شده است. آمار بالای بینندگان بازپخش سریال‌های دهه 70 و 80 تلویزیون در شبکه‌های دیگر و به‌طور خاص آی‌فیلم چند دلیل می‌تواند داشته باشد. یکی از مهم‌ترین و اولین دلایلش کیفیت بالای این تولیدات نسبت به سریال‌های دهه 90 است. جایی که هم کیفیت آثار تولیدشده و هم میزان مخاطبان آنها نشان می‌دهد که تلویزیون مرجعیت سرگرم‌کنندگی و سریال‌سازی‌اش را کامل در اختیار ندارد و حضور قدرتمند پلتفرم‌ها هم این اتفاق را عمیق‌تر رقم زده است. دلیل دیگر دیده‌شدن سریال‌های قدیمی، حضور ستاره‌هایی است که به دلایلی مانند ممنوع‌الکاری، دستمزد بالا یا اختلاف‌نظر با مدیران سازمان، دیگر علاقه‌ای به کار کردن با تلویزیون ندارند. بی‌تردید سریال‌های عطاران را می‌توان یکی از موفق‌ترین و پرمخاطب‌ترین مجموعه‌های تولیدشده در تاریخ پس از انقلاب رسانه ملی دانست و هنوز هم این سریال‌ها دیده می‌شوند و طبق آمار به‌دست‌آمده، هنوز هم بازپخش سریال‌های عطاران، مدیری، سیروس مقدم و سعید آقاخانی بیشترین میزان مخاطب را دارد و این اعداد جدا از جایگاه خدشه‌ناپذیر مخاطبان مختار در تماشای بازپخش است.
اما الزاما حضور ستاره‌هایی که دیگر در تلویزیون نیستند و برخی سریال‌ها به‌واسطه موضوع و کیفیت بالای ساخت‌شان است که دیده می‌شوند. «روزگار قریب»، «وضعیت سفید» و «آرایشگاه زیبا» در چند سال اخیر در فهرست پربیننده‌ترین سریال‌های شبکه آی‌فیلم بوده‌اند. اقبال بینندگان به سریال‌های قدیمی و در قدم بعدی، ترجیح آن تولیدات به سریال‌های روز می‌تواند حاوی یک پیام صریح برای مدیران تلویزیون باشد. سلیقه، مرغوبیت سریال‌های تولیدشده، سپردن کار به کارگردان‌های کارنابلد و صرفا پروژه‌بگیر یا هر دلیل دیگری باعث شده که سریال‌های به‌روز تلویزیون اولویت اصلی مخاطبانش نباشد و اگر «جایی چیزی نداشته باشد» سریال‌های روز را می‌بینند.

صدور نفت با آی‌فیلم
یکی از کارکردها و اهداف این شبکه صدور سریال‌های ایرانی و فراتر از آن، فرهنگ ایرانی به کشورهای دیگر است. اعتقاد و گفته مدیران وقت صداوسیما این بود که مخاطبان مسلمان کشورهای دیگر از تماشای سریال‌های خالی و مبتذل کشورهای دیگر خسته شده‌اند و ایران می‌تواند با تکیه بر سریال‌های جذابش، تماشاگران دیگر کشورها و به‌طور خاص همسایگان مسلمان را جذب کند و آنها را همراه شبکه آی‌فیلم کند. استقبال فوق‌العاده از سریال‌هایی مانند «یوسف پیامبر»، «مریم مقدس»، «ستایش» و «مختارنامه» نشان داد که این هدف چندان بیراه نبوده و زمین هم نخورده است. آی‌فیلم فارغ از تامین نیازهای بینندگان داخلی در شناساندن تولیدات ایرانی به مخاطبان خارجی هم موثر بوده و هست اما اینکه چه میزان از این تاثیرگذاری را دوبله مناسب به دوش می‌کشد هم جای بحث و بررسی دارد. نگاهی به آماری که در شروع گزارش به آن اشاره شد فراوانی میزان اقبال کشورهای دیگر به آثار پخش‌شده داخلی را نشان می‌دهد اما آی‌فیلم برای سال جدید می‌تواند به اندازه صدور نفت برای فرهنگ و هنر این کشور مفید باشد. شبکه آی‌فیلم تولیداتی هم در دوران حیاتش داشته اما اوج کارش در بازپخش سریال‌ها بوده و انتخاب یک زمان مناسب و چیدن یک ترکیب همه‌گیر و جذاب برای عموم مخاطبان می‌تواند این توفیق را بیشتر کند. دیده‌شدن سریال‌های مذهبی در کشورهای همسایه‌مان البته که یک رویه شده و دلایل خاص خودش را دارد اما تلاش برای نشان دادن یک چهره منصفانه و جذاب از امروز شهرها و کشورمان هم باید در دستورکار مدیران این شبکه باشد.

