محمدامین ایمانجانی، مدیر مسئول: اکسپوی۲۰۲۰ دبی با یک‌سال تاخیر به‌علت شیوع ویروس کرونا، در سایه اما و اگرهای برگزاری یا عدم برگزاری در سه‌ماهه آخر سال۲۰۲۱ فعالیت خود را آغاز کرد؛ تاخیری که اگر اتفاق نمی‌افتاد می‌توانست موجب شود ایران شانس حضور در اولین اکسپوی خاورمیانه در نزدیک‌ترین کشور به‌خود را از دست بدهد. امارات‌متحده‌عربی در رقابت با روسیه، برزیل و ترکیه در سال۲۰۱۳ برنده امتیاز میزبانی این رویداد جهانی با قدمت ۱۷۰ساله شد و براساس آمار و اطلاعات اعلام‌شده برای برگزاری شایسته این رویداد حدود ۷میلیارد دلار سرمایه‌گذاری کرده است.

ایران با سابقه حضور از اولین دوره برگزاری اکسپوی لندن در۱۸۵۲، برای یازدهمین‌بار در این رویداد مشارکت کرد و برای دومین‌بار پس از اکسپوی میلان با تحویل‌گرفتن زمین نمایشگاهی از میزبان نسبت به ساخت پاویون یا همان نمایشگاه خود اقدام کرد. انتظار می‌رفت ایران با تکیه‌بر تجربیات گذشته خود بتواند در قامت کشوری با تمدن چندهزارساله با استفاده از مولفه‌های منحصربه‌فرد فرهنگ و هنر خود، در قالبی نوین پیشرفت‌های شگرف پس از انقلاب اسلامی را به نمایش بگذارد. در این نوشتار برآنیم تا با نگاهی کلی به اکسپوی۲۰۲۰، پاویون جمهوری اسلامی ایران را مورد بررسی قرار دهیم.

  اکسپوی شکست‌خورده

امارات‌متحده‌عربی ۴۳۷هکتار زمین را برای ساخت محوطه اکسپوی۲۰۲۰ دراختیار طراحان برتر دنیا گذاشت و زیرساخت‌های لازم ازجمله آب و برق را برای بزرگ‌ترین پنج‌سالانه فرهنگی دنیا فراهم آورد تا پیش‌بینی‌های خود برای تبدیل دبی به مرکز توریسم و تسریع رشد اقتصادی کشورش را محقق کند؛ هرچند ویروس کرونا مانع از افتتاح و برگزاری به‌موقع المپیک فرهنگ، تاریخ و آموزش شد. برگزاری این رویداد جهانی در امارات درحالی انجام شد که بسیاری درباره زمان برگزاری آن ابراز تردید کردند. با این‌حال صنعت توریسم امارات که به‌علت همه‌گیری کووید-۱۹ لطمه بزرگی خورده بود، برگزاری این جشنواره را به چشم یک معجزه برای رهایی از رکود بزرگ اقتصادی دید و با نگاه به پیش‌بینی‌های درآمد ۳۳میلیارد دلاری از برگزاری اکسپوی۲۰۲۰، این رویداد را برگزار کرد. اگرچه پیش‌بینی‌های مقامات امارات، بازدید ۲۵ تا ۳۰میلیون نفر از این برنامه جهانی را تخمین می‌زدند اما تا همین امروز تنها با ۱۵میلیون بازدید نیمی از انتظار آنها به‌وقوع پیوسته است.

عدم استقبال از اکسپو تا آنجا پیش رفت که قیمت بلیت یک‌روزه که ۹۵درهم اعلام شده بود به یک‌ماهه با ۹۵درهم تغییر یافت و به‌علت عدم استقبال دوباره مخاطبان، قیمت بلیت دوماهه به ۵۰درهم کاهش داده شد. توزیع بلیت رایگان در مبادی و ورودی بین بازدیدکنندگان در اواسط ژانویه تا آغاز فوریه و اعلام چندروز بازدید رایگان از اکسپو، سیاست‌هایی بود که برگزارکنندگان برای افزایش مخاطب اتخاذ کردند؛ هرچند این سیاست‌ها هم تاثیر چندانی در آمار و ارقام تعداد بازدید نداشت.

