توافق استراتژیک حمل‌ونقل با قطر

علی مزروعی، خبرنگار گروه سیاست: آماده‌سازی چهار توافقنامه در حوزه حمل‌ونقل بین ایران و قطر خبری بود که روز یکشنبه و در آستانه سفر سیدابراهیم رئیسی به قطر به‌نقل از مدیرعامل سازمان بنادر و دریانوردی در پایگاه اطلاع‌رسانی سازمان بنادر و دریانوردی منتشر شد. علی‌اکبر صفایی با اشاره به برگزاری جلسات مشترک هیات ایرانی به ریاست رستم قاسمی، وزیر راه‌وشهرسازی با وزیر حمل‌ونقل قطر و مجموعه متولی امور دریایی و بنادر این کشور، اظهار داشت: «ازسوی وزارت راه‌وشهرسازی چهار توافقنامه مدنظر قرار گرفته که یک مورد در بخش هوایی، یک مورد در بخش دریایی، یک مورد در حوزه بندری و چهارمین مورد‌، توافق برای آغاز مطالعات ساخت تونل زیر دریا بین ایران و قطر است که یک پروژه بی‌نظیر به‌شمار می‌رود و از بندر دیر بوشهر تا قطر خواهد بود.» آن‌طور که صفایی گفته، قرار است این توافقنامه‌ها در جریان سفر سیدابراهیم رئیسی به دوحه به امضا برسد. بین این چهار توافقنامه، پروژه ساخت تونل زیر دریا به‌جهت وسعت پروژه، تازگی و پیچیدگی‌های عملیاتی آن بیش از همه جلب‌توجه کرده است. همان‌طور که معاون وزیر راه نیز به آن اشاره کرده است، این پروژه یک تحول عظیم برای قطر و ایران به‌شمار می‌رود.

اهمیت تونل زیردریایی برای ایران

ایجاد مسیر زمینی از مسیر عرض خلیج‌فارس بین ایران و قطر مدت سفرهای زمینی به این کشور را تا حد زیادی کاهش داده و مشوق خوبی برای تجارت و گردشگری ایجاد خواهد کرد. از آنجایی که مواد غذایی سهم بزرگی از واردات قطر را تشکیل می‌دهد، ایران با ایجاد مسیر زمینی کوتاه فرصت خوبی را برای خود فراهم می‌کند تا سهم خود را از واردات 20میلیارد دلاری این کشور 2.5میلیون‌نفری افزایش دهد یا در حداقلی‌ترین حالت، به مسیر اصلی واردات کالا به قطر تبدیل شود. همچنین افزایش امکانات رفاهی و برگزاری مسابقات متنوع ورزشی این کشور را به مقصدی جذاب برای گردشگران تبدیل کرده است. همچنین غول هوایی قطرایرویز این کشور را به یکی از مهم‌ترین ترمینال‌های انتقال مسافران به مقصدهای مختلف جهان تبدیل کرده است. تاسیس تونل زیرسطحی بین ایران و قطر از آنجایی که سرعت جابه‌جایی بین دو کشور را کاهش می‌دهد، می‌تواند بر جذابیت ایران برای پذیرش گردشگر خارجی افزوده و سهم بزرگی از کیک گردشگری قطر را نصیب ایران کند. استفاده از این امکان به‌طور غیرمستقیم و از طریق اثر‌گذاری فرهنگی می‌تواند به افزایش سطح تعاملات ایران با سایر کشورهای دنیا نیز بیفزاید.

چرا قطر به گسترش راه‌های خود نیاز دارد

روابط ایران و قطر مثال خوبی است برای اثبات تاثیر موقعیت ژئوپلیتیکی بر روابط کشورها و قطر بعد از تجربه بحران2017 شاید بیشتر از هر کشور دیگری در منطقه این تاثیر را درک کرده باشد. تنش در روابط قطر با عربستان باعث شد سعودی‌ها با همراه‌کردن سه کشور مصر، بحرین و امارات حلقه ابتدایی تحریم علیه قطر را کلید بزنند؛ تحریمی که دامنه آن تا جایی پیش رفت که تمامی راه‌های زمینی، دریایی و هوایی عربستان و کشورهای همسو را روی قطر بست. در ادامه چند کشور دیگر نیز تحت‌تاثیر روابط خود با عربستان به خیل گروه تحریمی علیه دوحه پیوستند. در چنین شرایطی ایران با حمایت از قطر تنها گریزگاه 2.5میلیون نفر قطری را ایجاد کرده و آسمان خود را روی پرواز‌های دوحه باز گذاشت.  این اقدام را می‌توان نقطه‌عطفی در روابط ایران و قطر دانست، چراکه قطر درک کرد که باید به روابط با ایران به‌عنوان یک راهبرد بلندمدت بنگرد. اگرچه دونالد ترامپ در پایان دوران ریاست‌جمهوری خود سعی داشت با اجبار اعراب به لغو تحریم علیه قطر این کشور را از مسیر تبدیل‌شدن به متحد استراتژیک ایران منحرف کند؛ اما استقبال شخص امیر قطر از سیدابراهیم رئیسی نشان داد اقدام حمایتی ایران از این کشور توانسته میزان اعتماد و احترام متقابل را در روابط دو کشور تا حد زیادی افزایش دهد.

