یگانه عرب، خبرنگار گروه دانشگاه: «درحال‌حاضر 90درصد دانشجویان دارای سلامت روان هستند و کمتر از 10درصد آنها مسائلی دارند که نیاز به مداخلات درمانی خاص دارد تا رفتارهایشان را اصلاح کنند.» این جمله را سرپرست دفتر مشاوره و سلامت سازمان امور دانشجویان به «فرهیختگان» گفته است. ابراهیم نعیمی می‌گوید دفتر مشاوره و سلامت به‌دنبال بهبود چالش‌های دانشجویان است تا حال‌شان بهتر شود. او به سلامت روان دانشجویان ایرانی در دانشگاه‌های کشور نمره 17 از 20 را می‌دهد.  با وجود اینکه چالش‌های دانشجویان کمتر از 10درصد بیان می‌شود اما آنها همچنان با چالش‌های روانی و اجتماعی متعددی دست‌وپنجه نرم می‌کنند که اکثرا در محیط دانشگاهی بروز و ظهور پیدا می‌کند و دخالت فعالانه و اثربخش مراکز مشاوره را بیش از گذشته می‌طلبد؛ مراکز مشاوره‌ای که باید کمی از حالت انفعال و یک‌جا‌نشینی خارج شده و به‌سمت نزدیکی به دانشجو و حل چالش‌های روانی و اجتماعی آن حرکت کند؛ چراکه تامین سلامت روانی و اجتماعی دانشجویان، یکی از اصلی‌ترین اولویت‌های دانشگاه‌هاست. البته این چالش‌ها در دوسال دوران پاندمی کرونا و غم از دست دادن حداقل یکی از اعضای درجه یک دانشجویان و غمی که ناشی از این سوگ در آنها به‌وجود آمده ‌است، در قالبی دیگر بروز پیدا کرده است. حالا نه مراکز مشاوره آن‌طور که باید و شاید دسترسی به دانشجو برای ارزیابی حالات و چالش‌هایش دارند و نه خود دانشجو همچون گذشته می‌تواند درصورت لزوم به دفاتر مراکز مشاوره رجوع کند و این عدم دسترسی‌های حضوری شاید خود معضل جدیدتری را برای دانشجویان فراهم کرده باشد.  ابراهیم نعیمی، سرپرست دفتر مشاوره و سلامت سازمان امور دانشجویان است. با او درخصوص ارزیابی سلامت روان دانشجویان در دانشگاه‌ها، بررسی اصلی‌ترین معضلات دانشجویان در دانشگاه، تاثیرات اپیدمی کرونا بر افزایش یا کاهش چالش‌های روانی و اجتماعی دانشجو، فعالیت مراکز مشاوره دانشگاه‌ها در ارائه خدمات مشاوره‌ای، طرح غربالگری سنجش سلامت روان دانشجو، برگزاری رویدادهای مهارتی برای دانشجویان در راستای مقابله با چالش‌ها، پایش مراکز مشاوره، آماری از فعالیت مراکز مشاوره دانشگاهی در دوسال کرونایی و... به گفت‌وگو نشسته‌ایم که متن آن را در ادامه می‌خوانید.

 10 درصد دانشجویان نیازمند مداخلات روان درمانی هستند

ارزیابی شما نسبت به وضعیت سلامت روان دانشجویان ایران چیست؟

دانشجویان ایرانی در مجموع سلامت روان مطلوبی دارند اما به این معنا نیست که مساله و چالش ندارند. سلامت روان به این معناست که سلامت عمومی فرد در ابعاد مختلف زندگی فردی، خانوادگی، اجتماعی و تحصیلی سر جای خودش است اما در هرکدام از این ابعاد چالش و نظام مسائل حل‌نشده‌ای وجود دارد، البته این حرف به این معنا نیست که سلامت روان دانشجو مخدوش شده یا سلامت روان ندارد. درحال‌ حاضر 90درصد دانشجویان سلامت روان دارند و کمتر از 10درصد دانشجویان مسائلی دارند که نیاز به مداخلات درمانی خاص دارد تا رفتارهایشان را اصلاح و رشد و ارتقا پیدا کنند و ما در دفتر مشاوره و سلامت به‌دنبال همین جریان هستیم.

در دوسال اخیر شرایط اپیدمی کرونا به‌دلیل تغییراتی که در سبک زندگی و منش افراد به‌وجود آمد، چالش‌های جدیدی همچون تغذیه، ساعات استراحت، تحصیل، حضور بیش‌ از اندازه در خانه، سطح اصطکاک بالا با خانواده، مسائل و چالش، وسواس، ترس‌ها و اضطراب‌های ناشی از کرونا بیشتر شده ‌است که با برنامه‌ریزی، بازگشایی دانشگاه‌ها و برنامه‌هایی که مدون می‌شوند، به بهبود چالش‌های دانشجویان کمک می‌کنند.

تصویر ذهنی شما از سلامت روان دانشجوی ایرانی در دانشگاه‌های کشور چیست؟

اگر بخواهم به سلامت روان دانشجوی ایرانی در دانشگاه‌های کشور نمره بدهم، نمره 17 از 20 را برایش قائل هستم. تعداد انگشت‌شماری از دانشگاه‌های سراسر کشور هستند که برای حوزه سلامت روان‌شان نتوانستند حداقل‌های لازم همچون ایجاد مرکز مشاوره را داشته ‌باشند اما تعداد قابل‌توجهی از دانشگاه‌ها توانسته‌اند این شرایط را فراهم کنند و آن مرکز حداقل‌های لازم برای ارتباط با دانشجو را دارد.

چند مرکز مشاوره در دانشگاه‌های سراسر کشور وجود دارد؟

120مرکز مشاوره فعال در مجموعه دانشگاه‌های کشور داریم که نمره قابل‌قبول و بالایی هم می‌توان به فعالیت این مراکز داد.