همه‌گیری سویه جدید کرونا (اُمکیرون) نیز مزید بر علت شد تا مانند المپیک ژاپن، بزرگ‌ترین پلتفرم فرهنگی ملل نتواند توفیقی در نزدیک شدن به آمارهای پیش‌بینی‌شده مخاطب را به‌دست آورد. برگزاری کنسرت‌های رایگان با حضور ستاره‌های موسیقی جهان هم نتوانست بر ترس از ابتلا به کرونا غلبه کند و بار دیگر تلاش‌های امارات برای جذب مخاطب به شکست انجامید. بخش عمده زیرساخت‌ها ازجمله پارکینگ‌ها، انبارها و آپارتمان‌های تعبیه‌شده در دهکده اکسپو بلااستفاده مانده و در بهترین حالت تنها ۵۰درصد آنها مورد استفاده قرار گرفته است.

 ازسوی دیگر فشارهای گروه‌های مردم‌نهاد و حقوق بشر برای بایکوت این مراسم در امارات‌متحده نیز بی‌تاثیر نبود. تنها چندماه مانده به برگزاری مراسم اکسپو در سال۲۰۲۰ بود که حساسیت‌های کشورهای اروپایی به‌علت فشار امارات بر کارگران مهاجر در رسانه‌ها و افکارعمومی مطرح شد و به‌دنبال آن کمپین‌های بسیاری علیه امارات به‌خاطر عدم رعایت حقوق زنان و کارگران و همچنین نقش آنها در حملات به یمن برای بایکوت اکسپوی۲۰۲۰ شکل گرفت که اینها نیز در میزان بازدید و توجه توریست‌ها به این نمایشگاه تاثیرگذار بود.

بالطبع نمایشگاه‌ها و برنامه‌های ارائه‌شده توسط کشورها نیز نتوانست با اهداف از پیش ‌تعیین‌شده در تعداد مخاطب موفق باشد و برخی کشورها پس از ماه ژانویه، خدمات خود را به‌صورت حداقلی به بازدیدکنندگان ارائه کردند. بارش‌های بی‌سابقه و آسیب‌دیدن تعداد زیادی از پاویون‌ها که برای شرایط آب‌وهوایی معمول امارات طراحی و ساخته نشده بودند، منجر به تعطیلی ۱۰روزه برخی از آنها جهت تعمیرات شد. گردش اقتصادی پاویون بخش‌های تجاری کشورها نیز باعث شد ادامه برخی فعالیت‌ها برای آنها به‌صرفه نباشد.

با این تفاصیل مراسم جهانی امسال به‌صورت دومینووار شکست‌های مختلف را تجربه کرد و می‌توان گفت «اکسپوی شکست‌خورده» اصطلاحی دقیق برای توصیف اکسپوی۲۰۲۰ دبی باشد.

  پاویون ایران؛ بایدها و نبایدها

پاویون ایران که به‌لحاظ موقعیت جزء ۸ محل برتر پاویون کشورها در اکسپو است، در ابتدای بخش پویایی (Mobility)  و در مقابل ساختمان «سه‌پَرِ پویایی»، نتوانست از نظر جذب مخاطب موفق عمل کند. اولین علت می‌تواند طراحی غیریکپارچه پاویون باشد که برخلاف شعار اکسپو یعنی «اتصال ذهن‌ها و خلق آینده»، مفهوم «عدم اتصال» را متبادر می‌کرد.

درحالی که اکثر نمایشگاه‌های برپاشده توسط کشورهای دیگر با نگاه روبه‌آینده ساخته شده بودند؛ طراحی نمایشگاه ایران با نگاه کاملا «رو به گذشته»، بدون بهره‌گیری از هرگونه نماد و المان‌های تاریخی، گردشگری و معماری معرف فرهنگ و هنر ایرانی ساخته شده بود. برای مثال تنها ویژگی بهره‌گیری شده از نمادهای ایران به‌کارگیری درختان نخل مقابل غرفه ایران بود؛ اگرچه درخت نخل نقش مهمی در هنر ایران باستان دارد اما تنها معرف تاریخ و توسعه نیست و در طراحی پاویون ایران به‌شدت جای خالی اقوام مختلف ساکن ایران که به‌شکل یکپارچه زیر پرچم جمهوری اسلامی حضور داشته و در امنیت، پیشرفت و توسعه ایران سهم دارند، احساس می‌شد.

هرچند طراحی یکی از مشکلات نمایشگاه ایران است، اما مساله فراتر از آن بود و محتوا که باید برای بازدیدکنندگان جذابیت ایجاد می‌کرد در مقایسه با دستاوردهای جمهوری اسلامی تقریبا ناامیدکننده بود. به‌طور معمول هر پاویون از پنج بخش گردشگری، فرهنگ‌وهنر، صنعت‌ومعدن، فناوری‌وتکنولوژی و تجارت تشکیل می‌شود؛ قوت طراحی و ارائه بخش تجاری ایران درمقابل کاستی محتوا در دیگر بخش‌ها به‌شدت به چشم می‌آمد و درحالی که بخش‌های دیگر هیچ جاذبه‌ای برای مراجعه‌کنندگان ایجاد نمی‌کرد، این تنها بخش تجاری بود که برای مخاطب برجسته می‌شد، تا حدی که رسانه‌ها بیان کردند فروش محصولات به‌جای ارائه تکنولوژی، در دستورکار ایران است.