  اهمیت تونل زیردریایی برای قطر

حتی اگر بخواهیم تیرگی روابط عربستان و قطر را نادیده بگیریم نیز این واقعیت ژئوپلیتیکی را نمی‌توانیم کتمان کنیم که قطر با وجود داشتن تنها یک مرز زمینی با عربستان در استفاده از حمل‌ونقل زمینی با محدودیت زیادی مواجه است. این اتفاق باعث می‌شود قطر برای واردات مواد دارای تاریخ‌مصرف ناگزیر شود هزینه‌های سنگین حمل‌ونقل هوایی را متحمل شود. ایجاد یک گریزگاه زمینی با ایران سبد ترانزیتی دوحه را تنوع بخشیده و کمک زیادی به کاهش هزینه حمل‌ونقلی این کشور می‌کند. درحال حاضر تنها راه دسترسی زمینی قطر به شمال اروپا از مسیر عربستان آغاز می‌شود و در ادامه به‌عنوان نزدیک‌ترین مسیر باید از عراق و ترکیه عبور کند و به شمال شرقی اروپا منتهی می‌شود. طبیعتا تردد از مرزهای عربستان که روابط تنش‌آمیزی با دوحه داشته و درحال حاضر نیز درگیر جنگ منطقه‌ای است ریسک حمل‌ونقل را برای قطر افزایش می‌دهد؛ ریسکی که نبود زیرساخت‌های مناسب حمل‌ونقل در عراق نیز بر آن می‌افزاید. در چنین شرایطی ایجاد راه زمینی با ایران از چند جهت اهمیت می‌یابد. کاهش هزینه گمرک، کاهش طول مسیر، وضعیت امنیتی و زیرساختی بهتر برخی از مهم‌ترین دلایل برتری مسیر ایران نسبت به مسیر عربستان است. همچنین برخلاف روابط بین عربستان و قطر، نبود رقابت و تنش سیاسی بین تهران و دوحه باعث می‌شود استفاده از مسیر ایران ریسک حمل‌ونقل را تا حد زیادی برای قطر کاهش دهد.

ایده ایجاد تونل زیرسطحی در دریا از کجا شکل گرفت

ایده ساخت تونل 33کیلومتری مانش برای اتصال بندر پادوکاله فرانسه به شهرک فوکستون انگلستان اگرچه از اوایل قرن19 مطرح بود اما بریتانیایی‌ها این فاصله جغرافیایی را یک مزیت استراتژیک می‌دانستند و ترس از حمله فرانسه موجب توقف برنامه ساخت تونل شده بود. نهایتا گسترش جنگ‌های هوایی موجب کمرنگ‌شدن این نگرانی شد و ۱۰۰سال بعد از حفاری‌های اولیه، در سال۱۹۸۱ دو کشور به توافق رسیدند تا این تونل با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی ساخته شود. در طراحی تونل مانش 3تونل تعبیه شد. ۲تونل برای ایجاد مسیر رفت‌وبرگشت ریلی بین فرانسه و انگلیس و یک تونل خدماتی بین آنها که در آن تونل‌های هوا و گذرگاه‌های اضطراری تعبیه می‌شد. مجموع طول این ۳تونل برابر با ۲۰۰کیلومتر است. در سال۱۹۸۸ حفاری از دو طرف تونل آغاز شد. وجود شکستگی‌های زیاد و درنتیجه آن نشت مداوم آب به داخل تونل، استفاده از دستگاه‌های حفاری ضدآب را لازم می‌ساخت. درنهایت سرعت 3.5متر بر ساعت حفاری باعث شد بعد از دوسال‌ونیم یعنی در سال۱۹۹۰ کار حفاری تونل به پایان برسد. بعد از تجهیز تونل‌ هاف، تونل مانش در سال۱۹۹۴ افتتاح و ۱۶ماه بعد استفاده عمومی از آن از طریق قطارهای مسافربری میسر شد. امروزه این تونل سالانه ۲۰میلیون مسافر را ظرف مدت ۳۵دقیقه بین فرانسه و انگلیس جابه‌جا می‌کند.

هزینه احتمالی

اگرچه بدون اطلاع از جزئیات طرح، نمی‌شود هزینه‌ای دقیق را برآورد کرد اما به‌جهت تقریب به ذهن مقایسه طول تونل مانش با تونل بین ایران و قطر می‌تواند به‌عنوان یکی از گزاره‌های تعیین هزینه محل مقایسه قرار بگیرد.هزینه احداث تونل 33کیلومتری مانش که متشکل از 3تونل است و 220کیلومتر حفاری برای آن برآورد شده، رقمی معادل 8میلیارد دلار خرج روی دست دولت‌های انگلیس و فرانسه گذاشته است.اگر ایران و قطر بخواهند تونلی مشابه تونل مانش را احداث کنند با در نظر گرفتن فاصله 200کیلومتری بین بندر دیر و بندر الرویس (نزدیک‌ترین بندر قطر به بندر دیر) نیاز به حفاری رقم تقریبی 1333کیلومتر دارند. این میزان حفاری 6.5 برابر حفاری مورد نیاز برای تونل مانش است. حال اگر در برآورد هزینه صرفا فاکتور حفاری را در نظر گرفته و سایر معیارها شامل ارتفاع از سطح دریا و تجهیزات به‌کارگیری شده را یکسان فرض کنیم، متوجه خواهیم شد ایران و قطر برای احداث این تونل نیاز به 53میلیارد دلار بودجه دارند. حال اگر هر سه تونل را مشابه در نظر بگیریم و فرض کنیم ایران و قطر به احداث یک تونل (تونل حمل‌ونقل جاده‌ای) اکتفا خواهند کرد، این رقم حدودا معادل 17.5 میلیارددلار خواهد شد. این رقم معادل 104برابر میزان صادرات ایران به قطر در سال99 است.