 19 هزار دانشجو بر اثر کرونا عزادار شدند

مساله سلامت روان در ایام شیوع و پس از کرونا چه تغییراتی به خود دید؟

سلامت روان دانشجویان در شرایط پس از کرونا قطعا با چالش‌های بیشتری همراه شد، مسائلی به‌وجود آمد که در شرایط پیش از آن کمتر به چشم می‌آمد و پس از اپیدمی کرونا شدت گرفت، مثلا وسواس دانشجویان افزایش پیدا کرد، برخی از آنان هستند که بدون وجود بسته‌های الکل و ضدعفونی‌کننده جایی نمی‌روند. این موضوع هم به‌دلیل شرایط و نگرانی‌هایی که وجود دارد، قابل‌قبول است. در یک پیوستار، یک بخش آن ترس و بخش دیگر پیوستار تهور (بی‌باکی غیرعاقلانه) است اما روی خط این پیوستار شجاعت است، نه ترس خوب است و نه تهور. نکته قابل‌توجه این است که ترس‌ها، نگرانی‌ها، اضطراب‌ها و بعضا خشم‌ها و سوگ‌ها در این دوساله افزایش پیدا کرده ‌است. حدود 19هزار دانشجو داریم که یکی از اعضای درجه یک خانواده‌شان را بر اثر کرونا از دست داده‌اند و خیلی از دانشجویان به‌ویژه آنهایی که تا شهریور سال1399 یکی از اعضای خانواده‌شان فوت کرده ‌است، به‌دلیل عدم انجام مناسک لازم در شرایط سختگیرانه کرونایی، سوگ‌های حل‌نشده‌ای دارند که موجب می‌شود دانشجو خشم خود را منتقل و تحریک‌پذیری‌‌اش در تعامل با افراد افزایش پیدا کند. مورد دیگر تغییر سبک زندگی است؛ سبک زندگی دانشجویان در گذشته نیز چالش‌هایی داشت اما درمجموع معیارهای سلامت به‌دلیل حرکت، نشاط، پویایی و رفت‌و‌آمد بیشتر بود. در شرایط کنونی به‌دلیل محدودیت، حبس در خانه و رفت‌وآمد کم، سبک زندگی‌ها تغییر پیدا کرده و چسبندگی دانشجویان به شبکه‌های مجازی و گوشی موبایل افزایش بالایی داشته است‌ و هیچ ‌جایگزینی هم برایش نیست. تغییر و درست‌‌شدن این شرایط نیز زمان‌بر خواهد بود. انباشت ذهنی دانش نسبت به دوران پیش از کرونا کم شده ‌است، جریان دانشی میان دانشجویان پیش از کرونا به‌دلیل برپایی محیط بحث و گفت‌وگو سیلان بیشتری داشت، به این معنا که معدل دانشجویان بالا رفته اما انباشت دانش‌شان کم شده ‌است.

روند بررسی چالش‌های دانشجویان و بهبود آنها به چه صورت بوده ‌است و آیا روند مقطعی برای بررسی معضلات دانشجویان وجود داشته یا خیر؟

وزارت علوم، تحقیقات و فناوری دوهزار دانشجو تحت‌پوشش خود دارد و امکان پیگیری همه موارد برای همه آنها وجود ندارد اما کاری که انجام می‌دهیم، این است که طرح پایش سلامت روان داشته باشیم و غربالگری‌هایی انجام ‌دهیم. در این طرح پیگیری چند اولویت برایمان اهمیت دارد؛ مهم‌ترین اولویت برای کسانی است که ممکن است رفتارهای خودآسیب‌رسان داشته ‌باشند و مراکز مشاوره با پروتکل‌های موجود به‌نوعی آموزش دیده‌اند که رفتارهای خودآسیب‌رسان دانشجویان را پیگیری کرده و به‌صورت تک‌به‌تک برای بهبود و کمک به دانشجویان، آنها را پذیرش می‌کنند اما مراکز مشاوره در دیگر موارد توان و امکان پیگیری‌های فردی ندارند و کاری که دفتر مشاوره و سلامت انجام می‌دهد، برگزاری دوره و کارگاه‌ها در دانشگاه‌ها یا به‌صورت کشوری است. تمام تلاش‌مان این است که دانشجویان در دوره‌ها شرکت کنند و از مباحثی که در آن دوره‌ها برگزار می‌شود، درجهت ارتقای سلامت روان و رشد خودشان استفاده کنند.

  4 درصد دانشجویان درگیر رفتارهای خودآسیب‌رسان هستند

طرح غربالگری امسال به چه صورت انجام شد؟

امسال 300هزار نفر از دانشجویان در طرح غربالگری شرکت کرده‌اند که از این تعداد 15درصد در پنج طبقه مدنظر چالش داشته‌اند و اولویت یک که رفتارهای خودآسیب‌رسان است، مورد پیگیری مراکز مشاوره قرار گرفته‌اند. از این تعداد 4درصد جمعیت درگیر رفتارهای خودآسیب‌رسان بودند که همگی توسط مراکز مشاور پیگیری شده‌اند.

چه اهرم محرکه‌ای برای حضور دانشجو به‌ویژه آنهایی که شاید درگیر چالش‌های سلامت روان باشند، در برنامه‌های ‌انگیزشی و کارگاه‌های سلامت روان وجود دارد؟

حدود 50 تا 60درصد دانشجویان درمجموع سلامت روان خوبی دارند، وقتی هم اطلاعیه‌ای برای برگزاری کارگاه‌های سلامت روان اعلام می‌شود، استقبال و به‌طور فعال در آن شرکت می‌کنند اما دسته محدودی از دانشجویان -نزدیک به 10درصد- هستند که توسط مراکز مشاوره دانشگاه پیگیری می‌شوند. برای 30درصد دیگر دانشجویان نیز که علاقه و رغبت به حضور در این برنامه‌ها ندارند باید تلاشی صورت بگیرد تا آنها را بتوان در برنامه‌ها حاضر کرد، مثلا قالب‌های فعالیت‌ها را تغییر داد و به‌سمت تولید کلیپ‌های یک یا دودقیقه‌ای و تولید پادکست‌ها و انیمیشن‌ دانشجویی حرکت کرد تا جذابیت لازم را برای 30درصد دانشجویی ایجاد کنیم که علاقه‌ای به شرکت در برنامه ندارند، البته خلئی که وجود دارد، این است که دفاتر مرکز مشاوره در دانشگاه‌ها کانال ارتباطی مستقیم با دانشجویان ندارند و ما به‌عنوان متولی اصلی با واسطه با دانشجویان ارتباط داریم.