اگرچه ویژه‌برنامه‌ها و پرفورمنس‌های برگزارشده توسط پاویون کشورها یکی از عوامل کلیدی برای جذب مخاطب بود؛ شاهد آن بودیم که برنامه‌های اجراشده توسط نمایشگاه ایران موفق نشد به‌طور چشمگیری اثری بر جذب بازدیدکننده داشته باشد. برخلاف سایر کشورها که مخاطبان را یک‌به‌یک برای ارائه محصولات و دستاوردهای خود همراهی می‌کردند و توجه آنها را متوجه زوایای مختلف کشورشان می‌کردند، در نمایشگاه ایران شاهد رهاکردن مخاطب بودیم؛ درحدی که در بخش علمی ایران حتی کسی برای ارائه حضور نداشت. یکی دیگر از ضعف‌های محتوایی ایران، در ارائه دستاوردها و پیشرفت‌های علمی‌وصنعتی جمهوری اسلامی، بدون توجه به فرصت‌های موجود در صنایع و بازار ایران بود. درحالی که کشور ما در دوره سخت تحریم‌ها، موفق به خودکفایی در توسعه زیرساخت‌ها و تولیدات خود در حوزه‌های مختلف شده؛ اما آنچه از ارائه پاویون ایران به ذهن مخاطب متبادر می‌شود، نشان از ضعف و عقب‌ماندگی ایران است.

یکی از علت‌های ضعف محتوایی در پاویون ایران را می‌توان در تغییر دولت جست‌وجو کرد؛ به‌طوری‌که شاهد تغییرات مداوم مدیریت نمایشگاه ایران در هر ۱۰روز تا چهارماه اول بودیم؛ مدیرانی که عموما از اصلی‌ترین ابزار ارتباط یعنی تسلط به زبان انگلیسی یا عربی بی‌بهره بودند.

ازسوی دیگر انتخاب مدیری که از معاونت وزارت ورزش‌وجوانان به دبیری ستاد اکسپو نقل‌مکان کرده بود، با کارشکنی و عدم همراهی با دولت سیزدهم به‌خاطر جهت‌گیری‌های سیاسی و حزبی، موجب آن شد که در نمایشگاه ایران آنچه را در شأن جمهوری اسلامی و دولت انقلابی بود، شاهد نباشیم درحدی که جشن روز ملی ایران، تا مرز لغوشدن ازسوی متولی پاویون جمهوری اسلامی پیش رفت.

ارائه آمار غیرواقعی از مخاطبان به ایران شاید دلیل دیگری برای بازنگری در ساختار محتوایی باشد به‌نحوی‌که در برخی روزها آمار ۷۰ تا ۹۰هزار نفر مخاطب نیز به تهران گزارش می‌شد؛ آماری که اگر صحت داشت نمایشگاه ایران را جزء 10نمایشگاه پربازدید این جشنواره قرار می‌داد که عملا این‌گونه نبود.

درباره اهمیت این نمایشگاه می‌توان به دو مولفه مهم آن اشاره کرد که اولی «برندسازی ملل» و دومی «جذب سرمایه برای کشورها» است. برندسازی ملل هدفی است که از اکسپوی۸۸ تاکنون در این جشنواره دنبال می‌شود و فرصتی بی‌نظیر برای کشورها جهت ارائه تاریخ، فرهنگ، توانمندی‌ها و توسعه‌های آنهاست؛ براساس تحقیقی که در اکسپوی۲۰۰۰ انجام شده بود، ۷۳درصد کشورها با هدف بهتر ساختن تصویر کشور خود در آن مراسم شرکت کرده بودند. همچنین درباره هدف جذب سرمایه برای کشورها در تحقیق دیگری که در اکسپوی۲۰۰۰ صورت گرفت، عنوان شد آلمان با هزینه ۴۰میلیون دلاری برای ساخت پاویون و نمایشگاه، سوددهی ۴۰۰میلیون دلاری را در اقتصاد آلمان به دست آورده است. ازآنجا که جشنواره جهانی اکسپو را المپیک ارائه دستاوردهای ملل می‌نامند، باید برای اکسپوی۲۰۲۵ اوزاکا در بحث طراحی ظاهری و محتوا بازنگری‌ای جدی صورت گیرد.