زنده‌باد سرگرمی
تابستان 98 بود که نزدیک به 15درصد از مخاطبان در پاسخ به اینکه «اگر قرار باشد فقط یک شبکه را تماشا کنید، کدام شبکه را انتخاب می‌کنید؟»، آی‌فیلم را انتخاب کرده بودند و آی‌فیلم رتبه دوم را به خود اختصاص داده بود. آی‌فیلم تابستان سال بعدش هم رتبه دوم را به دست آورد اما این‌بار کمی بیشتر از 15درصد سهم مخاطبانش بود.
شبکه «آی‌فیلم» همانند «نسیم» وجه سرگرمی‌اش غالب است و البته به اندازه آن شبکه تولیدات ندارد اما نکته اصلی‌اش این است که استقبال از شبکه‌هایی که کارکرد اصلی‌شان سرگرمی است، طرفداران بیشتری دارد. مخاطبان شبکه آی‌فیلم گذری نیستند و پای ثابت این شبکه هستند و جایگاهش را تثبیت کرده است. عللی مانند آرایش مناسب زمانی و مضمون و محتوایی کنداکتور، توجه به گونه طنز، احترام به سلائق قشرهای مختلف مخاطبان و برنامه‌ریزی نسبتا دقیق و مناسب در مناسبت‌ها را می‌توان از دلایل موفقیت این شبکه در سال‌های اخیر دانست.
به تعبیر دیگر با وجود اینکه شبکه آی‌فیلم یک شبکه تامینی است، اما این شبکه بیشتر در نظرسنجی‌های صداوسیما جزء شبکه‌های پرمخاطب قرار می‌گیرد و به صرف بازپخش سریال‌های پرمخاطب سایر شبکه‌های سیما توانسته به این موفقیت دست پیدا کند. آیا تمام داستان به همین سادگی است؟ سریال‌هایی که شاید در زمان اولین پخش‌شان به تعداد بازپخش‌شان در آی‌فیلم دیده نشوند. آی‌فیلم براساس نظرات مردم سریال‌هایش را می‌چیند و آنها به کمک سلایق مخاطبانش سیاستگذاری کلی را انجام می‌دهند و برای آنکه چه سریالی در چه زمانی روی آنتن شبکه آی‌فیلم برود، تصمیم‌گیری می‌کنند و این افراد تعیین می‌کنند رنگ‌آمیزی کنداکتور شبکه به چه شکلی باشد و آرایش پخش سریال‌ها به لحاظ محتوایی و مضمونی براساس سلیقه قشرهای مختلف مخاطبان انجام می‌شود. از سوی دیگر انتخاب ساعت پخش سریال‌ها هم در کنار توجه به مناسبت‌های ملی- مذهبی از اهمیت ویژه‌ای برای اتاق فکر کنداکتور شبکه آی‌فیلم برخوردار است. البته نباید از حذفیات این شبکه در بازپخش‌ها هم به‌سادگی گذشت. از دیالوگ تا سکانس در بازپخش‌ها حذف می‌شود و گاهی این حذفیات منجر به نیشخند و تمسخر مخاطبان هم می‌شود. صحنه‌هایی که پیش از این دیده شده و در فضای مجازی هم دست‌به‌دست می‌شوند در آی‌فیلم ممنوع می‌شوند و در بازپخش دیگرش مجدد پخش می‌شوند و این رابطه سینوسی همچنان ادامه دارد.
مخاطب به‌دنبال سرگرمی است و سریال‌ها یکی از مظاهر ایجاد این سرگرمی هستند. شبکه‌ای که مطلقا سریال پخش می‌کند و آن را در دو نوبت تکرار هم می‌کند حتما جذاب است و وجه تمایز این شبکه با شبکه‌های دیگر تلویزیون همین مساله است.

آمارهای سایت چه می‌گویند؟
براساس آمار به‌دست‌آمده در سال 1400 وب‌سایت آی‌فیلم 9,956,557 بازدیدکننده داشته و سریال «از سرنوشت» با 121 هزار بیننده بالاترین رتبه را داشته است و « لحظه گرگ‌ومیش» با 98 هزار و «بچه‌مهندس3» با 72 هزار بیننده در رتبه‌های بعدی هستند. در این آمار که نزدیک به آمار شبکه آی‌فیلم هم هست «دلدادگان»، «بچه‌مهندس5»، «کلاه‌پهلوی» و «پاورچین» در رتبه‌های بعدی قرار دارند. نگاهی به این آمار نشان می‌دهد که سریال‌های قدیمی‌تر در سال 1400 نتوانسته‌اند جایگاه‌های بالایی را کسب کنند و این مجموعه‌های تازه‌تر بوده‌اند که بیشتر دیده شدند. این آمارها سهم سریال‌های طنز را کم نشان می‌دهند؛ اما یکی از جذاب‌ترین برنامه‌های شبکه آی‌فیلم، پخش سریال‌های طنز است که بیشتر در طول سال جایگاه آن حفظ می‌شود.
شبکه آی‌فیلم با اینکه زیرمجموعه بخش برون‌مرزی صداوسیماست و کارکردهای خاص خود را دارد اما مطالعه دقیق روی سریال‌های پرطرفدار برای مخاطبان داخلی و همچنین رتبه‌بندی ژانرها نشان می‌دهد که همین مخاطب باقی‌مانده برای تلویزیون چه می‌خواهد و چه می‌بیند. هرچند بتوان توفیق آی‌فیلم را درمجموع به پای رسانه ملی نوشت اما درنهایت نشان‌دهنده این است که سریال‌های قدیمی‌تر محبوبیت بیشتری بین مردم دارند و هرچه جلوتر می‌رویم با وجود تولید سریال‌های جذاب خارجی و همچنین برخی پلتفرم‌های داخلی اما این تلویزیون است که قافیه را در سریال‌سازی باخته و میدان را به رقبای داخلی و خارجی‌اش واگذار کرده است. حضور آی‌فیلم در بین سه شبکه پربیننده هم هشداردهنده است هم امیدوارکننده. جایی که آی‌فیلم ایستاده هم سخت است و هم مهم؛ ایستادن بین حفظ مخاطبان داخلی و افزایش بینندگان خارج از کشور. با همین استدلال باید توجه مادی و معنوی بیشتری به این شبکه شود اما از آن‌سو هم نباید شبکه‌های اصلی در حاشیه قرار بگیرند و توفیقات قبلی‌شان را تکرار کنند.