حدود یک‌ماه می‌شود که کانال‌های مشاوره را در تمامی شبکه‌های مجازی داخلی و خارجی با یک آدرس ثابت ایجاد کرده‌ایم و وقتی برنامه‌ای در مرکز مشاوره دانشگاهی وجود دارد، در این کانال‌ها برای بهره‌مندی همه دانشجویان گذاشته ‌می‌شود. مشکل این است که مرکز مشاوره دانشگاه‌ها تعامل لازم را ندارند و یک دانشگاه صرفا برنامه‌های مراکز مشاوره و سلامت خود را اطلاع‌رسانی می‌کند، به این معنا که هر دانشگاه متولی دانشجویان خودش است. ما نیز به‌عنوان متولی اصلی، تمام اطلاعات مراکز مشاوره و سلامت دانشگاه‌ها را در این کانال‌ها برای دانشجویان سراسر کشور اطلاع‌رسانی می‌کنیم.

 نمی‌دانیم تعداد دانشجویان سیگاری افزایش‌یافته  یا کاهش

آیا انجام چنین اقداماتی تاثیرات لازم را برای بهبود چالش‌های دانشجویان داشته‌ است؟

سنجش اثرگذاری بسیاری از برنامه‌های حوزه فرهنگی، پیشگیری یا ارتقای سواد سلامت به‌سرعت انجام نمی‌شود، به‌طور مثال، درحال آموزش مهارتی هستیم و دانشجویی در این دوره شرکت می‌کند و اطلاعات آن را دارد، چندماه بعد در موقعیتی قرار می‌گیرد که براساس دانشی که در این دوره‌ها آموخته، رفتار مناسبی می‌کند که متفاوت با رفتارهای گذشته اوست. بنابراین سنجش کارهای کیفی و آموزش‌هایی که مرکز مشاوره ارائه می‌دهد، به‌سادگی و باسرعت در عملکرد و رفتار دانشجویان نشان داده نمی‌شود. البته یک‌سری مشکلات روانی و اجتماعی دانشجویان با حضور در دانشگاه‌ها قابلیت ارزیابی دقیق‌تری خواهند داشت، مثلا استفاده از سیگار دانشجویان چند درصد ‌است؟ طبق آماری، 5درصد بیان شده ‌است اما به‌دلیل عدم دسترسی به دانشجو در این دوسال نمی‌دانیم این درصد افزایش پیدا کرده‌ یا خیر، البته مرکز مشاوره دوره‌هایی را برای سواد سلامت انجام می‌دهد که ازجمله آن استفاده از سیگار است که با مراجعان در این خصوص برنامه‌هایی داشته‌ایم و با بازگشت دوباره دانشجو می‌توان این ارزیابی‌ها را دوباره انجام داد.

 نگارش نظام مسائل چالش‌های روانی با مطالعه پرونده‌های انضباطی

بیشترین استان‌هایی که دانشجویان در آن با چالش‌های سلامت روان مواجهند، کدامند؟

نظام مسائل دانشگاه‌های مختلف در استان‌های کشور با یکدیگر متفاوت است. کاری که درحال ‌حاضر انجام می‌دهیم، مطالعه پرونده‌های کمیته‌های انضباطی و کمیسیون موارد خاص دانشگاه‌هاست تا از عمده مسائل و چالش‌های روانی و اجتماعی دانشجویان مطلع شویم تا جایی که کارشان به کمیته انضباطی و کمیسیون رسیده ‌است. با دانستن نظام مسائل می‌توانیم متناسب با هر مرکز مشاوره‌ای در هر دانشگاه و شهری، دوره و برنامه‌های مختلفی را برای پایش آن پیش‌بینی کنیم، به‌طور مثال در استان خراسان، اضطراب دانشجویان نسبت به دیگر استان‌ها بیشتر است و این موضوع را از پرونده‌های کمیسیون موارد خاص متوجه شده‌ایم یا در استان دیگری پرخاشگری دانشجویان بالاست و پرونده کمیته انضباطی دانشجویان ناشی از پرخاشگری و درگیری بسیار است، درنتیجه اگر می‌خواهیم دوره‌هایی را برای بهبود چالش‌های دانشجویان تدوین کنیم باید متناسب با شرایط و حال دانشجویان در همان استان و دانشگاه باشد، درست نیست که مبحث یکسانی را برای همه دانشگاه‌ها در سراسر کشور آموزش دهیم. یک‌سری مهارت‌های پایه نیازمند یادگیری همگانی است اما یک‌سری از حوزه‌های بالاتر وابسته به نظام مسائل دانشگاه‌ها و استان‌ها و آموزش‌های خاص آن مکان باید اتفاق بیفتد.

آیا نظام مسائل تمامی استان‌ها پایش شده ‌است؟

خیر، اما درحال انجام است. اکنون درحال بررسی تمامی پرونده‌های نظام مسائل دانشگاه‌ها از سال 1390 تا 1400 هستیم.

 کمبود نیرو علت اصلی ضعف خدمات مشاوره‌ای در دانشگاه‌های کوچک است

اصلی‌ترین اقدام مراکز مشاوره دانشگاه‌ها در دوسال کرونایی برای بهبود چالش‌های دانشجویان چه بوده است؟

با شروع کرونا نخستین اقدامی که کارشناسان مراکز مشاوره در آن زمان انجام دادند، این بود که مجموعه منسجمی از روانشناسان و مشاوران مراکز مشاوره یا دانشجویان دکتری و کارشناسی‌ارشد روانشناسی و مشاوره را به سامانه 4030 -که برای بهزیستی است- متصل و زمان مشخصی را تعیین کردند تا دانشجویان پیگیر مسائل‌شان باشند. در ادامه طرح دیگری تحت‌عنوان «احوال‌پرسی» اجرایی کردند که در این طرح مراکز مشاوره توسط کارشناسان‌شان و دانشجویان به‌کارگیری شده، با تمامی دانشجویان تماس گرفتند تا جویای احوال‌شان باشند. در این طرح بالای 60درصد دانشجویان پاسخگو بودند که در پی اجرای این طرح از دانشجویان خواسته شد اگر مسائلی داشتند، در ساعات اداری تماس بگیرند. در این طرح چند نکته وجود داشت؛ برخی مراکز مشاوره به‌ویژه در دانشگاه‌های کوچک که صرفا یک مدیر و یک کارشناس دارد باید دانست که این دو نفر به‌تنهایی نمی‌توانند پاسخگوی درخواست حداقل یک‌دهم دانشجویان باشند. برای حل‌وفصل عدم تماس دانشجویان با مراکز، طرحی را به دانشگاه رازی کرمانشاه ارائه دادند که دو خط ویژه پاسخگویی برای مسائل دانشجویان ایجاد کنند که آن‌هم چالش‌هایی داشت و اکنون در تلاشیم طرحی را راه‌اندازی کنیم و بتوانیم به‌عنوان متولی سلامت روان دانشجویان، به‌درستی اقدام کنیم. به‌دلیل مشکلات بودجه‌ای و برخی مسائل، اجرای طرح به‌کندی پیش می‌رود که در پی بهبود آن هستیم. درست است که دانشگاه‌های بزرگ به‌واسطه داشتن 40 تا 50کارشناس مشاوره این خدمات را به دانشجویان ارائه می‌دهند اما متاسفانه این خدمات در دانشگاه‌های کوچک به‌درستی صورت نمی‌گیرد.

آیا پایشی از مراکز مشاوره درخصوص فعالیت مناسب و اصولی آنها نسبت به بهبود چالش‌ دانشجویان صورت می‌گیرد؟

 بله، در این راستا یک نظام ارزیابی داریم که 11سرفصل دارد و مراکز مشاوره در پایان هر سال براساس اطلاعات، داده‌ها و عملکردهایشان در بخش‌های مختلف مورد ارزیابی قرار می‌گیرند و به چند دسته تقسیم می‌شوند. یک مرکز در هر سال به‌عنوان ممتاز، برتر، نمونه و فعال انتخاب می‌شود.

به‌منظور سنجش سلامت روان و جسمانی از دانشجویان جدیدالورود، نظرسنجی‌ای تحت‌عنوان کارنامه سلامت انجام می‌دهید، آیا این نظرسنجی برای دانشگاه آورده‌ای دارد و اینکه تاچه‌اندازه می‌تواند در تغییر برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری دانشگاه برای دانشجویان موثر باشد؟

بررسی سلامت روان دانشجویان براساس همین طرح پایش سلامتی است که از دانشجویان در بدو ورود گرفته می‌شود. علت آن هم این است که اگر دانشجویان مشکلات جدی همچون تجربه رفتارهای خودآسیب‌رسان داشتند، مشخص شود و مراکز مشاوره باید به‌صورت فردی با آن دانشجو تماس گرفته و پیگیر کاهش چالش‌هایش باشد تا اقدام‌های تندوتیزی را در وهله نخست نسبت به خودش انجام ندهد، بنابراین این پایش سلامت به این دلیل انجام می‌شود. البته این پایش ابعاد دیگری هم دارد و ما براساس پاسخ‌های دانشجویان متوجه مشکلات و چالش‌هایشان ازجمله مسائل شدید اقتصادی دانشجو تا آنجایی که حداقل روزانه‌شان را نمی‌توانند تامین کنند، خواهیم شد. البته مهم‌ترین نقطه‌ضعف دراختیارگیری این اطلاعات این است که به‌صورت متمرکز در دست سازمان بوده‌ و در تلاش هستیم اطلاعات را سال آینده درقالب تجزیه و تحلیل‌کردن هر دانشگاهی با خودش و دانشگاه‌های کشور مقایسه کنیم و به شورای سلامت دانشگاه‌ها ارائه دهیم تا در برنامه‌ریزی دانشگاه‌هایشان برای شناسایی مسائل دانشجویان و بهبود آنها استفاده کنند؛ چراکه بخش‌های مختلف دانشگاه هستند که سلامت روان و جسمی دانشجویان را مهیا می‌کنند.

 راه‌اندازی شورای سلامت برای حل خلأ تعامل نهاده‌های دانشگاهی

این تعامل بین بخش‌های مختلف دانشگاه همچون مراکز مشاوره، معاونت فرهنگی، نهاد نمایندگی مقام‌معظم‌رهبری و... برای تامین سلامت روانی و جسمانی دانشجویان وجود دارد؟

متاسفانه این خلأ وجود دارد که در تلاشیم آیین‌نامه‌ای را با عنوان شورای سلامت یا شورای سیاستگذاری سلامت ایجاد ‌کنیم تا خلأ عدم تعامل میان بخش‌های مختلف دانشگاه برای تامین سلامت روان دانشجو برطرف شود. شورای سلامت به‌عنوان قوه عاقله با داشتن اطلاعات غربالگری مسائل دانشجویان، نسبت به مسائل دانشجویان هر دانشگاه با کشور را سنجیده و برنامه‌ریزی‌های مختلفی را انجام خواهد داد تا بتواند به کاهش چالش‌های سلامت روان دانشجویان کمک کند. در حالت عادی دانشگاه‌ها شورای فرهنگی دارند و این شورا برنامه‌ریزی‌هایی را در ابعاد فرهنگی انجام می‌دهد و جلو می‌رود اما گاهی ممکن است همه برنامه‌های فرهنگی به‌اندازه کافی برای برخی چالش‌های روانی دانشجویان رسا نباشد و لازم است برای حوزه روانی-اجتماعی با دانستن اطلاعاتی که دراختیار دانشگاه‌ها قرار خواهد گرفت، برنامه‌ریزی‌هایی را هم درکنار برنامه‌های فرهنگی در ارتقای سلامت روان دانشجویان انجام دهند؛ قطعا وقتی آسیب‌های دانشجویی مشخص شود، دانشگاه می‌تواند جهت‌گیری دقیق‌تری داشته‌ باشد.

خیلی اوقات دانشجویان در مواجهه با چالش‌های روانی و اجتماعی در آخرین مرحله به مراکز مشاوره دانشگاه مراجعه می‌کنند، چرا این مراکز باید آخرین گزینه پیش‌روی دانشجویان باشند؟

یکی از دلایل این موضوع مباحث فرهنگی است که اساسا نظام مشاوره در کشور به‌اندازه کافی تثبیت و نهادینه نشده و دانشجو در خانواده نیز با این موضوع مواجه نبوده ‌است که یاد بگیرد اگر زمانی با دل‌درد روانی مواجه شد، به متخصص خودش مراجعه کند. نکته دیگر این است که مراکز مشاوره تا امروز منفعلانه عمل کرده‌اند، به این معنا که نشسته‌اند تا دانشجو به‌سمت آنها بروند، ما این رویکرد را تغییر داده‌ایم و در تلاشیم به‌سمت پیشگیری حرکت کنیم. یعنی اینکه منتظر ننشینیم دانشجو به مراکز مشاوره مراجعه کند، بلکه دوره و کارگاه‌هایی برای دانشجویان برگزار شود و کانون‌های همیاران سلامتی که در گذشته وجود داشته دوباره بازسازی و فعال شود تا بتوانند برنامه‌های مختلفی را با حمایت‌های دریافتی لازم برگزار کنند و موجب حرکت دانشجو در چرخه سلامت شود، تا جایی که هر دانشجو بتواند بر دیگری اثر بگذارد و درنتیجه اگر رویکرد تغییر پیدا کند، مراکز مشاوره فعال‌تر و پیشگیرانه‌تر عمل می‌کنند و دیگر این مراکز گزینه آخر مراجعه دانشجو در مواجهه با چالش‌های روانی نخواهند بود.

البته نباید از این نکته غفلت کرد که اساسا نمی‌توان بسیاری از مسائل دانشجویان را تک‌عاملی تحلیل کرد؛ چراکه متغیرهای بسیار زیادی در ایجاد و نگه‌داشت آنها موثر بوده‌اند که فرد وارد دانشگاه شده‌ است. بسیاری از زمینه‌ها دراختیار دانشگاه نیست، مثلا دانشگاه به‌صورت مستقیم نمی‌تواند چالش‌های اشتغال و اقتصادی دانشجو در جامعه را حل‌وفصل کند و دانشجویی که متاثر از این زمینه‌های اجتماعی و متغیرهای خارج از دانشگاه وارد این محیط می‌شود، بازهم با چالش‌های روانی و اجتماعی‌اش مواجه است و تا زمانی که آنها حل نشود، بسیاری دیگر از چالش‌های این دانشجویان حل نخواهد شد. دانشگاه کمک می‌کند توانمندی‌های فردی دانشجویان شناسایی شود و بتواند راه‌های نرفته‌اش را در پیش بگیرد. همچنین درحال رایزنی با سازمان فنی‌وحرفه‌ای هستیم تا دوره‌های مهارت‌افزایی را در حوزه شغلی برای دانشجویان برگزار کنیم تا فرد توانمند شود اما در عین حال متغیرهای خارج از دانشگاهی را که موثرند و باعث بروز بسیاری از چالش‌ها می‌شوند، نمی‌توان نادیده گرفت. همین‌قدر که مراکز مشاوره توانسته‌اند رفتارهای خود آسیب‌رسان را در بازه زمانی چندساله ثابت نگه دارند و با توجه به افزایش جامعه دانشجویی موجب رشد این رفتارها نشوند، یعنی فعالیت مراکز مشاوره موثر بوده و درجهت مثبتی حرکت کرده‌اند.

 ارائه 92 هزار ساعت خدمات مشاوره‌ای در سال 99

آیا آماری از مراجعات دانشجویان به مراکز مشاوره در دوران پیش از کرونا دردسترس است؟

نظام ارزیابی دفتر مشاوره و سلامت یک سال عقب‌تر است و در تلاش هستیم از 1/1/1401 سامانه سام (سامانه ارزیابی مسائل دانشجویان) را ارتقا دهیم تا مراکز مشاوره هر روزه اطلاعات مراجعان خود را در این سامانه وارد کنند تا به‌روز عمل کنیم. آخرین اطلاعات ما تا پایان سال99 به این صورت است که تمامی مراکز مشاوره دانشگاه‌ها 92هزار ساعت خدمات جلسه‌ مشاوره‌ای ارائه کرده‌اند. البته این آمار به این معنا نیست که 92هزار نفر هم مراجعه‌ کرده‌اند؛ چراکه ممکن است دانشجویی چندین‌بار مراجعه کرده‌ باشد، پس آمار دانشجویان از این رقم کمتر است. این آمار درمجموع نسبت‌به سال گذشته که 85هزار ساعت بوده ‌است، نشان می‌دهد ساعت کاری مراکز مشاوره 7هزار ساعت بیشتر شده و این موضوع نشان از افزایش اعتماد و اقبال دانشجویان برای مراجعه به مراکز مشاوره است.

آیا برنامه‌ای برای افزایش مراکز مشاوره در دانشگاه‌ها به‌ویژه دانشگاه‌های کوچک دارید؟

اکثرا در دانشگاه‌های غیرانتفاعی که درقالب موسسات غیرانتفاعی مجوز گرفته‌اند، مراکز مشاوره نداریم. این موسسات باید خودشان آن ساختار کلی مراکز مشاوره را ایجاد کنند و ما نیز سیاستگذاری و جهت‌گیری را برایشان مدون کرده و در اختیارشان قرار بدهیم؛ پس اگر ساختار را مهیا کنند، آنها را از جهت محتوایی حمایت خواهیم کرد. تقریبا اکثر دانشگاه‌های دولتی به‌جز چند مورد انگشت‌شمار مراکز مشاوره ندارند که اگر حداقل‌های لازم ایجاد شود، این اقدام را انجام خواهیم داد. به‌طور مثال در بازدید از دانشگاه کوثر (ویژه دختران) بجنورد متوجه شدیم این دانشگاه هیچ ساختمان ملکی ندارد و چهارهزار دانشجوی آن در ساختمان استیجاری تحصیل می‌کنند، اما این دانشگاه توانسته مرکز مشاوره مناسب و خوبی دراختیار دانشجویان قرار بدهد. اگر این اراده در مسئولان دانشگاه وجود داشته ‌باشد، حتی در یک ساختمان استیجاری هم می‌توانند مقدمات ایجاد مراکز مشاوره که کمک‌کننده مدیریت دانشگاه است را فراهم کنند.

 حدود 10 دانشگاه دولتی مرکز مشاوره ندارند

در کل کشور چند دانشگاه مراکز مشاوره ندارند؟

کمتر از 10دانشگاه دولتی که اکثرا هم دانشگاه‌های کوچکی هستند، مراکز مشاوره‌ای ندارند.  برای اینکه این ضعف را پوشش دهیم، درحال بازنگری و تدوین چارت تشکیلاتی مراکز مشاوره در سه دسته دانشگاه‌های بزرگ، متوسط و کوچک هستیم که درصورت تصویب و ابلاغ آن به دانشگاه‌ها، تشکیلات به‌روز شده متناسبی برای پاسخگویی به نظام مسائل دانشجویان وجود خواهد داشت؛ البته باید اشاره کرد که جشنواره‌ای تحت‌عنوان جشنواره فعالیت‌های سلامت دانشجویان کشور برای اوایل سال تحصیلی آینده درحال برنامه‌ریزی است که به‌زودی ابعاد و مختصات بیشتری از آن رسانه‌ای خواهد شد. در آن جشنواره در حوزه‌های مختلف سلامت روان دانشجو و اشتغال، سلامت روان دانشجو و خانواده و... سلامت در 10محور و قالب‌هایی چون مقاله، پادکست، انیمیشن و... مختلف مورد بررسی قرار خواهد گرفت. در تلاش هستیم فضای جنب‌وجوشی را تا اول مهر ایجاد کرده و در آغاز سال تحصیلی این برنامه را با حضور وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در سه روز در دانشگاه‌ها برگزار کنیم.

چرا آسیب‌ها و چالش‌های سلامت روان دانشجویان طبقه‌بندی اطلاعاتی شده و اطلاع‌رسانی نمی‌شود؟

درخصوص رفتارهای خود آسیب‌رسانی چون خودکشی، فرد با چالش و مشکلاتی برخورد می‌کند که قدرت حل‌وفصل آنها را ندارد و به این نتیجه می‌رسد که خودش نباشد. نکته‌ای که در این‌خصوص وجود دارد، این است که تکرار این موضوع حالت نادرستی از اینکه دانشجویان دیگر هم از این راه استفاده کنند، ایجاد می‌کند؛ بنابراین بیان این جریان در جامعه کمکی به ارتقای سلامت روان دانشجویان نمی‌کند. مهارتی که دانشجویان باید درمقابله با چالش‌ها بیاموزند، اهمیت دارد و باید این مهارت‌ها را آموزش دهیم. اطلاعات و آمار چنین آسیب‌هایی باید دراختیار کسانی باشد که بتوانند برای حل آن چاره‌اندیشی کنند و بیان آن در جامعه ناراحتی، اضطراب و... ایجاد می‌کند. به‌نظر می‌رسد این اطلاعات باید دراختیار افرادی که می‌توانند در کاهش و حل این موارد اقدام کنند، قرار بگیرد. با برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته توسط مدیران و سیاستگذاران دانشگاه در تلاش هستیم تغییراتی درخصوص کاهش این آمار داشته ‌باشیم. مثلا سازگاری و تاب‌آوری را در دوره‌های مختلف آموزش داده‌ایم و این دوره را در یک سطح به کارشناسان، مدیران و مشاوران آموزش می‌دهیم که برای ارتقای تاب‌آوری دانشجویان باید چه‌کار کنند. در بخش دیگر، دوره‌هایی را برای دانشجویان می‌گذاریم که بتوانند اگر در شرایط زندگی تغییر و چالشی به‌وجود آمد، چطور مسائل خود را حل کرده و به نقطه‌ای نرسند که تصمیم به حذف خود از زندگی بگیرند. یکی دیگر از برنامه‌های ما، برگزاری برنامه بتا (بپرس، ترغیب‌کن و ارجاع بده) است و به استادان دانشگاه، کارشناسان آموزش، نگهبانان و مسئولان خوابگاه آموزش می‌دهیم که در رفتارهای خودآسیب‌رسان که علائم و نشانه‌هایی دارد، از دانشجو چند سوال بپرسید، آنها را به دفتر مشاوره ترغیب کنید و اگر نیامدند، به دفتر مشاوره ارجاع بدهید. این اقدامات درجهت کاهش رفتارهای خودآسیب‌رسان است. البته این حرف درست است که اگر تمام این اقدامات را انجام بدهیم، به صفر خواهیم رسید؟ قطعا هیچ جامعه‌ای به صفر نخواهد رسید؛ چراکه خانواده‌هایی با هزاران مسائل حل‌نشده و بچه‌هایی که با همین چالش‌ها پرورش پیدا کرده و گاهی در هیچ دوره آموزشی و مهارتی در دانشگاه‌ها نیز شرکت نمی‌کنند، وجود خواهند داشت و این روش خودآسیب‌رسان را برای مشکلات‌شان انتخاب خواهند کرد. کاری که ما انجام می‌دهیم، این است که برای به حداقل‌رسیدن آن تلاش کنیم.

چه اندازه مراکز مشاوره با معاونت فرهنگی دانشگاه‌ها برای برطرف کردن و بهبود چالش‌های دانشجویان تعامل دارند؟

طی چند جلسه‌ای که با معاونت فرهنگی دانشگاه‌ها برگزار کردیم، در تلاش بودیم برای هدایت و راهبری دانشجویان بتوانیم با همکاری یکدیگر چه اقدامات مشترکی را انجام بدهیم و به‌نوعی مکمل هم بوده یا درگیر موازی‌کاری و اصطکاک نشویم. قطعا اگر در سطوح کلان چند جلسه هماهنگی صورت بگیرد، آن را به دانشگاه‌ها تسری می‌دهیم. مور‌د دیگر اینکه، براساس آیین‌نامه‌ای که برای فعالیت‌های شورای سیاستگذاری سلامت مدون می‌شود، رئیس آن رئیس دانشگاه است، نایب‌رئیس آن، معاون دانشجویی و اعضای آن معاون فرهنگی، مسئول دفتر نهاد رهبری و... است تا یک قوه عاقله‌ای در دانشگاه حضور داشته‌ باشد که برنامه‌ریزی درست و مشخصی برای فعالیت‌های دانشجویی در دانشگاه‌ صورت بگیرد.

باتوجه به اینکه گفته می‌شد برخی چالش‌ها و آسیب‌های دانشجویی برای زمان حضور در دانشگاه‌ها است، آیا در زمان دوساله کرونایی که دانشجویان حضوری در دانشگاه نداشتند، از میزان آسیب‌ها کم شده‌ است یا نه؟

امکان دارد جنس مساله‌ها تغییر پیدا کند که دانشجویانی که قبلا در خوابگاه بودند، یک‌سری مسائلی متناسب با اوضاع خوابگاهی داشتند و درحال حاضر آنها تغییر کرده و در چهارچوب خانواده رفته ‌و مسائل متفاوتی متناسب با خانواده ایجاد شده ‌است. یکی از مهم‌ترین نکاتی که باید به آن توجه کرد، این است که اساسا مساله‌های خوابگاهی دانشجویان لزوما به‌دلیل خوابگاهی‌بودن‌شان نبوده ‌است و شرایط زیست متفاوت در یک شهر دیگر، آماده نبودن دانشجویی که وارد دانشگاه می‌شود، در حوزه‌های تربیتی و توانمندی‌های قبلی همچون تفکر انتقادی و اخلاقی که باید در خانواده یاد می‌گرفت و وارد محیط دانشگاهی می‌شد، چون این موارد را با خود به‌همراه نداشت، در دانشگاه با شرایطی مواجه می‌شود که رفتار دیگری انجام می‌دهد؛ در عین‌حال، الان که در محیط خانواده است، نظام مسائل دانشجو، اصطکاک زیاد با خانواده است. نکته‌ای که وجود دارد، این است که درخصوص رفتارهای خودآسیب‌رسان، وقتی دانشجو دراختیار دانشگاه بود، می‌توانستیم بر رفتارهای او نظارت داشته ‌باشیم و بتوانیم رصد کنیم که مثلا در کل کشور چه تعداد خودکشی دانشجویی در دانشگاه‌ها و خوابگاه‌ها اتفاق افتاده ‌است که درحال حاضر چنین آماری نداریم.

درحال حاضر چند درصد دانشجویان درگیر آسیب‌های اجتماعی هستند؟

درمجموع تمام آسیب‌های اجتماعی، کمتر از 5درصد جامعه دانشجویی کشور است و باید برای حل‌وفصل این چالش‌ها، شایع‌نشدن آنها و سبک عادتی نشدن این رفتارها در دانشجویان، تدابیر مشخصی بیندیشیم. در جامعه دانشگاهی کل کشور، 95درصد دانشجوی سالم داریم که باید آنها را در همین فضای سلامت روانی نگه داریم. یکی از مشکلاتی که در کشور وجود دارد این است که از اول انقلاب تلاش کرده‌ایم روی بحث اعتیاد کار کنیم تا تعداد افراد معتاد افزایش پیدا نکند، اما هرچه پیش رفتیم، تعداد معتادان افزایش پیدا کرد. مشکل اینجاست که صرفا تلاش کرده‌ایم تا روی معتادان کار کنیم، اما تلاش نکرده‌ایم روی افراد سالم کار کنیم تا معتاد نشوند؛ درنتیجه باید بر 95درصد دانشجویان دارای سلامت روان کار کنیم تا به این 5درصد ملحق نشوند. البته که نباید آن 5درصد دانشجو را نیز رها کنیم، بلکه باید با انجام اقدامات درمانی برای بهبود آنها نیز تلاش کنیم، اما اصل این است که 95درصد دانشجویان را موردحمایت قرار بدهیم.

مراکز مشاوره بیشتر درپی آموزش مهارت‌هایی هستند که افراد بتوانند زندگی سالمی داشته و درگیر چالش‌های روانی و اجتماعی نشوند. یکی از طرح‌های جدید و ابتکاری که در این زمینه انجام می‌دهیم، طرح تاد (تجارب ارزشمند دانشجویان) است که تحت‌عنوان یکشنبه‌شب‌های دانشجویی برگزار می‌شود. دانشجویان سراسر کشور می‌توانند ازطریق لینک ازپیش تعیین‌شده از ساعت 7 تا 5/8 شب به برنامه متصل شوند. این برنامه هرهفته مختص به یک منطقه است و آن منطقه در محدوده دانشگاه‌های خودش اطلاع‌رسانی می‌کند تا دانشجویان در این رویداد حضور پیدا کنند. اتفاقی که در این طرح می‌افتد، این است که دانشجویانی که مسائل مختلفی داشتند، خودشان نظام مسائل‌شان را برای حل آن درپیش گرفتند و بدون کمک مشاور موفق هم شده‌اند. درقالب یک‌ساعت‌ونیم دانشجویی که مساله و چالشی داشت با حضور یک مشاور طرح مساله کرده و راه درپیش‌گرفته خود را نیز بیان می‌کند و دیگر دانشجویان نیز با آن مساله به‌همراه کمک‌مشاور همذات‌پنداری می‌کنند؛ یعنی درقالب اینکه تجارب ارزشمند و موفق دانشجویان برای حل‌وفصل چالش‌هایشان است، اما دیگر دانشجویان اثرپذیری از دانشجویی مثل خودشان بالاتر از اثرپذیری از یک استاد است. این قالب‌های جدید مثل این برنامه می‌تواند تاثیرگذاری بالایی در انتقال سبک زندگی سالم برای دانشجویان داشته باشد. تمام تلاش ما نیز این است که با ایجاد جذابیت در قالب چنین برنامه‌هایی، دانشجویان را ترغیب به حضور کنیم.

 دوره قبل مراکز مشاوره به گزینه آخر دانشجویان درمقابله با چالش‌های روانی تبدیل شدند

ارزیابی شما نسبت‌به عملکرد وزارت علوم، تحقیقات و فناوری دوره قبل چیست و چه توصیه‌ای برای عملکرد بهتر وزارت علوم جدید در راستای بهبود سلامت روان دانشجویان دارید؟

در دوره قبل طرح‌های خوبی چون «همدلی»، «خداقوت»، «احوال‌پرسی» و طرح غربالگری که همچنان نیز ادامه دارد، ایجاد شد و انجام می‌شود. برنامه‌های خوبی را شروع کرده و پیش آمدند. وقتی هم که ما به این بخش آمدیم، نواقص طرح‌ها را برطرف کرده و برنامه‌های جدید را آغاز کردیم. مهم‌ترین چالش در دوره قبل این بود که بر امر درمان بسیار متمرکز شدیم، همین‌که مراکز مشاوره به گزینه آخر دانشجویان درمقابله با چالش‌های روانی و اجتماعی تبدیل شدند، از آسیب‌های طرح درمان است که نباید این‌طور باشد.

 رویکرد پیشگیری را درپیش گرفتیم تا سطح تعامل با دانشجویان افزایش پیدا کند

در دوره جدید چگونه عمل می‌شود؟

مراکز مشاوره باید فعالانه عمل کنند و آنقدر برنامه‌های مثبت و سالمی داشته ‌باشند که دانشجو به ته‌خط نرسد. درنتیجه تغییر رویکرد و نگرش عمومی مراکز مشاوره از اینکه منفعلانه عمل کرده و پاسخگوی مسائل باشند، باید به عنصری فعال برای جذب دانشجویان تبدیل شوند. بنابراین رویکرد پیشگیری را درپیش گرفتیم تا سطح تعامل مراکز مشاوره با دانشجویان افزایش پیدا کند. درنتیجه مهم‌ترین جریانی که در این دوره جدید پیگیری خواهیم کرد، تبدیل مراکز مشاوره به مراکزی پویا، فعال، اثرگذار و همراه دانشجویان خواهد بود. قطعا هم قالب‌های متنوعی خواهد داشت، صرفا اینکه کارگاه‌بازی راه بیندازیم، کفایت نمی‌کند و باید در قالب‌های مختلف دانشجویان را با خود همراه کرد. یکی از این طرح‌ها، طرح پات (طرح پیشگیری از افت تحصیلی) است که به کارشناسان مراکز مشاوره آموزش می‌دهیم که با یک فرآیندی می‌توانند درطول سه ترم تعداد مشروطی‌های هر دانشگاه را به نصف یا کمتر از آن تقلیل دهند. دانشگاه‌‌های شریف، علامه‌طباطبایی و شاهد سه طرح موفق در پیشگیری از افت تحصیلی دارند که هر سه را به کارشناسان مراکز مشاوره آموزش می‌دهیم. درطول سه ترم دانشگاه‌ها براساس این برنامه جلو بروند و پس از سه ترم شاهد کاهش مشروطی‌ها به نصف یا بیشتر از آن خواهیم بود. درصورتی‌ هم که این اتفاق بیفتد، مراکز مشاوره را تا سه‌برابر بیشتر حمایت می‌کنیم تا ضمن افزایش ‌انگیزه شخصی، ‌انگیزه بیشتری نسبت‌به فعالیت‌های آن مرکز داشته ‌باشند. همچنین برآورد کردیم هر دانشگاهی که این طرح را انجام بدهد، هزینه‌های بسیاری را صرفه‌جویی می‌کند، به‌طور مثال در یک دانشگاه این مورد را بررسی کردیم که اگر 300دانشجو یک ترم بیشتر می‌ماندند، حدود 2.5میلیارد تومان بار مالی به دانشگاه اضافه می‌کرد. همچنین درحال تدوین این موضوع هم هستیم که اگر این اتفاق بیفتد، دانشگاهی که بتواند این کار را انجام بدهد، یک‌سوم مبلغی که صرفه‌جویی می‌شود، برای حمایت از برنامه‌های مرکز مشاوره خرج شود؛ یعنی ابلاغی ازسوی وزارت علوم برای دانشگاه‌ها برود که حمایت مالی پنهانی از مراکز مشاوره‌ای که این کار را انجام داده‌، اختصاص یابد. قطعا با تمرکز بر انجام این فعالیت‌ها، می‌توانیم تا حد زیادی سلامت روانی و اجتماعی دانشجویان در دانشگاه‌ها را افزایش بدهیم.

 اطلاعات پروژه سیمای زندگی دراختیار دانشگاه‌ها قرار می‌گیرد

در پایان، آیا آماری از انجام طرح سیمای زندگی در دست است؟

اطلاعات این طرح محرمانه است. در تلاش هستیم تا بتوانیم بخشی از این اطلاعات به دانشگاه‌ها انتقال پیدا کند. یکی از طرح‌های ما این است که اطلاعات پروژه سیمای زندگی امسال را تجزیه و تحلیل کنیم و دانشگاه را با کشور مقایسه کرده و اطلاعات هر دانشگاه را به خودش بدهیم تا برنامه‌ریزی و ریل‌گذاری مناسبی در بهبود چالش‌های سلامت روان دانشجویان داشته ‌باشند.